32 BSE. Jolanta Szymańczak Informacja BSE nr 500. Problemy alkoholowe

Transkrypt

1 32 BSE Jolanta Szymańczak Informacja BSE nr 500 Problemy alkoholowe "Problemy alkoholowe", to pojęcie, które swym zakresem obejmuje szereg negatywnych zjawisk społecznych wynikających w znacznej mierze z nadmiernego i ryzykownego spożywania alkoholu. W literaturze przedmiotu definiuje się różnego typu problemy alkoholowe. W Polsce, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA) wymienia następujące: * szkody występujące u konsumentów alkoholu, * szkody występujące w rodzinach alkoholowych, * alkoholowa dezintegracja środowiska pracy, * naruszenia prawa i porządku przez osoby nietrzeźwe, * naruszenia prawa związane z obrotem alkoholem. W opracowaniu, charakteryzuje się wymienione wyżej problemy alkoholowe występujące w Polsce. 1. Wstęp Nadmierne spożywanie alkoholu ma swój konkretny, negatywny wymiar społeczny; wywołuje ono skutki, które w literaturze fachowej określa się jako problemy alkoholowe. Najważniejsze, polskie problemy alkoholowe wymieniane przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA) to: 1. szkody występujące u osób pijących, 2. szkody występujące u członków rodzin alkoholowych, 3. alkoholowa dezorganizacja środowiska pracy, 4. naruszenia prawa i porządku przez osoby nietrzeźwe, 5. naruszenie prawa związane z obrotem alkoholem Szkody wynikające ze spożywania alkoholu spowodowane są dwoma zasadniczymi czynnikami: * nadmierną konsumpcją alkoholu, * spożywaniem alkoholu w okolicznościach rodzących ryzyko. "Szkód" nie można sprowadzać tylko do negatywnych skutków "alkoholizmu", ale należy rozumieć je jako szersze zjawisko społeczne. Jak wynika z licznych badań zagranicznych i krajowych istnieje silna współzależność między konsumpcją alkoholu przeliczaną na jednego mieszkańca kraju a rozpowszechnieniem problemów alkoholowych (zdrowotnych, społecznych, ekonomicznych). Kiedy spożycie alkoholu na głowę mieszkańca wzrasta, nasilają się problemy, kiedy maleje, problemy słabną. Ta zależność jest szczególnie widoczna, gdy porównuje się poszczególne kraje, całe regiony, czy też tendencje w konkretnych okresach. Zależności te wykorzystywane są do

2 BSE 33 szacowania spożycia - z jednej strony, z drugiej natomiast - do prognozowania stanu problemów społecznych. Ponadto zależności te są wykorzystywane w projektowaniu rozwiązań socjotechnicznych; ograniczenie średniego spożycia alkoholu powoduje zmniejszenie rozmiaru negatywnych zjawisk społecznych związanych z alkoholem. Zdaniem międzynarodowych ekspertów straty ekonomiczne związane z nadużywaniem alkoholu w krajach EWG szacuje się na poziomie 3-4% globalnego produktu narodowego brutto. Straty z tytułu nadmiernego spożycia alkoholu w Polsce szacowane są na kwotę ok. 100 bilionów starych złotych rocznie 1 Gdyby tę szacunkową kwotę odnieść do produktu krajowego brutto (PKB) w 1993 r. to stanowiłaby ona ok. 15,6% PKB. Wpływy do budżetu państwa ze sprzedaży alkoholu w tym samym roku wynosiły 7,1% ogółu wpływów do budżetu (w 1994 r. - 7,9%). Wpływy do budżetu państwa ze sprzedaży alkoholu, nie tylko nie równoważą kosztów jakie ponosi państwo w związku z problemami alkoholowymi, ale są prawie dwukrotnie mniejsze. 