NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ - NOWE SPOJRZENIE

Transkrypt

1 NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ - NOWE SPOJRZENIE PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA Materiały z Międzynarodowej Konferencji nt. Węzłowe Zagadnienia wdrażania Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych oraz Europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności POLSKIE FORUM OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Warszawa 2012

2 Tłumaczenie z języka angielskiego: Anna Rozborska (referaty), Tomasz Korybski (sprawozdanie Sekretarza Generalnego ONZ) Redakcja merytoryczna: Krystyna Mrugalska Redakcja językowa i korekta: Halina Drachal Opracowanie graficzne: Julia Roczan ISBN: Copyright by Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych, 2012 Wydawca: Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych Ul. Ogrodowa 28/30 lok Warszawa Publikacja bezpłatna Publikacja zrealizowana w ramach projektu: PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA: NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ - NOWE SPOJRZENIE. Materiały z Międzynarodowej Konferencji nt.,,węzłowe Zagadnienia wdrażania Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych oraz Europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności Projekt współfinansowany ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych 2

3 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 4 Nowy paradygmat polityki społecznej wobec osób niepełnosprawnych - Irena Wóycicka... 6 Sytuacja obywateli niepełnosprawnych w Polsce i na świecie - Yannis Vardakastanis... 9 O potrzebie zmian w polskim systemie prawnym w związku z procedurą ratyfikacji Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych - Stanisław Trociuk Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce w opinii organizacji pozarządowych potrzeba narodowej strategii - Krystyna Mrugalska Udział środowisk osób niepełnosprawnych w wykorzystaniu środków z komponentu regionalnego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w Polsce - Joanna Wojtyńska 27 Dostęp środowisk osób niepełnosprawnych do środków unijnych - Javier Güemes 37 Przygotowanie Polski do ratyfikacji Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych - Czesława Ostrowska Doświadczenia duńskie z wdrażania Konwencji ONZ Thorkild Olesen Implementacja Europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności w krajach członkowskich Unii Europejskiej Javier Güemes Edukacja włączająca we Włoszech Luisa Bosisio Fazzi Niezależność jako zadanie. Panel liderów organizacji osób niepełnosprawnych: Jak rozumiem niezależne życie? Czego oczekuję po wdrożeniu Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych oraz Europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności ? Prowadzenie: prof. dr hab. Anna Firkowska-Mankiewicz APEL WARSZAWSKI 2011 w sprawie niezależnego życia osób niepełnosprawnych oraz ratyfikacji i wdrażania Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych Organizacja implementacji i monitoringu Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych w państwach europejskich, które ratyfikowały Konwencję Małgorzata Szeroczyńska Sytuacja Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych oraz jej Protokołu Fakultatywnego Sprawozdanie Sekretarza Generalnego KONWENCJA O PRAWACH OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności : Odnowione zobowiązanie do budowania Europy bez barier POLSKIE FORUM OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH EUROPEAN DISABILITY FORUM

4 WPROWADZENIE Międzynarodowa konferencja pt. Węzłowe zagadnienia wdrażania Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych oraz Europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności została zorganizowana w dniach października 2011 roku w Warszawie przez Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych jako część programowa posiedzenia Zarządu Europejskiego Forum Osób Niepełnosprawnych (European Disability Forum EDF). Honorowy patronat nad konferencją objął Pan Bronisław Komorowski, Prezydent RP. Ideą przewodnią konferencji było omówienie stanu przygotowań do ratyfikacji i wdrażania Konwencji ONZ w Polsce, związane z tym doświadczenia innych krajów oraz aspekty wspólnotowe. W posiedzeniu Zarządu EDF i w konferencji łącznie uczestniczyło 230 osób z 34 krajów. Publikację tekstów pokonferencyjnych, ze względu na konieczność zdobycia środków finansowych oraz przygotowanie materiałów, wydajemy co prawda dopiero w październiku 2012 roku, ale nie straciły one nic na aktualności. Konferencja i wydanie niniejszej publikacji było współfinansowane przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. 6 września 2012 roku Prezydent RP Bronisław Komorowski podpisał akt ratyfikacji Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku 13 grudnia 2006 r. 25 września 2012 roku polska delegacja złożyła go Sekretarzowi Generalnemu Organizacji Narodów Zjednoczonych. Tekst Konwencji ONZ został opublikowany w Dzienniku Ustaw z dnia 25 października 2012 r., poz Status Konwencji ONZ w Polsce reguluje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 9 Konstytucji RP Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego. Inne artykuły stanowią, iż: - źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia (art. 87.1) 4

5 - ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy (art ) - umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową (art ). Biorąc pod uwagę status Konwencji ONZ, ogromne znaczenie dla tworzenia nowej polityki społecznej państwa poświęconej niepełnosprawności, jej wprowadzenie w życie wymaga skoordynowanych działań władzy ustawodawczej, wykonawczej i samorządowej wszystkich szczebli, odpowiednich instytucji, profesjonalistów i mediów, a także co równie ważne samych osób niepełnosprawnych, ich rodzin i reprezentujących je organizacji obywatelskich. Określa to artykuł 33 Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych. 5

