STUDIA BOBOLANUM 3 (2014) STUDIA BOBOLANUM 3 (2014) Zbawienie według św. Tomasza z Akwinu Mateusz Przanowski OP

Transkrypt

1 ISSN STUDIA BOBOLANUM 3 (2014) STUDIA BOBOLANUM 3 (2014) Zbawienie według św. Tomasza z Akwinu Mateusz Przanowski OP Zbawiciele w teologii religii Zbigniew Kubacki SJ Ponowoczesne kłopoty ze zbawieniem Ks. Grzegorz Strzelczyk Zbawienie w ujęciu teologii wyzwolenia Dariusz Gardocki SJ Ku wspólnocie narodów Józef Kulisz SJ Przypowieść o synu marnotrawnym Piotr Kasiłowski SJ Umiłowany Uczeń świadek wiary Janusz Kręcidło MS Św. Ignacego reguły o jedzeniu Wacław Królikowski SJ Pokonywanie barier komunikacyjnych Krzysztof Bakalarski Biopolityka: genealogia pojęcia Artur Filipowicz SJ, Przemysław Trejnis

2 3 (2014) STUDIA BOBOLANUM

3 STUDIA BOBOLANUM Kwartalnik naukowy punktowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Redaktor naczelny dr hab. Zbigniew Kubacki SJ, prof. PWTW, Collegium Bobolanum, Warszawa Rada Naukowa Kolegium redakcyjne Redaktor tematyczny Redaktor statystyczny Redaktor językowy Tłumaczenie Projekt graficzny Opracowanie techniczne dr Anna Abram, Heythrop College, University of London, England prof. dr hab. Pavel Ambros SJ, Univerzita Palackého v Olomouci, Olomouc, Ceská Š Republika dr hab. Piotr Aszyk SJ, PWTW, Collegium Bobolanum, Warszawa ks.dr Ihor Boyko, Ukrayins'kyj Katolyc'kyy Universytet, Lviv, Ukraina prof. dr hab. Ladislav Csontos SJ, Trnavská Univerzita v Trnave, Slovensko prof. François Euvé SJ, Facultés Jésuites de Pairs Centre Sèvres, Paris, France dr hab. Włodzimierz Fehler, PWTW, Collegium Bobolanum, Warszawa dr hab. Piotr Kasiłowski SJ, prof. PWTW, Collegium Bobolanum, Warszawa dr Dariusz Kowalczyk SJ, Pontificia Università Gregoriana, Roma prof. dr hab. Józef Kulisz SJ, PWTW, Collegium Bobolanum, Warszawa dr hab. Tadeusz Mołdawa, prof. PWTW, Collegium Bobolanum, Warszawa prof. dr hab. Marek Sokołowski SJ, PWTW, Collegium Bobolanum, Warszawa dr hab. Franciszek Sieg SJ, prof. PWTW, Collegium Bobolanum, Warszawa dr hab. Piotr Solarz, PWTW, Collegium Bobolanum, Warszawa dr hab. Tadeusz Wołoszyn SJ, prof. PWTW, Collegium Bobolanum, Warszawa dr hab. Zenon Trejnis, prof. PWTW, Collegium Bobolanum, Warszawa dr Marek Blaza SJ dr Artur Filipowicz SJ dr hab. Dariusz Gardocki SJ, prof. PWTW dr Jerzy Seremak SJ prof. dr hab. Marek Sokołowski SJ Barbara Karpińska Hanna Stompor Agnieszka Krocin Krzysztof Stefaniuk Beata Stepnowska ISSN Wydawca IMPRIMI POTEST Wydawnictwo RHETOS Warszawa ul. Olecka 30 Prowincja Wielkopolsko-Mazowiecka Towarzystwa Jezusowego L.dz. 2005/50/P, Warszawa, dnia 04 kwietnia 2005 r. Tomasz Kot SJ, Prowincjał

4 Spis treści ARTYKUŁY StBob 3 (2014) Mateusz Przanowski OP 5 Zbawienie i historia według św. Tomasza z Akwinu Zbigniew Kubacki SJ 23 Zbawienie i zbawiciele w ujęciu pluralistycznej teologii religii Ks. Grzegorz Strzelczyk 37 Ponowoczesne kłopoty ze zbawieniem Dariusz Gardocki SJ 51 Historyczny wymiar zbawienia w ujęciu teologii wyzwolenia Józef Kulisz SJ 75 Ku wspólnocie narodów Piotr Kasiłowski SJ 85 Przypowieść o synu marnotrawnym (Łk 15,11-32) Janusz kręcidło MS 111 Umiłowany Uczeń jako świadek autentycznej wiary w Jezusa Wacaw Królikowski SJ 127 Ludzkie głody. Reguły [służące] do zaprowadzenia ładu w jedzeniu św. Ignacego Loyoli

5 Krzysztof Bakalarski 147 Pokonywanie barier komunikacyjnych w społecznościach wielokulturowych Artur Filipowicz SJ, Przemysław Trejnis 161 Biopolityka: genealogia pojęcia OMÓWIENIA I RECENZJE 173 Dariusz Gardocki SJ: Kard. G. L. Müller, Povera per i poveri. La missione della Chiesa, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 2014, ss Dariusz Gardocki SJ: V Ogólna Konferencja Episkopatów Ameryki Łacińskiej i Karaibów, Dokument z Aparecidy. Jesteśmy uczniami i misjonarzami Jezusa Chrystusa, aby nasze narody miały w Nim życie, Seria nowej ewangelizacji, Wydawnictwo Przystanek Jezus, Gubin 2014, ss Józef Kulisz SJ: Bp. Rafał Markowski, Rozumienie chrześcijaństwa w badaniach ks. Tadeusza Dajczera w kontekście fenomenologii religii, Warszawa 2013, ss Milan Hudacek SJ: Józef Kulisz SJ, Wiara i kultura miejscem współczesnej apologii chrześcijaństwa, Rhetos, Warszawa 2013, s. 322.