2. Problemy alkoholowe A. Szkody występujące u osób pijących Najgroźniejsze szkody występujące u osób pijących to: * degradacja społeczna i utrata zdrowia osób uzależnionych od alkoholu (tzw. alkoholików); liczbę alkoholików szacuje się na około 0,8-0,9 min osób; w lecznictwie odwykowym zarejestrowanych jest około 130 tysięcy osób, * utrata zdrowia osób dorosłych nadmiernie pijących (znaczna część pacjentów leczących się w placówkach podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej z powodu zaburzeń układu trawiennego, krążenia, neurologicznego, chorób płuc, nowotworów, urazów itd.) - ich liczbę szacuje się na około 1 min osób, * zaburzenie rozwoju psychofizycznego oraz kariery edukacyjnej pijącej młodzieży; szacuje się iż występuje ono u około 10-15% populacji młodzieży w wieku lat. W Polsce alkohol stanowi jedno z głównych zagrożeń zdrowia społeczeństwa. Zagrożenie to mierzy się poprzez określenie wpływu na umieralność, zapadalność chorobową, rozpowszechnienie chorób i rozmiary hospitalizacji. Uważa się, że alkohol jest bezpośrednią przyczyną lub istotną współtowarzyszącą przyczyną wielu chorób i zaostrzeń istniejących stanów chorobowych. 2 B. Szkody występujące u członków rodzin alkoholowych Nadużywanie alkoholu powoduje liczne zaburzenia w rodzinach osób pijących. Osoby nadmiernie pijące mają destrukcyjny wpływ na życie rodzinne (znęcanie się nad małżonkiem 1 Patrz: Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych w 1993 r., "Alkohol a Zdrowie" Nr 10, PARPA, Warszawa 1994, s Szerzej na ten temat w: M. Dziubińska-Michalewicz, Konsumpcja alkoholu a stan zdrowia mieszkańców Polski

3 34 BSE i dziećmi, ubożenie lub rozpad rodziny itp.) oraz na stan zdrowia członków rodziny. W badaniach stwierdza się częstsze występowanie u małżonków osób pijących takich schorzeń, jak nerwica, zespoły pourazowe, niektóre choroby somatyczne. U członków rodzin osób uzależnionych może rozwinąć się charakterystyczny zespół zmian zwany współuzależnieniem. U części osób współuzależnionych wyraża się on zaburzeniami zachowania o charakterze aspołecznym. U większości powoduje poważne problemy natury psychologicznej, w przypadku dzieci - rzutują one na późniejsze przystosowanie małżeńskie i rodzinne w życiu dorosłym. Liczbę osób (dorosłych i dzieci) doznających szkód w rodzinach alkoholowych szacuje się na ok. 3 min. Nadużywanie alkoholu stanowi jedną z głównych przyczyn rozwodów. Z badania Głównego Urzędu Statystycznego: - Psychologiczno-demograficzne uwarunkowania rozwodów i ich konsekwencje, przeprowadzonego w 1991 r. wśród osób rozwiedzionych w latach wynika, że główne przyczyny rozpadu małżeństw (wg opinii badanych kobiet i mężczyzn) były następujące: * niewierność, trwały związek z inną osobą - 30%, * nadużywanie alkoholu - 28%, * niezgodność charakterów - 27%. Badane kobiety za najważniejszą przyczynę rozpadu małżeństwa podawały alkoholizm partnera - 46,7% wskazań (wobec 13,9% wskazań mężczyzn). Zdaniem badaczy, analiza przeprowadzonych ankiet upoważnia do stwierdzenia, iż "alkoholizmowi" towarzyszy okrucieństwo fizyczne i psychiczne wobec członków rodziny, tak często, że praktycznie nie można oddzielić tych zjawisk. Przemoc fizyczna występowała w 32% małżeństw zamieszkałych w miastach i w 40% małżeństw zamieszkałych na wsi. Alkoholizm męża jest problemem częściej występującym w małżeństwach zamieszkałych na wsi; ponad 50% małżeństw rozwiedzionych rozpadło się tam właśnie z tego powodu. Według danych Komendy Głównej Policji ok. 50% sprawców zarejestrowanych przestępstw z art. 184 kk (znęcanie się nad członkiem rodziny), w