6 Nowy paradygmat polityki społecznej wobec osób niepełnosprawnych - Irena Wóycicka Podsekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP Przede wszystkim chciałabym podziękować organizatorom za zaproszenie na konferencję poświęconą bardzo ważnym zagadnieniom, związanym z wdrażaniem Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych oraz Europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności Mam nadzieję, że w Polsce uda nam się nie tylko rozpocząć i zakończyć proces ratyfikacji Konwencji, ale również i to jest równie ważne, a może nawet ważniejsze rozpocząć proces jej implementacji. Chciałabym, by ratyfikacja Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych łączyła się ze wzrostem świadomości i dobrym planem implementacji jej zapisów w Polsce. Niewątpliwie strategia europejska jest bardzo silnym czynnikiem zachęcającym do działań krajowych, a także wspierającym działania krajowe w zakresie implementacji Konwencji. Pokazuje też ona potrzebę i kierunek prac służących zapewnieniu tego, by Konwencja nie pozostała tylko na papierze, ale stała się realnym prawem i naprawdę wpływała na zmiany w funkcjonowaniu osób niepełnosprawnych w Polsce. Kancelaria Prezydenta chętnie włączy się do dyskusji i będzie wspierać te prace. Mogę państwa zapewnić, że prezydent jest tym bardzo zainteresowany. Chciałam poświęcić swoje wystąpienie paru sprawom, które nasuwają się w kontekście ostatnich dwudziestu lat polityki wobec osób niepełnosprawnych w Polsce a polityka wobec niepełnosprawnych to de facto również polityka społeczna oraz przemianom, jakie tej polityce towarzyszyły. Wydaje mi się, że te lata były bogate w zmiany, jeżeli chodzi o myślenie o niepełnosprawności, o myślenie o polityce wobec osób niepełnosprawnych, o stosunku do tych osób. Otóż, jeżeli popatrzeć na przemiany, które miały miejsce w Polsce, ale też na świecie bo nie byliśmy przecież wyłączeni z procesów światowych, wręcz przeciwnie, silnie im podlegaliśmy to wydaje się, że to był dobry przykład pozytywnej ewolucji w myśleniu o roli i funkcji polityki społecznej. Z pewnością państwa działalność, działalność organizacji pracujących na rzecz osób niepełnosprawnych do tych przemian w świadomości i w prawie bardzo mocno się przyczyniła. Na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat wiele zmieniło się w myśleniu 6

7 o prawie. Przechodzimy od formalnej równości do równego traktowania. Przede wszystkim coraz bardziej jesteśmy świadomi tego, iż formalna równość wobec prawa niekoniecznie oznacza również równość faktyczną, a nawet wręcz przeciwnie: formalna równość wobec prawa może prowadzić do faktycznej nierówności, wynikającej z różnych niezbywalnych cech osób i grup ludzi. Sytuacja, w której to co gwarantuje formalną równość, prowadzi do nierówności, nazywa się dyskryminacją pośrednią. Nazwanie i zdefiniowanie sytuacji, w której formalna równość nie prowadzi do równości faktycznej prowadzi do głębszego myślenia o zasadach funkcjonowania prawa i urzeczywistniania idei równości. To podejście dotyczy zwłaszcza osób niepełnosprawnych, w przypadku których formalna równość w prawie często związana jest z występowaniem faktycznej nierówności. Na przykład co do możliwości korzystania z edukacji, uczestniczenia w kulturze, czy też ograniczeń w kontakcie z instytucjami publicznymi. Zatem myślenie o przejściu od równości formalnej do równości faktycznej w prawie oznacza de facto to, że prawo musi uwzględniać różnice, które istnieją pomiędzy obywatelami, w tym, również grupami osób niepełnosprawnych. Różnice związane z ich dysfunkcjami, ponieważ ich nieuwzględnienie powoduje, że równość formalna przekształca się w faktyczną nierówność. A więc pierwsza sprawa to przejście od formalnej równości do równego traktowania. Dobrym przykładem takiego nowoczesnego myślenia o równości jest ustawa o języku migowym, którą Prezydent niedawno podpisał, a która poprzez różnorodne formy wsparcia w kontaktach osób niesłyszących i niedosłyszących z instytucjami publicznymi oraz z instytucjami opieki zdrowotnej, daje szansę na prawidłowe, normalne funkcjonowanie tych osób. Warto w tym miejscu odwołać się do Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych, której istotną przesłanką jest przekonanie, że to nie niepełnosprawność jest faktyczną barierą w funkcjonowaniu osób niepełnosprawnych, ale że to istniejące w otoczeniu bariery prowadzą do niepełnosprawności. Przeniesienie akcentu z niepełnosprawności na bariery jest niezmiernie istotne, pozwala bowiem głębiej wejrzeć w proces tworzenia faktycznej równości między obywatelami, w tym również w tworzenie faktycznej równości osób niepełnosprawnych w kontaktach z różnymi instytucjami i w życiu społecznym i w zawodowym. Druga sprawa, o której chciałam dziś powiedzieć, to kwestia przejścia od jednorodności do różnorodności. Obywatele są różni, przy czym ta różnorodność prowadzi do różnych ograniczeń i różnic w możliwościach funkcjonowania 7