6 StBob 3 (2014), s Zbawienie i historia według św. Tomasza z Akwinu Mateusz Przanowski OP Kolegium Filozoficzno-Teologiczne OO. Dominikanów Kraków Teologia katolicka ma już za sobą okres najbardziej ożywionych dyskusji o naturze historii zbawienia. Przychodząca od protestantyzmu nowa inspiracja, niosąca ze sobą zainteresowanie historią, rozwojem, ewolucją Bożego działania w świecie, dość szybko się wyczerpała i to paradoksalnie przede wszystkich w samej protestanckiej teologii. 1 Po stronie katolickiej w dyskusjach nad istotą działania Boga w historii wzięli udział najwybitniejsi teologowie: 2 Jean Danielou, Yves Congar, Joseph Ratzinger, Karl Rahner, Hans Urs von Balthasar i wielu innych. W debacie tej nie mogło oczywiście zabraknąć odniesienia do myśli św. Tomasza z Akwinu. Jego nieprzejednany sprzeciw wobec tez Joachima z Fiore był wielokrotnie przedstawiany jako hamulec rozwoju teologii uświadomionej historycznie, a metafizyczne spekulacje miały sprowadzić aktywne działanie Boga w historii do akcydentalnych zmian w obrębie niezmiennych istot i natur Por. Benedykt XVI/J. Ratzinger, Formalne zasady chrześcijaństwa. Szkice do teologii fundamentalnej, tłum. W. Szymona, Poznań 2009, s Teologia katolicka na przełomie XIX i XX wieku zdominowana przez tomizm musiała stawić czoło oskarżeniu o ahistoryczność, o pozostawienie na boku wydarzeń w pogoni za abstrakcyjnymi rozróżnieniami. Zarzut wydawał się poważny, punktem wyjścia wszelkiej teologii są przecież fakty, Biblia opowiada historię zbawienia. Scholastyka miałaby zdradzić objawienie i Biblię z ducha hebrajskie i historyczne zastępując je spekulacjami, które zostały wzięte od pogańskich Greków; zamiast historycznej mądrości krzyża proponuje spekulatywną mądrość tego świata ; M. Paluch, Dlaczego Tomasz, Warszawa 2012, s W Polsce ukazało się kilka wartościowych prac poświęconych teologii Joachima: C. Naumowicz, Powab Joachimizmu. Interpretacja myśli Joachima z Fiore we współczesnej teologii, Teologia w Polsce 2009 nr 2, s ; J. Grzeszczak, Joachim z Fiore. Średniowieczny przyczynek do teologii

7 Mateusz Przanowski OP 6 Czy jednak jest tak rzeczywiście? Czy istotnie Akwinata nie interesował się historią zbawienia? W tym artykule chciałbym się przyjrzeć fundamentalnym ideom, które kształtowały Tomaszowe rozumienie zbawczego działania Boga w historii i pokazać, jakie głębsze racje stały za takimi a nie innymi jego wyborami. 1. Visio beatifica i pojęcie zbawienia Rozpocznę od cytatu ze znakomitej książki Stanisława Judyckiego Bóg i inne osoby: Na czym jednak mogłoby polegać istnienie osób, które zechcielibyśmy nazwać istnieniem pełnym? Czujemy, że nasze istnienie w świecie jest niepełne i dlatego pragniemy zbawienia, wyzwolenia, przemiany, która niezależnie od tego, jaki byłby świat sprawiłaby, że poczulibyśmy, iż nie tylko żyjemy w świecie, lecz także, że żyjemy u siebie, w domu, oraz że stan ten jest czymś permanentnym. 4 Judycki uchwycił coś bardzo ważnego. W skład każdego bliższego określenia natury zbawienia musi wchodzić permanentność, niezmienność, może nawet wieczność. Być zbawionym, to istnieć w jakimś stanie, który jest nieutracalny i niczym niezagrożony. Być zbawionym to również być uwolnionym od czegoś i doprowadzonym do czegoś, zbawienie jest bowiem zawsze zbawieniem od i zbawieniem do, 5 wyzwoleniem i transformacją. Jeśli te aprioryczne dane o zbawieniu skonfrontujemy z soteriologią Akwinaty, to stanie się oczywiste, że te warunki spełnia tylko visio beatifica, czyli widzenie uszczęśliwiające. Jedynie w nim człowiek osiąga stan pełni: pełni istnienia, życia, poznania, miłości, szczęścia; to właśnie widzenie uszczęśliwiające przynosi doskonałą integrację wewnętrzną i właściwe odniesienie do tego, co zewnętrzne. Gdyby zatem intelekt stworzony nie mógł nigdy zobaczyć istoty Boga, to albo nigdy nie osiągnąłby szczęścia, albo jego szczęście polegałoby na czymś innym niż Bóg, a to jest przeciwne wierze. Ostateczna doskonałość stworzenia rozumnego tkwi bowiem w tym, co jest zasadą jego istnienia. Wszystko bowiem jest na tyle doskonałe, na ile dosięga swojej zasady. (...) W człowieku tkwi bowiem przyrodzona chęć poznania przyczyny po dostrzeżeniu skutku, a także wynikające z tego zdumienie. Gdyby więc intelekt stworzenia dziejów, Poznań 2006; Z. Gaczyński, Joachim z Fiore prorok Trójcy Św., Studia Diecezji Radomskiej 2007 nr 8, s ; Y. Congar, Wierzę w Ducha Świętego, t. 1, tłum. A. Paygert, Warszawa 1997, s S. Judycki, Bóg i inne osoby. Próba z zakresu teologii filozoficznej, Poznań 2010, s Por. J. Pyda, Soteriologia filozoficzna w książce Stanisława Judyckiego Bóg i inne osoby. Próba z zakresu teologii filozoficznej, w: tenże (red.), Teologia filozoficzna. Wokół książki Stanisława Judyckiego Bóg i inne osoby, Poznań-Kraków 2013, s. 459.

8 Zbawienie i historia według św. Tomasza z Akwinu rozumnego nie mógł dotrzeć do pierwszej przyczyny rzeczy, to pragnienie natury pozostałoby nie zaspokojone. Należy się zatem zasadniczo zgodzić, że zbawieni oglądają istotę Boga. 6 Ostatecznie więc nie można określić, czym jest zbawienie tutaj, na ziemi, bez odniesienia do wizji uszczęśliwiającej. 7 Doświadczać zbawienia teraz, to posiadać coś z visio beatifica, mieć w sobie zalążek widzenia, zadatek bezpośredniego oglądania Trójjedynego Boga. Akwinata jest tak mocno przekonany o tym, że być zbawionym to posiadać coś z visio beatifica, że każda teologiczna idea jest przez niego opisywana z perspektywy wiecznego życia, jako osiągniętego ostatecznego celu człowieka. Natura wiary nie może być właściwie zrozumiana, jeśli nie uwzględni się tego, że przez nią zapoczątkowane zostaje już życie wieczne. 8 Nie ma potrzeby śledzić teraz innych tego rodzaju powiązań naszej ziemskiej rzeczywistości z życiem wiecznym, na marginesie dodajmy tylko, że skrajnym stanem nie-zbawienia jest dla Tomasza piekło, w którym odebrana zostaje człowiekowi możliwość doświadczania visio beatifica, jako konsekwencja odwrócenia się od Boga w życiu ziemskim. 9 Visio beatifica i jej prześwity w tym życiu są łaską. Pragnienie bezpośredniego widzenia jest wprawdzie zakorzenione w ludzkiej naturze, ale jego wypełnienie jest bezinteresownym Bożym darem. Zbawienie może bowiem pochodzić jedynie od Boga, nic w tym świecie nie może wyprodukować zbawienia, jeśli ma być ono ściśle rozumiane z perspektywy widzenie uszczęśliwiającego. 10 Wynika z tego, że w samej historii, w jej przemianach, wzrostach i upadkach, nie tkwi immanentnie siła zbawcza, ale jest ona transcendentna wobec historii. 11 Moc zbawcza Boga może i w rzeczywistości działa w historii, ale pozostaje wobec niej transcendentna, innością niezmienności i wieczności. Boskiego działania zbawczego w historii nie można więc, zdaniem Tomasza, adekwatnie uchwycić bez bliższego scharakteryzowania Boskiej wieczności. 7 6 Św. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, q. 12, a. 1, corp. (dalej: ST). 7 Trafnie pisze Ratzinger: Ośmielam się tu postawić tezę: od istnienia życia wiecznego zależy to, czy w ogóle istnieje szczęście (w tym życiu!) dla człowieka ; Benedykt XVI/J. Ratzinger, dz. cyt., s Por. ST, II-II, q. 1, a. 6, ad 1; tamże, q. 2, a. 5; tamże, q. 4, a. 1; por. J. Salij, Eseje tomistyczne, Poznań 1995, s Por. ST, I-II, q. 87, a. 4, corp. 10 Por. Św. Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, III, c (dalej: SCG). 11 Widać to szczególnie wyraźnie w strukturze Summa contra gentiles; por. M. Przanowski, Sapientis est ordinare. Pojęcie porządku a zamysł i struktura Summa contra gentiles, Studia Antyczne i Mediewistyczne 2009 nr 7, s