momencie popełnienia przestępstwa znajdowało się pod wpływem alkoholu. W 1995 roku w związku z przestępstwem - znęcanie się nad rodziną (art. 184 kk) wszczęto postępowania przygotowawcze wobec osób (w 1993 r. wobec osób, w 1994 r. wobec osób). Tzw. ciemna liczba tego rodzaju przestępstw wg szacunków wielokrotnie przekracza liczbę ujawnionych przestępstw. Nadmierne spożywanie alkoholu obciąża budżety rodzinne, co często powoduje spadek statusu ekonomicznego poniżej granicy ubóstwa. Strefę ubóstwa w Polsce szacuje się na około 34% ogółu ludności. Według PARPA szczególnie wysoki odsetek nadmiernie pijących zaobserwowano wśród bezrobotnych - 30,4% (wobec 15,5% nadmiernie pijących wśród ogółu konsumentów alkoholu). 3 3 Patrz: Alkohol i życie codzienne. Ile piją Europejczycy, "Biuletyn Informacyjny" Nr 22, sierpień/wrzesień

4 BSE 35 Tak więc trudna sytuacja materialna rodzin, w której żyją osoby bezrobotne pogłębia się dodatkowo wskutek nadużywania alkoholu przez te osoby. Według szacunków D. Graniewskiej ok. 24% polskich rodzin doświadcza skutków bezrobocia, czyli że około 6300 tys. członków rodzin odczuwa z tytułu bezrobocia własnego lub członka rodziny pogorszenie swego statusu społecznego i materialnego. Regres ten odczuwają zwłaszcza rodziny, w których jest więcej niż jedna osoba bezrobotna. C. Alkoholowa dezorganizacja środowiska pracy Nietrzeźwość w czasie i w miejscu pracy może powodować szereg ujemnych następstw, takich jak: * wypadki przy pracy, * naruszenie porządku i dyscypliny pracy, * obniżenie wyników ekonomicznych, * straty materialne zakładów pracy. Rzeczywista rola alkoholu w różnych problemach dotyczących pracy nie jest dokładnie rozpoznana. Dostępne statystyki udziału alkoholu w przyczynach wypadków nie odzwierciedlają stanu faktycznego, bowiem ukrycie faktu, że wypadek zaistniał może być korzystne zarówno dla pracodawcy, jak i rodziny poszkodowanego. Państwowa Inspekcja Pracy szacuje, iż prawie połowa wypadków przy pracy powstaje z winy ludzi, głównie z powodu nie przestrzegania zasad bhp; wpływ alkoholu na takie zachowanie pracowników wydaje się bardzo prawdopodobny. W 1995 r. do rejestru GUS zgłoszono 112,2 tys. wypadków przy pracy, w tym 621 ze skutkiem śmiertelnym. Największe zagrożenie dla zdrowia i życia pracowników występuje w budownictwie; tam właśnie zdarza się co dziesiąty wypadek spośród ogólnej liczby. Co piąty wypadek przy pracy w budownictwie jest śmiertelny. Wypadki przy pracy w rolnictwie indywidualnym nie są zgłaszane do Głównego Urzędu Statystycznego i ich liczba nie jest znana. Liczbę tych wypadków można oszacować na podstawie decyzji wydawanych przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS). W 1995 r. do KRUS zgłoszono wypadków przy pracy w rolnictwie. KRUS wydał decyzji dotyczących świadczeń z tytułu wypadków przy pracy powodujących stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu. W 1995 roku policja: * skierowała do Kolegiów do Spraw Wykroczeń (w 1994 r ) wniosków o ukaranie osób, które wykonywały czynności zawodowe po spożyciu alkoholu wbrew bezwzględnemu i szczególnemu obowiązkowi zachowania trzeźwości (art. 70 KW), * ujawniła wykroczeń (art. 43 ust. 1 i 2 ustawy o wychowaniu w trzeźwości), polegających na sprzedawaniu lub podawaniu alkoholu w czasie, kiedy jest to zabronione, albo bez wymaganego zezwolenia lub wbrew jego warunkom lub też przez niedopełnienie 1995 r. PARPA, s. 19.