8 w różnych sferach życia społecznego i zawodowego. Osoby niepełnosprawne nie stanowią jednolitej kategorii. Każda dysfunkcja wymaga osobnego podejścia, namysłu, często też osobnego prawa i poszukania rozwiązań usuwających bariery w funkcjonowaniu osoby niepełnosprawnej. Tak jest z każdą dysfunkcją i z każdym stopniem dysfunkcji. Prawo musi odpowiadać na te różnorodne ograniczenia i potrzeby obywateli. I to jest istotne przesłanie polityki społecznej, a w przypadku osób niepełnosprawnych jest to przesłanie polityki wobec osób niepełnosprawnych. Kolejną kwestią jest przejście od opieki do wsparcia, czy też od opieki do pomocy. Ciągle u nas powszechnie obowiązuje pojęcie opieka, a nie pomoc, dominuje pojęcie opieka zamiast wsparcie. Jesteśmy skłonni opiekować się osobami niepełnosprawnymi, ale rzadko rozumiemy, że nie jest potrzebna opieka, tylko potrzebne jest wsparcie, a to jest ogromna różnica. Nie powinniśmy wyręczać osób niepełnosprawnych wtedy, kiedy nie są w stanie poradzić sobie z jakimiś sprawami, ale powinniśmy je wesprzeć tak, by potrafiły te sprawy samodzielnie załatwić. To jest zmiana podejścia, która musi się wyrażać również praktyką. Po to właśnie usuwamy bariery, żeby osoby niepełnosprawne mogły uczestniczyć w życiu społecznym w sposób pełny. I to jest droga do emancypacji osób niepełnosprawnych. Przykładem takiego nowego podejścia jest niedawno wprowadzona w Polsce zmiana kodeksu wyborczego, która daje niektórym grupom osób niepełnosprawnych, dotychczas wykluczonym, możliwość uczestnictwa w głosowaniu. Nie zastępujemy osób niepełnosprawnych w tym procesie, nie wykluczamy ich, staramy się za to zrobić wszystko, żeby osoby niepełnosprawne zostały włączone w proces podejmowania decyzji politycznych. I to jest jeden z przykładów prawa, które służy takiemu włączaniu. Włączanie jest podstawową zasadą polityki społecznej. Zasada włączania oznacza tworzenie szans na uczestnictwo. Powiedziałam o tych trzech zasadach dlatego, że są one, jak mi się wydaje, szalenie ważne w naszym myśleniu o integracji osób niepełnosprawnych, ale w gruncie rzeczy są też szalenie ważne w naszym myśleniu o polityce społecznej. I w tym ujęciu ewolucja prawa i ewolucja myślenia o polityce wobec osób niepełnosprawnych w jakimś stopniu na pewno wspiera, a czasem nawet wyprzedza ewolucję naszego myślenia o polityce społecznej. 8

9 Sytuacja obywateli niepełnosprawnych w Polsce i na świecie - Yannis Vardakastanis Prezes Zarządu Europejskiego Forum Osób Niepełnosprawnych (wystąpienie odczytał Javier Güemes, dyrektor generalny EDF) Występuję w zastępstwie prezydenta EDF, który ze względu na trudną sytuację polityczną Grecji, musiał niespodziewanie powrócić do kraju. Nagły wyjazd z Polski Yannisa Vardakastanisa spowodowany jest koniecznością dopilnowania na miejscu zagrożonych spraw środowiska osób niepełnosprawnych. Grecki kryzys niesie bowiem za sobą zmiany trudne do zaakceptowania przez społeczeństwo. Ale zanim odczytam wystąpienie Yannisa chciałbym rozpocząć od kilku osobistych refleksji. Kiedy 10 lat temu zaczynałem pracę w Europejskim Forum Osób Niepełnosprawnych, moim pierwszym zadaniem była współpraca z dziesięcioma krajami, znajdującymi się w trakcie procesu akcesji do Unii Europejskiej. Jednym z tych krajów była Polska. Mam bardzo dobre wspomnienia z tego okresu. Chcę za nie podziękować wielu osobom, które w Waszym kraju były wyjątkowo zaangażowane w tworzenie i promocję wspólnej europejskiej organizacji niepełnosprawnych. Chciałbym podziękować Krystynie Mrugalskiej. Pamiętam także obecną tu dziś Annę Rozborską, której chciałbym również przekazać moje najcieplejsze, ogromne podziękowania. Był to fascynujący czas konstruowania modelu współpracy europejskiego i polskiego ruchu osób niepełnosprawnych. Dziś widzę zaangażowanie Andrzeja Szałacha w działania naszej europejskiej organizacji a także ogromne wsparcie, jakie polski ruch osób niepełnosprawnych daje ruchowi europejskiemu. Mogę powiedzieć tylko o wdzięczności EDF dla Was, a także o tym, jak bardzo powinniście być z siebie dumni, bowiem staliście się autentycznym podmiotem włączania w życie społeczne osób z niepełnosprawnością w Polsce. A oto co chciał Państwu przekazać Yannis Vardakastanis. Witam wszystkich uczestników konferencji, chcę podziękować Polskiemu Forum Osób Niepełnosprawnych i przewodniczącemu za wsparcie naszego spotkania oraz przekazać wszystkim serdeczne pozdrowienia. Wdrażanie Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych jest dla nas wspólnym wyzwaniem. Ja także nie mam odpowiedzi na wszystkie pytania. Nikt ich nie ma, znajdujemy się bowiem wciąż na niezbadanym terenie. W dodatku nękający kraje europejskie kryzys gospodarczy nie pomaga nam w tym. Pomimo to dla wielu z nas ewidentna jest konieczność aktywnego działania w celu doprowadzenia do stosowania zawartych w Konwencji 9