9 Mateusz Przanowski OP 8 2. Wieczność Co oznacza, że Bóg jest wieczny, a więc, że wieczna jest zasada zbawienia? W Bogu nie ma żadnego czasowego początku i końca, nie ma w Nim też następstwa chwil. Istnieje On pełnią nieskończonego życia w swoim bezkresnym teraz. 12 Ogarnia więc cały czas, całą historię jakby jednym spojrzeniem, nie zaś przez jednoczesne towarzyszenie historii. Jak metaforycznie pisze Akwinata, wieczność otacza cały czas. 13 Tak więc Bóg, który ogląda wszystko z wyżyn swojej wieczności, zawsze obejmuje cały ciąg czasu, a wszystko co dzieje się w czasie, obejmuje jako coś obecnego. Podobnie więc kiedy ja widzę, że Sokrates siedzi, moje poznanie jest nieomylne i pewne, a przecież dla Sokratesa nie wynika stąd żadna konieczność, żeby siedział, tak samo Bóg, oglądając jako teraźniejsze, to, co dla nas jest przeszłe, lub teraźniejsze, lub przyszłe, poznaje nieomylnie i w sposób pewny, tak jednak, że nie wynika stąd żadna konieczność zaistnienia rzeczy warunkowych. 14 Opowiedzenie się Akwinaty za tak mocną koncepcją wieczności Boga, nierozerwalnie złączoną z atrybutem niezmienności, prowadzi do ważnych soteriologicznych wniosków. Bóg zawsze, na przestrzeni całej historii świata, jest gotów udzielić ludziom zbawienia, czyli w swojej maksymalnej postaci udzielić im visio beatifica. To kondycja człowieka czasem umożliwia dotarcie światła zbawienia, czasem zaś nie. Każdy człowiek, bez względu na to, w jakiej epoce żyje, stoi wobec wieczności Boga, który zawsze jest ten sam i którego miłość do człowieka nie podlega historycznemu różnicowaniu. Różni się jednak status człowieka, czyli zdolność do uczestnictwa w tajemnicach niosących zbawienie (Kościół, sakramenty). Na przestrzeni dziejów, w historii, dochodzi więc do zmiany w obrębie stanów (status) ludzkiej natury, podczas gdy sama natura ludzka pozostaje niezmieniona. 15 Eadem est natura hominis ante peccatum et post peccatum, non tamen est idem naturae status Natura człowieka jest ta sama przed i po grzechu, nie jest jednak ten sam jej stan. 16 Słowem, Bóg jako niezmienny i wieczny nie potrzebuje zbawienia. Historia zbawcza nie 12 Por. ST, I, q. 10, a. 2, ad Tamże, q. 14, a. 13, corp. 14 Św. Tomasz z Akwinu, Jak uzasadniać wiarę, nr 10, w: tenże, Dzieła wybrane, tłum. i oprac. J. Salij, Poznań 1984, s Wprawdzie w innym kontekście, ale podaje Akwinata prowizoryczne określenie tego, czym jest status:»stan«oznacza jakąś określoną postawę czy położenie, w jakim ktoś się znajduje zgodnie ze sposobem swojej natury, przy czym to położenie czy postawa ma cechę stałości ; ST, II-II, q. 83, a. 1, corp. 16 Tamże, III, q. 61, a. 2, ad 1.

10 Zbawienie i historia według św. Tomasza z Akwinu jest historią Boga, lecz ludzkości i powiązanego z nią świata; jest historią, w której dzięki boskiej interwencji człowiek zostaje przeprowadzony z jednego stanu do innego. Tomaszowa teologia wieczności prowadzi do jeszcze innych, nieoczekiwanych wniosków. Przyjęło się sądzić, że chrześcijaństwo rozumie historię zbawienia wyłącznie linearnie. Historia ta ma swój początek jest nim akt stwórczy, i zmierza do ostatecznego wypełnienia, którym jest koniec dziejów. Teza o linearności czasu historii zbawienia stała się powszechnie przyjmowanym aksjomatem teologii historii. Akwinata oczywiście zgadza się z tym, proponuje jednak włączenie linearnej historii do szerszego schematu, a mianowicie umieścić ją na planie koła. Posługuje się tu neoplatońską strukturą: exitus reditus, czyli wyjście i powrót. Świat stworzony wychodzi przez akt stwórczy od Boga i przez tajemnicę odkupienia i ostatecznego wypełnienia powraca do Niego. Linearne następstwo historii zostaje zatem wpisane w ruch cyrkularny (per modum circulationis). Max Seckler, najwybitniejszy badacz tego zagadnienia, napisał: Tomasz koło uważa nie tylko za doskonałą figurę, ale także ruch cykliczny uważa za najdoskonalszy. Odnosi się to nie tylko ogólnie do formuły»od Boga przez świat do Boga«, tak jakby między przedhistorycznym początkiem i znajdującym się w odległej przyszłości i utożsamiającym się z nim końcem historia toczyła się zgodnie z zasadą linearną, bo cykliczność i linearność nakładają się na siebie, przy czym pierwszeństwo należy do koła. 17 Dlaczego obraz koła jest tak odpowiedni? Tomasz chce pokazać, że każde zmierzanie do celu jest jednocześnie zmierzaniem do początku, do zasady. Osiąganie punktu Ω czy to przez ludzką jednostkę, czy też przez cały świat stworzony w momencie paruzji, jest jednocześnie osiągnięciem punktu A. 18 Bóg jest wszak i Stwórcą, i Zbawicielem; i początkiem, i końcem; i zasadą, i spełnieniem. Linearność czasu historii zostaje wpisana w tę właśnie strukturę, co oznacza, że historia wychodzi od Boga i do Niego ostatecznie zmierza. Bóg jednak jest wieczny, a zatem historia wywodzi się stwórczo z wiecznego Boga i Jego ma za swój cel. Wieczność Boga 9 17 M. Seckler, Zbawienie w historii. Teologia historii w nauce świętego Tomasza z Akwinu, tłum. W. Szymona, mps, s. 12. W dalszej części książki autor dopowiada: Koło i linia są metaforami, które oznaczają dwa charakterystyczne elementy wszelkiego doświadczenia czasu, niezależnie od sposobu ich nazywania: doświadczenia niepowracającego następstwa i jego stałego podmiotu. (...) Cykliczny jest przynajmniej każdy czas religijny, ponieważ człowiek religijny ma świadomość swego pochodzenia od Absolutu, jest w nim zakorzeniony i swego zbawienia oczekuje po powrocie do niego ; tamże, s Każdy ruch do przodu jest jednocześnie ruchem ukierunkowanym wstecznie ; tamże, s. 24.