5 36 BSE obowiązku nadzoru ze strony kierownika zakładu handlowego lub gastronomicznego, * podejmowała interwencje w 118 przypadkach nabywania lub spożywania alkoholu w miejscach nielegalnej sprzedaży, * sporządziła powiadomień skierowanych do terenowych komisji ds przeciwdziałania alkoholizmowi. D. Naruszenie prawa i porządku przez osoby nietrzeźwe Najdrastyczniejszym przejawem zakłócania porządku publicznego jest przestępczość. Z analiz wynika, że związek wielkości społecznego spożycia alkoholu z rozmiarami przestępczości nie ma bezpośredniego charakteru. Jednakże rozmiar konsumpcji alkoholu rzutuje na wielkość udziału osób nietrzeźwych wśród ogółu sprawców przestępstw. Szacuje się, że udział osób będących pod wpływem alkoholu wśród podejrzanych o popełnienie przestępstwa w ostatnich latach jest podobny i wynosi do 50% w stosunku do ogólnej liczby popełnionych przestępstw. W zabójstwach odsetek ten wynosi 58,9. Udział osób będących pod wpływem alkoholu wśród podejrzanych o popełnienie przestępstwa w 1995 roku wyniósł 46,8% - wśród osób dorosłych i 19,8% -wśród nieletnich. Młodociani pod wpływem alkoholu byli sprawcami co 10 przestępstwa. Policja odnotowuje również przypadki popełnienia przestępstw, których celem jest wejście w posiadanie alkoholu albo pieniędzy na jego zakup - dotyczy to przede wszystkim kradzieży z włamaniem do sklepów, mieszkań, lokali gastronomicznych i rozbojów. W 1995 roku 35% zarejestrowanych utonięć i 25% samobójstw zdarzyło się po spożyciu alkoholu przez ofiary. Osoby nietrzeźwe w przypadku gdy: * swoim zachowaniem zagrażają porządkowi publicznemu, * znajdują się w okolicznościach zagrażających ich życiu lub zdrowiu innych osób a także zagrożenia mienia, * dają powód do zgorszenia w miejscu publicznym, doprowadzane są przez policję do izb wytrzeźwień, policyjnych izb zatrzymań lub do miejsca zamieszkania. W 1995 policja zatrzymała osób nietrzeźwych, które doprowadziła do izb wytrzeźwień ( ), do policyjnych izb zatrzymań (55 299), do miejsca zamieszkania (57 838). W 1995 roku ok. 64% wykroczeń przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi ruchu na drogach zostało spowodowanych przez osoby nietrzeźwe; wypadki spowodowane przez nietrzeźwych kierowców stanowiły 20% wszystkich wypadków drogowych. W sprawie osób, które kierowały pojazdem w stanie nietrzeźwym policja skierowała wnioski do kolegiów ds. wykroczeń. W tej liczbie około kierowców prowadziło pojazd bez uprawnień osobom zatrzymano prawo jazdy z powodu prowadzenia samochodu pod wpływem alkoholu. Według Biura Ruchu Drogowego Komendy Głównej Policji liczba wypadków drogowych spowodowanych przez nietrzeźwych kierowców nadal rośnie. Nietrzeźwi kierowcy spowodowali w ostatnich trzech latach następującą liczbę wy-

6 BSE 37 padków drogowych: * w 1993 r (1 803 ofiar śmiertelnych, rannych), * w 1994 r (1 904 ofiar śmiertelnych, rannych), * w 1995 r (1 837 ofiar śmiertelnych, rannych). E. Naruszenia prawa związane z obrotem alkoholem Naruszenia prawa związane z obrotem alkoholem to przede wszystkim: * nielegalny import, produkcja i sprzedaż napojów alkoholowych, (wielkość tego zjawiska szacuje się na około 20-25% legalnego obrotu), * sprzedaż alkoholu osobom nieletnim i nietrzeźwym, * reklama i propagowanie spożycia napojów alkoholowych. Według doniesień PARPA, pomimo obowiązywania ustawy o oznaczeniu wyrobów alkoholowych znakami skarbowymi akcyzy, nadal obserwuje się różnego typu patologiczne zjawiska związane z nielegalnym wytwarzaniem alkoholu. Ujawnia się również przypadki nielegalnego