10 standardów. Niektóre z nich, ze względu na konieczność zaangażowania określonych zasobów materialnych, wymagają stopniowej, ale konsekwentnej realizacji. Pamiętamy, że bardzo często trudności ekonomiczne stawały się pretekstem do łamania praw i naruszania godności osób z niepełnosprawnością. Niedobory finansowe nie mogą być w Europie wymówką zwłaszcza wtedy, gdy wiele krajów globalnego Południa podejmuje działania na rzecz wdrażania Konwencji Narodów Zjednoczonych np. - Mali dokonuje przeglądu swoich przepisów w zakresie ochrony socjalnej, - Argentyna przyjęła przepisy dotyczące dostępności mediów audiowizualnych w wyniku otwartych, szerokich konsultacji z organizacjami osób z niepełnosprawnością. Konieczne jest zaangażowanie wszystkich ludzi dobrej woli do działań służących wykorzystaniu, stworzonych przez Konwencję, możliwości poprawy poszanowania praw osób z niepełnosprawnością. Włączanie osób niepełnosprawnych w pełny nurt życia społecznego oznacza nie tylko poszanowanie godności człowieka, ale przede wszystkim uświadamia społeczeństwom, jakimi pozostaną samotnymi planetami, jeśli każdy będzie myślał tylko o swoim własnym dobrobycie. O ważności Konwencji ONZ jako traktatu międzynarodowego świadczy też kilka dodatkowych faktów. Jest ona pierwszą konwencją w XXI wieku mówiącą o prawach człowieka i pierwszą, która została ratyfikowana przez Unię Europejską. Traktat ten został szybko wynegocjowany i jest pierwszym, który przewiduje wewnętrzne mechanizmy wdrażania. To także pierwsza konwencja, która wyraźnie wymaga od państw sygnatariuszy aktywnego włączenia w prace wdrożeniowe organizacji osób z niepełnosprawnością. Ten wymóg nie jest przypadkowy osoby z niepełnosprawnością są przyzwyczajone do radzenia sobie i pokonywania trudności. Wyzwania, jakie stoją przed Europą w tym trudnym czasie, to coś, z czym osoby z niepełnosprawnością pozbawione w przeszłości twarzy i głosu oraz podstawowych ludzkich praw żyły przez wieki. Ograniczone możliwości finansowe państw, często podawane jako powód powolnego postępu we wprowadzaniu do porządku prawnego państw ustaleń Konwencji, to nic nowego dla organizacji pozarządowych, które przez dekady działały bez żadnego lub z niewielkim wsparciem państwa. Skoro wspólnie przygotowaliśmy tę Konwencję, teraz musimy wspólnie doprowadzić do jej wprowadzenia w życie. Rzecz w tym, by poznali ją wszyscy ci, na których życie może mieć ona wpływ. By stała się dla nich rzeczywistością! Jesteśmy jedynymi, którzy mogą dostarczyć koniecznej wiedzy na temat tego, co należy zrobić aby decyzje, które nas dotyczą zostały zrealizowane. 10

11 Apeluję do władz aby korzystały z doświadczeń osób z niepełnosprawnością to ma jak najbardziej sens. Konwencja mówi o tym bardzo wyraźnie, jest wręcz krystalicznie przejrzysta w tej kwestii. Jeśli władze nie zechcą skorzystać z naszej pomocy, będzie to jawnym pogwałceniem zapisów Konwencji. My, społeczność osób z niepełnosprawnością, zrozumieliśmy znaczenie zjednoczonego działania w obronie naszych interesów. Międzynarodowe Przymierze na Rzecz Niepełnosprawności (International Disability Alliance IDA 1 ), którego EDF jest członkiem założycielem, jest globalną siecią organizacji osób z niepełnosprawnością z całego świata. Mówimy wspólnym głosem, promujemy wobec Narodów Zjednoczonych i poszczególnych rządów, podejście do niepełnosprawności oparte na prawach człowieka. Pożytek ze wspólnej pracy jest dla nas oczywisty w IDA nie ma podziału na wschód zachód, północ południe. Wszyscy jej członkowie są równi i wnoszą jednakowo nieoceniony wkład w prace sieci. Mamy nadzieję, że praca, jaką wykonujemy na poziomie międzynarodowym, będzie wkrótce odczuwalna dla krajowych członków EDF, w tym Polskiego Forum Osób Niepełnosprawnych, które miało i zawsze mieć będzie oddanego sojusznika nie tylko w Brukseli, ale także w Genewie, czy Nowym Jorku. Będzie to szczególnie przydatne, gdy dla Polski przyjdzie czas złożenia sprawozdania ONZ z międzynarodowych zobowiązań wynikających z ratyfikacji Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych. Jak słyszeliśmy w wypowiedzi polskiego pełnomocnika rządu do spraw osób niepełnosprawnych, ministra Jarosława Dudy, ma ona w Waszym kraju zostać bardzo szybko dokonana. Warto przy okazji zauważyć, że już sam akt ratyfikacji Konwencji stał się swego rodzaju fenomenem. Od momentu, gdy w maju 2008 roku została otwarta możliwość jej podpisywania, Konwencję ratyfikowało 106 krajów. To więcej niż połowa krajów członkowskich ONZ. Jej stroną jest większość krajów europejskich. Jest nią także Unia Europejska. Konwencja szybko staje się uniwersalnym prawem międzynarodowym, a jej podstawowe zasady równego traktowania i dostępności niezależnego życia powszechnie akceptowanymi zasadami i prawami. Chcę zaprosić Polskę do włączenia się do tego światowego konsensusu i wyraźnego potwierdzenia swojego zaangażowania w prawa osób niepełnosprawnych! Powaga tego zaangażowania może być udowodniona tylko wówczas, gdy Protokół Fakultatywny zostanie ratyfikowany razem z Konwencją. Jeśli tak się nie stanie spróbujmy odpowiedzieć na pytanie, w jaki osoby 1 Celem IDA jest wspieranie skutecznego i pełnego wdrożenia Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych na całym świecie, jak również przestrzegania Konwencji w ramach systemu ONZ, poprzez aktywne i skoordynowane zaangażowanie reprezentatywnych organizacji osób niepełnosprawnych na szczeblu krajowym, regionalnym i międzynarodowym. 11