11 Mateusz Przanowski OP 10 powoduje jednak, że nie można wyobrażać sobie, iż Bóg jest na początku historii świata i czeka na niego na jej końcu. Bóg początek, zasada świata jest absolutnie poza nim. Nie istnieje więc wcześniej od niego, ale jest w relacji, jaką wieczność ma do początku czasu. A i Ω świata jest najdosłowniej poza historią, poza czasem. Dotyczy to także końca, gdyż ostateczna transformacja świata jest dziełem Boga. 19 Początek i spełnienie świata w ruchu kolisto-linearnym jest więc ukryty za zasłoną transcendencji. Exitus i reditus świata mają, według Akwinaty, korzenie trynitarne. Tajemnica stworzenia i zbawienia wychodzi od Boga (creatio i missiones) a ma swój fundament w odwiecznych pochodzeniach (processiones). Pochodzenie Osób Boskich jest przyczyną i powodem pochodzenia stworzeń powtarza wielokrotnie św. Tomasz. 20 Świat zaistniał na wzór Trójcy Świętej, której wewnątrzboskie pochodzenia są racją i wzorcem stworzenia. Powrót stworzenia, który dokonuje się przez Misterium Paschalne, jest również zakorzeniony w odwiecznych pochodzeniach. 21 Circulatio świata stworzonego wywodzi się więc z wewnątrzboskiego circulatio. Trójca udziela istnienia i doprowadza do osiągnięcia ostatecznego celu. Ta trynitarno-cyrkularno-linearna wizja historii pozwala Akwinacie połączyć teologię Trójcy Świętej, teologię stworzenia i ciąg następujących po sobie konkretnych wydarzeń zbawczych w jeden porządek. Każdy z tych elementów jest konieczny i niezbędny, by historia mogła się toczyć i by była prawdziwą historią zbawienia, czyli zbliżaniem się człowieka do wieczności. Tak silne łączenie zbawienia z pojęciem wieczności w żadnym wypadku nie oznacza, że zrelatywizowany zostaje sens pojedynczych wydarzeń zbawczych. Z pewnością Akwinata nie uważa, że jak się wyraził Chenu historia jest tylko rusztowaniem, które nie ma większego znaczenia wobec wieczności. 22 To, że zbawienie dokonuje się przez następujące w czasie wydarzenia, które połączone ze sobą wzajemnie się oświetlają i uzasadniają, jest dla Akwinaty oczywiste. Warto zauważyć, że Tomasz niezwykle wzmacnia znaczenie pojedynczych wydarzeń przez odrzucenie tezy głoszącej, że jest możliwe, by wszechmoc Boga sprawiła, aby to, co 19 Ponieważ więc na końcu stworzenie cielesne otrzyma właściwości odpowiednie dla stanu człowieka, a człowiek nie tylko zostanie uwolniony od rozkładu, ale także odziany chwałą (...) dlatego także stworzenie cielesne będzie musiało otrzymać na swój sposób jakąś chwałę jasności ; SCG, IV, c. 97 (nr 4291). 20 Por. DP, q. 10, a. 2, ad 19; ST, I, q. 45, a. 6, corp. 21 Missio igitur divinae Personae convenire potest, secundum quod importat ex una parte processionem originis a mittente; et secundum quod importat ex alia parte novum modum existendi in aliquo ; tamże, q. 43, a. 1, corp. 22 Por. M. D. Chenu, Wybór pism, tłum. L. Rutowska, W. Sukiennicka, Z. Włodkowa, Warszawa 1971, s. 76.

12 Zbawienie i historia według św. Tomasza z Akwinu się już wydarzyło, nie wydarzyło się wcale. 23 Każde wydarzenie, jeśli już urzeczywistniło się w historii, osiąga stan absolutnej nieodwracalności. Nie chodzi o to, że wszechmoc Boga nie może anihilować skutków tego wydarzenia, czy też ich zmienić, ale o to, że według Akwinaty jest wewnętrznie sprzeczne a więc absolutnie niemożliwe, by nie wydarzyło się to, co już się wydarzyło. W systemie Tomasza jest więc mocna metafizyczna ochrona jednostkowości i nieodwracalności wydarzeń historycznych. Trzeba o tym pamiętać, by fałszywie nie zinterpretować struktury trynitarno-cyrkularno-linearnej jako pomniejszających wagę pojedynczych wydarzeń zbawczych w historii. Schemat trynitarno-cyrkularno-linearny historii nie dotyczy jedynie świata rozumianego jako całość, lecz określa istnienie każdej pojedynczej istoty ludzkiej, żyjącej i doświadczającej zmienności historii. W fundamentalny schemat trynitarno-cyrkularno-linearny wpisane zostają miliardy pojedynczych istnień ludzkich, z których każde wywodzi się z Boga, jako z zasady, i zmierza do Niego, jako do celu. Każdy stoi przed wiecznym Bogiem i opowiada się w życiu za lub przeciw Niemu. Oczywiście, tak jak pisałem wcześniej, nie w każdej epoce historii zbawienia ludzie rozpoczynają swoją drogę zbawczą z tego samego punktu wyjścia, różni się bowiem ich stan (status), wyznaczający zakres ich możliwego odniesienie do wiecznej zasady. Przyjrzyjmy się więc teraz dokładniej pojęciu stanu człowieka, który w myśleniu Akwinaty o historii odgrywa ważną rolę. 3. Czasy i stany Porównując proponowaną przez Tomasza teologiczną periodyzację historii zbawienia z koncepcjami rozpowszechnionymi w jego czasach, nie można się oprzeć wrażeniu, że Akwinata świadomie okazuje daleko posuniętą wstrzemięźliwość wobec pomysłowości innych myślicieli 24. Święty Tomasz zachowuje bezpieczny dystans nawet w stosunku do analiz historycznych św. Augustyna, którego w odrzuceniu millenaryzmu był przecież wiernym uczniem. 25 Szczególnie pouczające jest jednak zestawienie skromnych analiz historii zbawienia zawartych w dziełach Tomasza z historiozofią Joachima z Fiore i św. Bonawentury. 26 Ich skomplikowanym, często niezwykle szczegółowym spekulacjom na temat przeszłej i przy Por. ST, q. 25, a. 4, corp. 24 Por. H. De Lubac, Katolicyzm. Społeczne aspekty dogmatu, tłum. M. Stokowska, Kraków 1961, s Por. P. Napiwodzki, Bliżej, niż się wydaje. O końcu świata, millenaryzmie i chrześcijańskiej nadziei, Poznań 2010, s Por. J. Ratzinger, Świętego Bonawentury teologia historii, tłum. E. I. Zieliński, Lublin 2010, s