przemytu spirytusu do Polski, który wprowadzany jest na polski obszar celny jako tranzyt do krajów WPN lub też jako rozcieńczalnik, albo rozpuszczalnik dla nieistniejących firm polskich. Do nielegalnego obrotu alkoholem przyczynia się również tzw. przemyt mrówkowy (wielokrotne przekraczanie granicy i przenoszenie jednorazowo niewielkiej ilości alkoholu). Przemycany spirytus jest rozprowadzany do nielegalnych rozlewni alkoholu, w których zorganizowane grupy przestępcze zajmują się rozlewem i dystrybucją na terenie Polski. Nielegalny obrót alkoholem jest bardzo opłacalny, a grupy przestępcze zajmujące się tym procederem mają stosunkowo łatwy dostęp do spirytusu fikcyjnie wyeksportowanego lub przemyconego oraz możliwość zaopatrywania się w fałszywe banderole. W 1994 roku Wydziały ds. Przestępczości Gospodarczej ujawniły i zlikwidowały 191 nielegalnych rozlewni alkoholu, natomiast do września 1995 r. ujawniono i zlikwidowano 98 nielegalnych rozlewni alkoholu. Wartość zatrzymanego w nielegalnych rozlewniach alkoholu wyniosła około nowych zł. Według informacji Głównego Urzędu Ceł w 1995 r. służby celne zatrzymały l napojów alkoholowych o wartości , 88 zł. W związku z tymi zatrzymaniami organa administracji celnej wszczęły sprawy karne skarbowe. Warto zaznaczyć, iż administracja celna nie dysponuje danymi, które umożliwiłyby oszacowanie skali nielegalnego importu alkoholu do Polski. Orzecznictwo sądów karnych i kolegiów ds. wykroczeń w związku z ustawą o wychowaniu w trzeźwości i zapobieganiu alkoholizmowi w 1994 i 1995 roku przedstawiało się następująco: * w 1994 r. kolegia ds. wykroczeń na mocy ustawy o wychowaniu w trzeźwości i zapobieganiu alkoholizmowi ukarały prawomocnie karą zasadniczą osób, z czego 3 osoby karą aresztu, 51 osób karą ograniczenia wolności, osób karą grzywny i 22 osoby karą nagany. * w orzecznictwie sądów brak było skazań za przestępstwo z art. 44 cytowanej ustawy (podawanie lub spożywanie napojów alkoholowych na terenie zakładu pracy). * w 1995 r. kolegia ds. wykroczeń wszczęły postępowania z ustawy o wycho-

7 38 BSE waniu w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi. Wśród spraw zakończonych prawomocnym ukaraniem wymierzono 4 kary aresztu, 53 kary ograniczenia wolności, kary grzywny, 28 kar nagany, * o orzecznictwie sądów brak danych. W 1995 roku prokuratorzy skierowali przeciwko osobom nadużywającym alkoholu: * wniosków do komisji ds. przeciwdziałania alkoholizmowi, * wnioski do sądów o wszczęcie postępowania o zobowiązanie do poddania się leczeniu odwykowemu. Na zakończenie warto zaznaczyć, że skuteczne zapobieganie rozprzestrzenianiu się problemów alkoholowych, które mają swój jednoznacznie negatywny wymiar społeczny i ekonomiczny stanowi w Polsce przedmiot zorganizowanej działalności wielu podmiotów (administracja rządowa i samorządowa, organizacje pozarządowe). Jednakże jak dotychczas nie można stwierdzić, iż skala problemów alkoholowych w ostatnich latach uległa zmniejszeniu. Liczba odnotowywanych szkód społecznych korelujących ze spożyciem alkoholu m.in. takich jak: przemoc w rodzinie, przestępczość, wypadkowość wskazuje jednoznacznie, iż nadmierne spożycie alkoholu stanowi jeden z głównych problemów społecznych. Materiały źródłowe: 1. Sprawozdanie z realizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie od 1 stycznia 1994 do 31 grudnia 1995 roku, PARPA, Warszawa Używanie alkoholu a przemoc w społeczeństwie, "Alkohol a Zdrowie" Nr 9, PARPA, Warszawa Raport Rządowej Komisji Ludnościowej Sytuacja demograficzna Polski, Warszawa 1996.