12 z niepełnosprawnością będą mogły bronić swoich praw? Możliwość zaskarżenia faktów pogwałcenia prawa, w sytuacji nieprzestrzegania zapisów Konwencji, jest dla nas kluczowa. Zrobimy więc wszystko, by rządy o tym nie zapominały! Poprzez wspólną pracę nad Konwencją inwestujemy w swoją przyszłość i w przyszłość naszych dzieci. One już będą żyły w świecie bez barier i uprzedzeń. W świecie, w którym każdy ma głos, który jest słyszany. 12

13 O potrzebie zmian w polskim systemie prawnym w związku z procedurą ratyfikacji Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych - Stanisław Trociuk Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych została podpisana przez Polskę w dniu 30 marca 2007 r. Związanie przez Państwo Polskie postanowieniami Konwencji nastąpi poprzez jej ratyfikację dokonaną za zgodą Sejmu wyrażoną w ustawie. Jednakże proces ratyfikacji Konwencji musi zostać poprzedzony dostosowaniem polskiego prawa do jej treści, tak, aby zapobiec ewentualnym kolizjom w tym zakresie. Z mocy bowiem art. 91 ust. 2 Konstytucji RP umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. W związku z powyższym, przed podjęciem procedury ratyfikacyjnej niezbędny jest przegląd polskiego prawodawstwa pod kątem jego zgodności z Konwencją o prawach osób niepełnosprawnych. Niewątpliwie takie działania dostosowawcze są niezbędne z uwagi na postanowienia zawarte w art. 12 Konwencji. Przewiduje on, że osoby niepełnosprawne mają prawo do uznania ich za podmioty prawa, a także że osoby niepełnosprawne mają zdolność prawną na zasadzie równości z innymi osobami we wszystkich aspektach życia. Ponadto Konwencja nakłada na Państwo - Stronę obowiązek podjęcia odpowiednich środków w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym dostępu do wsparcia, którego mogą potrzebować przy korzystaniu ze zdolności prawnej. W istocie w postanowieniach art. 12 Konwencji chodzi nie o zdolność prawną w rozumieniu polskiego prawa cywilnego, lecz o zapewnienie osobom niepełnosprawnym zdolności do czynności prawnych. Art. 12 Konwencji wprowadza więc w miejsce modelu zastępczego podejmowania decyzji w imieniu i na rzecz osoby niepełnosprawnej, w szczególności osoby niepełnosprawnej intelektualnie, model wspomaganego podejmowania decyzji. Zakładane przez Konwencję wspomagane podejmowanie decyzji oznacza, że w tym modelu nie następuje przekazanie praw innym osobom, osoby niepełnosprawne zachowują wszelkie prawa, a jedynie otrzymują wsparcie w celu realizacji tych praw. W rezultacie wprowadzenie przewidzianego Konwencją modelu wspomaganego podejmowania decyzji wymaga przede wszystkim rezygnacji z utrwalonej w polskim prawie instytucji ubezwłasnowolnienia. Wskazać należy, że obecnie w myśl art kodeksu cywilnego (k. c.) osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Natomiast jeżeli stan osoby fizycznej pełnoletniej nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzeba jest pomoc do prowadzenia jej spraw, może ona zostać ubezwłasnowolniona częściowo (art

14 1 k. c.). W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się (por. orzeczenie z dnia 28 sierpnia 1979 r., sygn. akt IV CR 268/79, OSNPG z 1980 r., Nr 6, poz. 29), że sąd nie ma obowiązku ubezwłasnowolnienia osoby w każdym przypadku ustalenia wystąpienia przesłanek określonych w art i art k. c. Po stronie sądu istnieje jedynie możliwość wydania tego rodzaju orzeczenia w zależności od okoliczności sprawy i względów natury celowościowej. Ponadto przy orzekaniu ubezwłasnowolnienia całkowitego należy przede wszystkim mieć na względzie interes osoby, której dotyczy postępowanie o ubezwłasnowolnienie, nie można natomiast orzekać o ubezwłasnowolnieniu z powołaniem się na interes innych osób lub instytucji (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 1969 r., sygn. akt I CR 132/68, NP. z 1970 r., Nr 1, s. 114). Nie ulega jednak wątpliwości, iż w szczególności ubezwłasnowolnienie całkowite oznacza, że to inne osoby kierują postępowaniem osoby ubezwłasnowolnionej, zaś uzewnętrznione przejawy woli tej osoby nie mają żadnego znaczenia prawnego. A zatem wszystkie istotne decyzje dotyczące życiowych losów tej osoby są kształtowane całkowicie niezależnie od autonomicznych przejawów jej woli. W sferze prawa cywilnego konsekwencją ubezwłasnowolnienia całkowitego jest to, że czynność prawna dokonana przez osobę ubezwłasnowolnioną jest nieważna (art k. c.). Jeśli jednak osoba taka zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby ubezwłasnowolnionej (art k. c.). Skutki ubezwłasnowolnienia rozciągają się również na inne dziedziny prawa. Przykładowo zdolność do czynności prawnych stron postępowania administracyjnego ocenia się według przepisów prawa cywilnego. Również zdolność do czynności prawnych w sprawach podatkowych, co do zasady ocenia się na podstawie przepisów prawa cywilnego. W sferze praw politycznych, prawa wyborcze nie przysługują osobom, które prawomocnym orzeczeniem sądowym są ubezwłasnowolnione (art. 62 ust. 2 Konstytucji RP). Potrzebę zmian dotyczących instytucji ubezwłasnowolnienia zasygnalizował już Trybunał Konstytucyjny rozpoznając wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczący braku legitymacji procesowej osoby ubezwłasnowolnionej do żądania zmiany lub uchylenia orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu. W uzasadnieniu do wyroku z dnia 7 marca 2007 r. (sygn. akt K 54/05, OTK z 2007 r., Nr 3/A, poz. 24) Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę, że ( ) można rozważyć dokonanie bardziej kompleksowych zmian w zakresie instytucji ubezwłasnowolnienia w prawie polskim. W większości państw odchodzi się obecnie od sztywnego ograniczenia praw i wolności osób chorych psychicznie, upośledzonych lub uzależnionych na rzecz innych regulacji bardziej elastycznych, dopasowywanych do konkretnych sytuacji przez sąd orzekający w danej sprawie. 14