13 Mateusz Przanowski OP 12 szłej historii działania Boga w historii, przeciwstawia bowiem św. Tomasz schemat najbardziej szkolny i, chciałoby się rzec, wysoce prymitywny. Trzeba zaznaczyć, że Tomasz waha się w swojej terminologii, ogólny obraz jest jednak klarowny. 27 Zbierzmy teraz podstawowe rozróżnienia, którymi posługuje się Akwinata: 1. Triplex hominum status: veteris legis, novae legis, in patria Tres temporum distinctiones: ante legem, sub lege, sub gratia Tres status hominum: innocentiae, culpae, gloriae Gdy omawia prawo: lex naturalis, lex vetus, lex nova Consummatio naturae ( stworzenie ), consummatio gratiae ( wcielenie ), consummatio gloriae ( rzeczy ostateczne ). 32 Fundamentalne jest więc, według św. Tomasza, rozróżnienie na czasy i stany. Stany odpowiadają czasom, ale z pewnym uzupełnieniem. Mamy więc trzy czasy: przed Starym Prawem (do Mojżesza), czas Starego Prawa (od Mojżesza do Chrystusa) i czas łaski (od Chrystusa do wypełnienia historii). Czasom odpowiadają stany: człowieka pod prawem naturalnym, pod Starym Prawem, pod Prawem Nowym i w ojczyźnie niebieskiej. Stanowi życia w niebie nie odpowiada żaden czas (tempus), ponieważ, ściśle rzecz ujmując, czas w niebie nie istnieje. Tomasz wybiera więc najbardziej szkolny układ i nie wnosi do niego żadnych uzupełnień. 33 Jest to, jak pisałem, wybór świadomy. Jakie głębsze powody stały za tak skrajnie nietwórczym podejściem do periodyzacji historii zbawienia? Złożyło się na to kilka gruntownie przemyślanych przez Akwinatę powodów: 1. Jedna z najważniejszych dyskusji w XIII w., w której wziął także udział św. Tomasz, dotyczyła zdolności rozumu naturalnego do uchwycenia początku świata, a więc także początku czasu i historii. Akwinata, wbrew np. św. Bonawenturze, uważał, że jest filozoficznie możliwy taki świat, który nie ma początku ani końca, zawdzięczając jednocześnie swoje istnienie stwórczej mocy Boga. Rozum naturalny nie może, zdaniem To- 27 Por. M. Seckler, dz. cyt., s Por. ST, I-II, q. 106, a. 4, ad 1 29 Por. tamże, II-II, q. 174, a. 6, corp. 30 Por. tamże, III, q. 13, a. 3, ad Por. tamże, I-II, q Por. tamże, I, q. 73, a. 1, ad Zgodnie z tym historia zbawienia w węższym sensie, czyli historyczna droga prowadząca do wcielenia i dalej jeszcze, aż do rzeczy ostatecznych, dzieli się na trzy etapy, rozumiane albo chronologicznie (okres przed Mojżeszem, Stare Przymierze, Nowe Przymierze), albo merytorycznie (prawo natury, stare prawo, nowe prawo). Następstwo chronologiczne wskazuje jednocześnie na stopniowanie merytoryczne: natura, łaska, chwała ; M. Seckler, dz. cyt., s. 91.

14 Zbawienie i historia według św. Tomasza z Akwinu masza, podać decydujących racji dowodzących istnienia początku świata, podobnie nie ma narzędzi, by orzekać o jego końcu. 34 Do przyjęcia jest więc dla filozofa świat istniejący zawsze, jeśli oczywiście dopowie się, że jest on w swym istnieniu całkowicie zależny od Boga. 35 Ten pogląd musi rzutować na Tomaszowe rozumienie historii. Dla filozofa, który chce całkowicie abstrahować od objawienia Bożego, historia jest uporządkowana jedynie akcydentalnie. Jak pisze J. Ratzinger: Historia jest królestwem tego, co przypadkowe, stąd nie może być opracowana w sposób ściśle naukowy, i to nie tylko dlatego, że ma w niej udział tajemnica ludzkiej wolności, ale właśnie dlatego, że należy ona do kosmosu przyczyn rzeczy świata uporządkowanych tylko akcydentalnie. 36 Dla kogoś posługującego się jedynie rozumem naturalnym historia w swoim układzie horyzontalnym jest tajemnicą, która skutecznie opiera się wyczerpującym klasyfikacjom i schematyzacjom. Rozum naturalny może odkryć istnienie pierwszej zasady świata i historii, ale może być ona rozpoznana tylko w ogólnych zarysach. Nie może więc istnieć dla Tomasza konkluzywna filozofii historii w kształcie takim, jaki znamy np. z XIX- -wiecznych syntez filozoficznych. Jeśli jakieś wydarzenie interpretujemy w świetle wydarzenia poprzedzającego, a to poprzedzające w świetle wcześniejszego, to, według św. Tomasza, rozum naturalny mógłby tak postępować w nieskończoność, a więc nie odnaleźć ostatecznej zasady zdarzeń w ich horyzontalnym następstwie. 37 Rozum jest więc w interpretacji hi O przewidywaniu przyszłych wydarzeń pisze Akwinata:...determinatus numerus futuri temporis sciri non potest nisi vel per revelationem vel per naturalem rationem. Tempus autem quod erit usque ad resurrectionem, numerari non potest naturali ratione: quia simul erit resurrectio et finis motus caeli, ut dictum est: ex motu autem accipitur numerus omnium quae determinato tempore per naturalem rationem futura praevidentur. Ex motu autem caeli non potest cognosci finis ejus; quia cum sit circularis, ex hoc ipso habet quod secundum naturam suam possit in perpetuum durare. Unde naturali ratione tempus quod erit usque ad resurrectionem, numerari non potest. Similiter nec per revelationem haberi potest, ideo, ut omnes semper sint soliciti et praeparati ad Christo occurrendum; et propter hoc etiam Apostolis de hoc quaerentibus respondit, Act. 1, 7: non est vestrum nosse tempora vel momenta, quae pater posuit in sua potestate ; Św. Tomasz z Akwinu, In IV Sent., d. 43, q. 1, a. 3, qc. 2, corp. 35 Por. SCG, II, c J. Ratzinger, dz. cyt., s Jeśli świat niemający początku ani końca uważa się za filozoficznie możliwy i za nieodpartą tezę rozumową; jeśli natura czasu nie implikuje konieczności jego początku i końca; jeśli mówiąc filozoficznie nie ma Dnia Ostatecznego ani żadnego ostatniego wydarzenia ontologicznego; jeśli świat nie zmierza w kierunku jakiegoś chronologicznego punktu końcowego, ale jednak do

15 Mateusz Przanowski OP 14 storii zdany na objawienie, czyli zdany na to, co sama zasada stworzenia myśli o historii. Aby uzyskać jakąś ostatecznie sensowną odpowiedź, koniecznie trzeba spojrzeć na nią oczami Boga, w przeciwnym przypadku zdani będziemy jedynie na domysły. Jest więc jasne, że dla Tomasza nie można zrozumieć logiki historii bez bożego objawienia. Akwinata będzie niezwykle konsekwentnie trzymał się tak przyjętej linii, będzie ona odzwierciedlać się szczególnie w jego interpretacjach historii zbawienia opartych na idei odpowiedniości. 38 Nie może zatem być zaskoczeniem wielka wstrzemięźliwość Tomasza w tworzeniu skomplikowanych historycznych rekonstrukcji. Zdaniem Akwinaty tego rodzaju precyzyjne charakterystyki procesu historycznego nie zostały nam przez Boga objawione. 2. Wstrzemięźliwość Akwinaty w stosunku do popularnych w jego czasach historiozofii zbawienia spowodowana jest także konsekwentnym podkreślaniem przez niego roli sensu literalnego w egzegezie Starego Testamentu. Tomasz przyjmuje klasyczną naukę o czterech sensach Pisma Świętego, faworyzując wyraźnie sens dosłowny. Tutaj też jest wiernym uczniem św. Augustyna. A zatem, jedynie sens dosłowny, czyli historyczny (sensus historicus vel litteralis), może być przez teologa używany do formułowaniu argumentów. 39 Sacra doctrina, czyli nauka o Bogu, chcąc dowieść jakiejś tezy, nie może więc opierać się na innych sensach Pisma Świętego, jedynie sens dosłowny może ją bowiem doprowadzić do wniosków spełniających kryteria naukowości. 40 Wszystkie inne sensy opierają się na dosłownym i nie mogą, ściśle rzecz biorąc, wnieść niczego nowego do istotowej materii wiary: Sens duchowy nie zawiera niczego koniecznego do wiary, czego Pismo nie przekazywałoby gdzie indziej jawnie w sensie dosłownym. 41 czegoś zmierza, jeśli ta sama teraźniejszość pozostaje w niekończącym się trwaniu, a mimo to wiecznie się zmienia (jak długo trwa czas,»teraz«czasu jest zawsze obecne); jeśli w konsekwencji chwila teraźniejsza ani nie oddala się od punktu wyjścia, ani nie zbliża się do momentu końcowego, lecz początek jako źródło i kres jako sens-cel wszędzie są obecne jako jednoczesne relacje jeśli w grę wchodzi taka filozofia czasowego wydarzenia, można by wtedy pomyśleć, że mamy tu do czynienia albo z autentycznym neoplatonizmem, albo ze współczesnym teologiem pokroju Gogartena ; M. Seckler, dz. cyt., s Por. M. Paluch, Czy Doktor anielski nie doceniał Chrystusa? Teologia w Polsce 2009 nr 1, s Por. ST, I, q. 1, a. 10, ad Por. T. Gałuszka, Sensus historicus. Z badań nad hermeneutyką biblijną w średniowieczu, w: tenże (red.), Historicus Polonus Hungarus, Kraków 2010, s ST, I. q. 1, a. 10, ad 1.

16 Zbawienie i historia według św. Tomasza z Akwinu Jeśli weźmiemy pod uwagę, że większość wielkich rekonstrukcji historycznych średniowiecza opiera się na pomysłowym odnajdywaniu w Piśmie sensu duchowego, Tomaszowa egzegetyczna ascetyczność musi tę pomysłowość unieważniać. Jeśli chcemy uprawiać teologię naukowo, czyli formułować argumenty, powinniśmy opierać się na sensie dosłownym, czyli historycznym, przekonuje Akwinata. 3. Tomasz odrzucił przyjmowaną przez Joachima z Fiore i św. Bonawenturę koncepcję podwójnego odniesienia typologicznego. Ta decyzja wpłynęła decydująco na interpretację historii już po przyjściu Chrystusa. Na czym polega podwójne odniesienie typologiczne? Najkrócej rzecz ujmując, tak rozumiana typologia pozwala pogrupować i zinterpretować zdarzenia historyczne w epoce po przyjściu Chrystusa na wzór epok Starego Prawa. Jest to typologia podwójna, ponieważ uznaje, że wszystkie wydarzenia, które dokonały się przed Chrystusem, zapowiadają Jego przyjście i jednocześnie mogą zostać odniesione do epoki po Jego przyjściu. W czasie po wcieleniu Syna Bożego, w czasie Kościoła, musi więc odzwierciedlić się porządek epok Starego Testamentu. Tomasz nie zgadza się z taką koncepcją odniesienia typologicznego, w której pojedynczemu wydarzeniu historii przed Chrystusem można przyporządkować inne pojedyncze zdarzenie z epoki Nowego Prawa. Wzbrania się więc Akwinata przed poszukiwaniem w epoce po Chrystusie jakiegoś odwzorowania postaci Eliasza, Mojżesza itp. Czas po Chrystusie jest zapowiedziany w figurach Starego Testamentu in generali i pojedyncze wydarzenie Starego Testamentu nie odpowiada wprost jakiemuś wydarzeniu w naszej epoce (non tamen oportet quod singula respondeant singulis). 42 Zauważmy, że twierdząc to, Akwinata jest bardzo augustyński. Tomasz powołuje się zresztą wprost na negatywną opinię biskupa Hippony o zbyt łatwym transponowaniu liczby i charakteru plag egipskich na czas prześladowania chrześcijan. 43 Tomasz odrzuca to, tak wydawałoby się użyteczne, narzędzie do badania logiki historii, jakim jest podwójne odniesienie typologiczne Starego Testamentu z powodów fundamentalnych. Chrystus i tylko On jest wypełnieniem figur Starego Testamentu. 44 W tych figurach nie pozostaje więc nic do spełnienia, nic niedopowiedzianego, nic, co miałoby ujawnić się dopiero w naszych czasach, czyli w epoce, która nastała po przyjściu Chrystusa. Dla Akwinaty, to Chrystus jest końcem historii, jej wypełnieniem Św. Tomasz z Akwinu, Super IV Sent., d. 43, q. 1, a. 3, qc. 2, ad Por. tamże. 44 Por. tamże; por. też ST, I-II, q. 103, a. 3, corp. 45 Opus incarnationis non solum est considerandum ut terminus motus de imperfecto ad perfectum: sed ut principium perfectionis in humana natura ; tamże, III, q. 1, a. 6, ad 1. Ważną rolę w wypełnieniu Starego Prawa odgrywa u Tomasza teologia Wielkiej Soboty; por. tamże, q. 52, a. 5, ad 1.