15 Reasumując, ratyfikacja Konwencji, w tym jej art. 12 wymaga daleko idących zmian dotyczących instytucji ubezwłasnowolnienia. Konieczne jest bowiem zastąpienie dotychczasowego zastępczego modelu podejmowania decyzji modelem wspomaganego podejmowania decyzji. Ten ostatni model musi jednak uwzględniać także regulacje zabezpieczające przed ewentualnymi nadużyciami, które mogą wystąpić w procesie udzielania wsparcia osobom niepełnosprawnym. Zgodnie z art. 12 ust. 4 Konwencji zabezpieczenia mają gwarantować, że środki związane z korzystaniem przez osoby niepełnosprawne ze zdolności do czynności prawnych będą respektowały prawa, wolę i preferencje tej osoby, będą wolne od konfliktu interesów i bezprawnych nacisków, będą proporcjonalne i dostosowane do sytuacji danej osoby. W powyższym kontekście należy też zwrócić uwagę na problemy jakie pojawiają się w związku ze stosowaniem art kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k. r. o.). Przepis ten stanowi, że nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może zezwolić jej na zawarcie małżeństwa. Posługuje się on terminami choroba psychiczna oraz niedorozwój umysłowy, a więc terminami, które przez kręgi naukowe są obecnie uznawane za nieprecyzyjne i stygmatyzujące. Zamiast terminu niedorozwój czy upośledzenie umysłowe obecnie powszechnie stosowany jest termin niepełnosprawność intelektualna i do takiego standardu dostosowane powinny być przepisy prawa. Jednak co jest jeszcze bardziej istotne w kontekście powoływanego art. 12 Konwencji oraz art. 23 Konwencji, art k. r. o. pozostaje w kolizji z tymi postanowieniami Konwencji. W świetle Konwencji sama okoliczność niepełnosprawności intelektualnej nie może bowiem być postrzegana jako przeszkoda w zawarciu związku małżeńskiego czy też przeszkoda w posiadaniu potomstwa. Stąd też takim osobom powinno służyć prawo zawarcia małżeństwa podlegające wyłączeniu jedynie wówczas, gdy zachodzi przeszkoda uniemożliwiająca zawarcie małżeństwa. W odpowiedzi z dnia 23 września br. przesłanej do Rzecznika Praw Obywatelskich w sprawie obowiązywania przepisów art. 12 k. r. o. Minister Sprawiedliwości poinformował, że obecnie rozważane jest skreślenie tego przepisu i wprowadzenie do k. r. o. nowego przepisu, zgodnie z którym ( ) nie będzie mogła zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta zaburzeniami psychicznymi, które nie pozwalają tej osobie kierować swoim postępowaniem oraz uświadomić sobie znaczenia i konsekwencji obowiązków wynikających z zawarcia małżeństwa. Kilka uwag należy poświęcić także dostępowi osób niepełnosprawnych do wymiaru sprawiedliwości. W tym zakresie art. 13 ust. 1 Konwencji nakłada na Państwa Strony obowiązek zapewnienia, na zasadzie równości z innymi osobami, skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, w tym poprzez 15

16 wprowadzenie dostosowań proceduralnych i dostosowań odpowiednich do ich wieku, w celu efektywnego udziału, bezpośrednio lub pośrednio, zwłaszcza jako świadków, we wszelkich postępowaniach prawnych, w tym na etapie śledztwa i innych form postępowania przygotowawczego. W zakresie procedury karnej polski system prawny w istocie spełnia standardy konwencyjne. W szczególności z art kodeksu postępowania karnego (k. p. k.) wynika, że w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli jest głuchy, niemy, niewidomy lub zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności. Standard obrony obligatoryjnej przewidzianej procedurą karną nie ma natomiast zastosowania do postępowania sądowego, którego celem jest przymusowe umieszczenie danej osoby w szpitalu psychiatrycznym. Z art. 48 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 1994 r. Nr 111, poz. 535 ze zm.) wynika bowiem, że sąd może ustanowić dla osoby, której postępowanie dotyczy bezpośrednio, adwokata z urzędu, nawet bez złożenia wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata w sprawie za potrzebny. Wskazany przepis pozostawia więc w rękach sądu decyzję o ustanowieniu adwokata z urzędu. Podejmując tę decyzję sąd kieruje się natomiast własnym uznaniem co do potrzeby udziału adwokata w postępowaniu dotyczącym przymusowego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym. Wydaje się jednak, że także w tym postępowaniu, dotyczącym przecież wolności osobistej jednostki, adwokat powinien być ustanawiany z urzędu. W kontekście art. 13 ust. 1 Konwencji trzeba też zwrócić uwagę, że procedura karna nie przewiduje ograniczeń, których przyczyną mógłby być stan zdrowia, w zakresie możności składania zeznań w charakterze świadka. Co do zasady bowiem każda osoba (a więc także osoba niepełnosprawna) wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Osoby niepełnosprawne mają zatem możliwość efektywnego uczestniczenia w postępowaniach karnych w charakterze świadków. Jednakże na co wskazują doświadczenia Rzecznika Praw Obywatelskich efektywne uczestnictwo w charakterze świadków osobom niepełnosprawnym mogą utrudniać chociażby wciąż istniejące w budynkach sądowych bariery architektoniczne. W zakresie procedury cywilnej poszerzenie dostępu do wymiaru sprawiedliwości osób ubezwłasnowolnionych nastąpiło zaś w wyniku wspominanego powyżej wyroku Trybunału Konstytucyjnego. W efekcie tego wyroku osoby ubezwłasnowolnione uzyskały uprawnienie do samodzielnego zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia. Przepisy procedury cywilnej nie wiążą zaś możności bycia świadkiem z tym, czy osoba zeznająca w tym charakterze jest osobą niepełnosprawną. Niemożność bycia świadkiem odnoszona do wszystkich osób fizycznych została powiązana przez prawodawcę z niezdolnością do spostrzegania lub komunikowania swoich 16

17 spostrzeżeń (art. 259 pkt 1 k. p. c.). W świetle obowiązujących przepisów sąd musi samodzielnie dokonać oceny, czy dana osoba posiada zdolność do bycia świadkiem. W tym kontekście, mając na uwadze postanowienia art. 13 Konwencji należałoby rozważyć, czy ocena sądu dotycząca możliwości przesłuchania danej osoby w charakterze świadka nie powinna być podejmowania przy udziale profesjonalistów wzorem rozwiązania zawartego w procedurze karnej. Przepisy tej procedury (art k. p. k.) przewidują, że jeżeli istnieje wątpliwość co do zdolności postrzegania lub odtwarzania przez świadka spostrzeżeń, sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa. Przedstawione uwagi, które nie mają charakteru wyczerpującego, wskazują na to, iż ratyfikacja Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych wymaga uprzedniego wprowadzenia w polskim systemie prawnych szeregu istotnych zmian. 17

18 Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce w opinii organizacji pozarządowych potrzeba narodowej strategii - Krystyna Mrugalska Wiceprzewodnicząca Zarządu Polskiego Forum Osób Niepełnosprawnych Przyjęta w 2006 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych ma, według zapowiedzi Rządu, niedługo zostać ratyfikowana przez Polskę. Dla upowszechnienia i wdrażania zasad Konwencji w Europie przełomowe znaczenie miał rok ubiegły. W listopadzie 2010 r. ogłoszona została Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności , zaś w grudniu Konwencja została ratyfikowana prze Unię Europejską. Przez minione 5 lat polskie organizacje pozarządowe osób niepełnosprawnych i działające na rzecz osób niepełnosprawnych usilnie zabiegały o ratyfikację Konwencji wraz z Protokołem Fakultatywnym. Ich starania aktywnie wspierał Rzecznik Praw Obywatelskich. O ratyfikację upominały się media. Organizacje pozarządowe jednocześnie same przyswajały idee Konwencji, upowszechniały je, a gdzie to było możliwe - podejmowały próby ich realizacji. Dlatego można powiedzieć, że pomimo braku wcześniejszej ratyfikacji, dokument ten jednak już od kilku lat wpływa na sytuację osób niepełnosprawnych i na działania podejmowane przez polskie władze. Organizacje pozarządowe zapoznając się z zawartymi w Konwencji ideami, zasadami i standardami nowoczesnej polityki społecznej na rzecz osób niepełnosprawnych stopniowo, pod jej wpływem, przyjmują nowy sposób myślenia o swej misji i funkcjonowaniu. Swą misję nie tak dawno jeszcze formułowały bardziej tradycyjnie, jako niesienie pomocy osobom niepełnosprawnym. Dziś coraz częściej postrzegają ją, jako zadanie aktywnego wspierania osób niepełnosprawnych w procesach inkluzji oraz zwiększaniu ich równoprawnego udziału w życiu społecznym, w dążeniu osób niepełnosprawnych do niezależnego i samodzielnego życia. Podkreślić trzeba także, że to w dużej mierze dzięki upowszechnianiu idei zawartych w Konwencji oraz w dokumentach Unii Europejskiej, polskie organizacje pozarządowe szybko nabywają w ostatnich latach świadomości swej partnerskiej i podmiotowej roli w kreowaniu ogólnokrajowej i lokalnej polityki publicznej, w stanowieniu prawa dotyczącego osób niepełnosprawnych oraz w codziennej walce o rozwiązywanie ich życiowych problemów. Konwencja jest dokumentem coraz bardziej znanym polskiej administracji publicznej. Wedle naszej oceny, jest lepiej znana administracji rządowej, znacznie mniej zaś samorządowej. Dla sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce ważne znaczenie ma fakt, że to między innymi dzięki zawartym w Konwencji ideom, zasadom i standardom 18