17 Mateusz Przanowski OP 16 To wielokrotnie powtarzane stwierdzenie zostaje przez św. Tomasza bardzo interesująco podsumowane w Summa theologiae. Trzy stany ludzkości: niewinności, winy i chwały są tajemniczo obecne w samym Chrystusie. Wcielone Słowo Boże obejmowało swoim bezpośrednim poznaniem Ojca, a więc istniało w chwale; było wolne od grzechu, istniało więc w stanie niewinności, i wreszcie przyjęło na siebie konieczność poniesienia kary za grzechy ludzkości w tym znaczeniu istniało również w stanie winy. 46 Chrystus żył więc trzema stanami ludzkości, łączył je w sobie i jakby streścił. Tomasz sądził więc, że przyjęcie tezy o istnieniu podwójnego odniesienia typologicznego detronizuje Chrystusa, pozbawia Go należnego Mu miejsca spełnienia całej historii, przeszłej i przyszłej. Słusznie pisze Ratzinger, porównując św. Bonawenturę, a więc zwolennika podwójnej typologii, ze św. Augustynem, za którego poglądami poszedł Tomasz: W schemacie augustyńskim Chrystus jest końcem czasów, w bonawenturiańskim zaś jest On środkiem czasów. 47 Budowanie schematów logiki historii na podstawie podwójnego odniesienia typologicznego stało się znakiem rozpoznawczym myśli Joachima z Fiore. Nie jest więc zaskoczeniem, że jego myśl budzi zasadniczy sprzeciw św. Tomasza. 48 Akwinata dowodzi, że podwójny schemat typologiczny spowodował, iż Joachim był w stanie przewidzieć pewne zdarzenia, w innych jednak uległ oszustwu. 49 Po prostu narzędzie, którym posłużył się Joachim, było wadliwe, nie mogło więc przynieść pewnych rozwiązań. 50 Kunsztowne konstrukcje opata były jedynie, jak się wyraża Akwinata coniecturae de futuris, a więc przypuszczeniami o przyszłości. Łacińskie coniectura znaczy także domniemanie, podejrzenie, przepowiednia, zawsze niosąc ze sobą znaczenie czegoś niepewnego, nieokreślonego i niezdeterminowanego. Joachim mógł więc coś trafnie przewidzieć, ale też musiał się pomylić, nie mamy bowiem sposobu, by dokładnie określać fazy historii po przyjściu Chrystusa. 46 Por. tamże, q. 13, a. 3, ad J. Ratzinger, dz. cyt., s Por. B. T. Viviano, The Kingdom of God in Albert the Great and Thomas Aquinas, The Thomist 1980 nr 4, s ; J. Grzeszczak, Spór o czasy i chwile wczoraj i dziś. Św. Tomasz z Akwinu wobec Joachima z Fiore, w: B. Kochaniewicz (red.), Teologia św. Tomasza z Akwinu dzisiaj, Poznań 2010, s Por. Św. Tomasz z Akwinu, Super Sent., IV, d. 43, q. 1, a. 3, qc. 2, ad Tomasz nie miał dobrego zdania o spekulatywnych zdolnościach Joachima. Uważał, że Joachim nie zrozumiał nauki Piotra Lombarda, ponieważ był in subtilibus fidei dogmatibus rudis, czyli nieobeznany (może nawet mocniej: nieokrzesany, nieporządny, nieumiejętny, nieuczony) w subtelnościach dogmatów wiary ; tenże, Super Decretales, nr 2.

18 Zbawienie i historia według św. Tomasza z Akwinu 4. Zbawienie i przyszłość Czy powinniśmy spodziewać się lepszego, wyższego stanu zbawienia w tym świecie? Czy nadejdzie jakaś lepsza epoka dla Boga i zbawienia człowieka w ramach ziemskiej historii? Te kwestie żywo zajmowały największych teologów średniowiecza i wielu z nich dawało odpowiedź pozytywną na te pytania. Tomasz jak możemy się już przekonać z tego, co powiedziano dotychczas nie tyle wykazuje daleko idącą rezerwę wobec optymistycznych wizji przyszłości, ile jest im jawnie wrogi. Akwinata dziedziczy w tym przypadku antymillenarystyczne poglądy św. Augustyna. Wszystko zatem, co mogłoby w jakikolwiek sposób sugerować możliwość dopełnienia historii w obrębie samej historii, uważa za nieuprawnione i teologicznie błędne. Oczywiście, ludzie mogą w bardziej lub mniej otwarty sposób przyjmować łaskę Ducha Świętego. Można więc wyobrazić sobie, że w zależności od miejsca, czasu i osób stosunek do Nowego Prawa będzie się zmieniał. 51 Nie można spodziewać się jednak żadnego doskonalszego stanu (status) ludzkości. 52 Pisze Akwinata, że Nowe Prawo odnosi się do Starego tak, jak niedoskonałe odnosi się do doskonałego. 53 W stanie Nowego Prawa osiągnięto zaś doskonałość właściwą dla historii ziemskiej. 54 Opierając się na często cytowanym przez św. Tomasza fragmencie Ga 3,24-25, można napisać, że w Nowym Prawie, chłopiec ostatecznie stał się już mężczyzną Por. ST, I-II, q. 106, a. 4, corp. 52 Triplex est hominum status: primus quidem veteris legis; secundus novae legis; tertius status succedit non in hac vita, sed in patria. Sed sicut primus status est figuralis et imperfectus respectu status evangelici, ita hic status est figuralis et imperfecuts respectu status patriae; quo veniente, iste status evacuatur, sicut ibi dicitur: Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem ; tamże, ad Por. tamże, q. 98, a. 6, corp. 54 Por. tamże, III, q. 1, a. 5, corp.; Perfectum uno modo tempore praecedit imperfectum: in eo enim quod de imperfecto fit perfectum, imperfectum tempore praecedit perfectum; in eo vero quod est perfectionis causa efficiens, perfectum tempore praecedit imperfectum. In opere autem incarnationis utrumque concurrit. Quia natura humana in ipsa incarnatione est perducta ad summam perfectionem: et ideo non decuit quod a principio humani generis incarnatio facta fuisset. Sed ipsum Verbum incarnatum est perfectionis humanae causa efficiens, secundum illud Ioan. 1, [16], De plenitudine eius omnes accepimus: et ideo non debuit incarnationis opus usque in finem mundi differri ; tamże, a. 6, corp. 55 Unde Apostolus, ad Gal. 3, [24-25], comparat statum veteris legis statui puerili existenti sub paedagogo: statum autem novae legis comparat statui viri perfecti, qui iam non est sub paedagogo ; tamże, q. 91, a. 5, corp.

19 Mateusz Przanowski OP 18 Nie może być już żadnego nowego stanu ludzkiej natury, ponieważ stan Nowego Prawa jest najbliższy celowi ostatecznemu. 56 Nowe Prawo, a więc Prawo Ducha, przygotowuje i zapowiada już bezpośrednio stan chwały (status gloriae), nie zaś jakiś okres nowej szczęśliwości na ziemi. Tak więc w stanie przyszłej szczęśliwości myśl ludzka będzie oglądać samą w sobie prawdę Bożą. Stąd też w tym stanie kult zewnętrzny nie będzie wyrażał jakiegoś symbolu, a będzie polegał na chwaleniu Boga, płynącemu z wewnętrznego poznawania i miłości. (...) W Starym Prawie ani sama w sobie prawda Boża nie była jasna, ani też, jak mówi Apostoł, nie była otwarta droga dojścia do tego. I dlatego potrzeba było, żeby zewnętrzny kult Starego Prawa nie tylko był symbolem przyszłej prawdy, jak miała się ujawnić w niebie, ale także był symbolem Chrystusa, który jest drogą prowadzącą do owej prawdy w niebie. Natomiast w stanie Nowego Prawa ta droga jest już objawiona. Toteż nie ma potrzeby, żeby ją symbolicznie zapowiadać jako przyszłą; chyba tylko ją przypominać jako przeszłą i obecną. Trzeba za to symbolicznie zapowiadać jeszcze nie objawioną przyszłą prawdę chwały. To ma na myśli Apostoł, mówiąc:»prawo posiada tylko cień przyszłych dóbr, a nie sam obraz rzeczy«: cień bowiem to coś mniejszego niż obraz; a tu»obraz«odnosi się do Nowego prawa, a»cień«do Starego. 57 W stanie Nowego Prawa, w prześwitach visio beatifica rozpoczyna się już zatem życie wieczne. Bramy nieba zostają otwarte dla tego, kto łączy się przez wiarę, miłość i sakramenty z krzyżem Chrystusa. 58 Porównanie Starego Prawa z Nowym wskazuje więc, że przyjęcie istnienia jeszcze jakiegoś innego, doskonalszego statusu wywróciłoby harmonię między już istniejącymi stanami i ich subtelnymi powiązaniami. Prawo naturalne ma prowadzić do urzeczywistnienia dobra wspólnego, czyni to również objawione Prawo Stare obejmujące w pewnych dziedzinach przykazania prawa naturalnego. Prawo Stare jest jednak zmysłowe i ziemskie i zapowiada jedynie prawo umysłowe i niebieskie, którym jest lex nova. Prawo Stare kieruje czynami ludzkimi zgodnie z zasadami sprawiedliwości, ale oddziałuje na człowieka jakby od zewnątrz, podczas gdy Prawo Nowe odnawia serce człowieka i pociąga do Boga wewnętrzne poruszenia ducha. Prawo 56 Por. tamże, q. 106, a. 4, corp. 57 Tamże, 101, a. 2, corp. 58 Por. tamże, q. 49, a. 6, corp. W innym miejscu pisze Akwinata: Sancti Patres, operando opera iustitiae, meruerunt introitum regni caelestis per fidem passionis Christi (...) per quam etiam unusquisque a peccato purgabatur quantum pertinet ad emundationem propriae personae. Non tamen alicuius fides vel iustitia sufficiebat ad removendum impedimentum quod erat per reatum totius humanae creaturae. Quod quidem remotum est pretio sanguinis Christi. Et ideo ante passionem Christi nullus intrare poterat regnum caeleste, adipiscendo scilicet beatitudinem aeternam, quae consistit in plena Dei fruitione ; tamże, III, q. 49, a. 5, ad 1.

20 Zbawienie i historia według św. Tomasza z Akwinu Stare uczy posłuszeństwa przykazaniom, mówiąc o lęku przed karą, Prawo Nowe zaś daje posłuszeństwo głębsze, oparte na miłości rozlanej w sercach przez Chrystusa. 59 Nowe Prawo przez uwewnętrznienie posłuszeństwa Bogu spełnia zatem zapowiedzi Starego Prawa, spełnia w taki sposób, że trudno przypuścić, by poza stanem chwały mógł zaistnieć jakiś nowy porządek w tym świecie, który przyniósłby coś więcej ponad to, czego udzieliło ludziom Nowe Prawo. Nowe Prawo, pisze Tomasz, przyniosło również doskonałe lekarstwo na grzech. Jakiego doskonalszego lekarstwa można by oczekiwać po tym, jak zaczęła oddziaływać w świecie łaska krzyża Chrystusa? Pod prawem natury i w Starym Prawie człowiek miał doświadczyć swojej słabości i niewystarczalności. 60 Zniewolony przez grzech musiał dowiedzieć się, że potrzebuje wyzwoliciela. 61 Gdyby nie zrozumiał swojej znikomości i zuchwale trwał w przekonaniu o swojej wiedzy i mocy, nie przyjąłby lekarstwa Chrystusowego. 62 Najpierw musiała zostać postawiona bolesna diagnoza, 63 by lekarstwo Nowego Prawa mogło zostać ocenione jako wielkie błogosławieństwo. 64 Jednak to lekarstwo zostało już zaaplikowane i nie należy oczekiwać żadnego lekarstwa doskonalszego. Powróćmy teraz do centralnej roli, którą w Tomaszowej teologii historii odgrywa Chrystus. Czy jest do pomyślenia, by jedyny Pośrednik, Zbawiciel świata i całej historii przyniósł Nowe Prawo, które byłoby jeszcze do jakiegoś stopnia prowizoryczne, to znaczy zapowiadało lepszy stan, który miałby nadejść w obrębie ziemskiej historii? 65 Czy nie należałoby wtedy Por. tamże, I-II, q. 91, a. 5, corp. 60 Non fuit conveniens a principio humani generis, ante peccatum, Deum incarnatum fuisse: non enim datur medicina nisi iam infirmis ; tamże, III, q. 1, a. 5, corp. 61 Por. tamże, a. 5, corp. i ad Por. SCG, IV, c. 55 (nr 3942a). 63 Here Aquinas takes up three themes that we have already discerned in his treatment of the timing of the Incarnation: the idea of redemption as a historical process in which human beings first arrive at an awareness of and subsequently find a cure for the sin of pride; the idea that the remedy for sin is properly applied in the middle rather than at the beginning of human history; and the idea of a progression from imperfection to perfection ; J. M. Armitage, Aquinas on the Divisions of the Ages Salvation History in the Summa, Nova et Vetera 2008 nr 2, s Por. ST, I-II, q. 98, a. 6, ad Salus hominum non poterat esse nisi per Christum. (...) Et ideo lex perfecte ad salutem omnes inducens, dari non potuit nisi post Christi adventum. Antea vero dari oportuit populo ex quo Christus erat nasciturus, legem praeparatoriam ad Christi susceptionem, in qua quaedam rudimenta salutaris iustitiae continerentur ; tamże, q. 91, a. 5, ad 2.