19 władze i administracja rządowa zaczęły w ostatnich latach coraz poważniej traktować kwestie równości i niedyskryminacji oraz dostrzegać występujące w środowisku bariery dla integracji oraz uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu politycznym, publicznym, zawodowym i społecznym. Przyznać trzeba, że w ostatnich latach władza publiczna i administracja rządowa również zaczyna zauważać i analizować różnorodność problematyki niepełnosprawności. Spektakularnym dowodem występowania takiej tendencji są zmiany prawa wyborczego w bieżącym roku, które poszerzyły możliwości uczestnictwa osób niepełnosprawnych w akcie wyborczym. Z nowych możliwości osoby niepełnosprawne skorzystały już w trakcie tegorocznych wyborów parlamentarnych. W przeprowadzeniu zmian, o których mowa, duże znaczenie miała determinacja i konsekwentna aktywność zarówno władzy, jak i organizacji pozarządowych; zaś inspiracją - dla działań władzy publicznej, jak i społeczeństwa obywatelskiego - idee i zasady zawarte w Artykule 29 Konwencji. W bieżącym roku ważnym wydarzeniem dla środowiska osób niepełnosprawnych w Polsce było przyjęcie ustawy o języku migowym, w której Polski Język Migowy zdefiniowano jako język naturalny. Ustawa stworzyła nowe możliwości m.in. w zakresie kontaktowania się obywateli głuchych i głuchoniewidomych z administracją publiczną. W urzędach osoby te uzyskały prawo do usługi tłumacza języka migowego. Niezależnie od dostrzeganych jeszcze przez osoby niepełnosprawne braków, nowa ustawa to ważny krok w kierunku poprawy sytuacji osób niepełnosprawnych słuchowo w kontekście artykułu 21 punkt b Konwencji. Doniosłe znaczenie mają nowe rozwiązania przyjęte w ustawie o rencie socjalnej, dzięki którym od 1 stycznia 2012 r. pracująca i otrzymująca rentę socjalną osoba niepełnosprawna będzie mogła zarobić kwotę równą siedemdziesięciu procentom średniego wynagrodzenia krajowego. Dotychczas limit ten wynosił zaledwie trzydzieści procent. Do szczególnie ważnych dla osób niepełnosprawnych rozwiązań legislacyjnych należą ponadto zmiany kilku ustaw: o służbie cywilnej, o pracownikach samorządowych; o pracownikach urzędów państwowych oraz o finansach publicznych, tworzące bardziej sprzyjające warunki do zatrudniania osób niepełnosprawnych w jednostkach publicznych. Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych jest, niestety, niedostatecznie znana władzy i administracji samorządowej, zwłaszcza administracji szczebla powiatowego i gminnego. W zbyt małym stopniu znają Konwencję także terenowe ogniwa ogólnokrajowych organizacji pozarządowych oraz małe lokalne organizacje pozarządowe osób niepełnosprawnych i działające na rzecz osób niepełnosprawnych. Tymczasem sposób i jakość funkcjonowania właśnie tych 19

20 szczebli życia społecznego ma zasadniczy wpływ na warunki i jakość codziennego życia osób niepełnosprawnych w Polsce, zwłaszcza nadal marginalizowanych i dyskryminowanych osób umiarkowanie i znacznie niepełnosprawnych. Dlatego upowszechnienie znajomości Konwencji wśród lokalnych ogniw administracji publicznej jest dzisiaj zagadnieniem pierwszorzędnej wagi. Z uwagi na wymóg podnoszenia jakości życia codziennego osób niepełnosprawnych pilnym zadaniem jest także uzyskanie zrozumienia i umiejętności posługiwania się Konwencją przez lokalne ogniwa organizacji osób niepełnosprawnych. Ważna jest zmiana podejścia do podnoszenia świadomości społecznej dotyczącej problematyki osób niepełnosprawnych. W ostatnich latach przeprowadzono szereg kosztownych dużych kampanii wizerunkowych. Nie przyniosły one znaczących rezultatów. Dzisiaj o wiele bardziej pożyteczne wydają się być akcje wyjaśniające prawa osób niepełnosprawnych prowadzone na poziomie lokalnym w konkretnych środowiskach. Między innymi wśród pracowników pomocy społecznej, edukacji i służby zdrowia; wśród pracowników aparatu sprawiedliwości; wśród pracodawców dużych i średnich przedsiębiorstw oraz bankowców; w środowisku związków zawodowych; wśród producentów i usługodawców, ubezpieczycieli i inwestorów; wśród pracowników handlu i przedsiębiorstw transportowych; wśród rodzin i w środowiskach pracy osób niepełnosprawnych. Takie konkretnie adresowane akcje informacyjne o potrzebach i prawach, możliwościach i dokonaniach osób niepełnosprawnych w związku z prowadzoną przez dane środowisko działalnością zdają się mieć na obecnym etapie o wiele większe znaczenie aniżeli duże, ogólnokrajowe kampanie promocyjne. Nie może także umknąć naszej uwadze doniosłe zagadnienie przebudowy świadomości samych osób niepełnosprawnych oraz ich opiekunów. Zagadnienie to rozpatrywać trzeba w dwóch kontekstach. Po pierwsze musimy podejmować starania by zagwarantować zapoznanie osób niepełnosprawnych z przysługującymi im prawami. Jednocześnie nie sposób nie zauważyć, że w Polsce nadal mamy do czynienia z dość powszechną świadomością niepełnosprawnych oraz ich opiekunów ukształtowaną przez zinstytucjonalizowany system opieki. Cechami tej świadomości są: bierność, postawy roszczeniowe, automarginalizacja i inne mentalne przesłanki społecznego wykluczenia. Wielu niepełnosprawnych dojrzeć musi do samodzielnego, pełnoprawnego i podmiotowego życia nacechowanego odpowiedzialnością także za społeczności w życiu których uczestniczą, a ich środowiska do wspierania, a nie czystej opieki. Trzeba im w tym pomóc. To problem, w rozwiązanie którego z odnowionym zaangażowaniem włączyć się muszą organizacje pozarządowe. 20

21 Konwencja precyzując zasady i standardy zapewniające stosowanie praw człowieka wobec osób niepełnosprawnych, określiła jednocześnie podstawowe reguły ładu społecznego, których przestrzeganie jest koniecznym warunkiem urzeczywistnienia zaleceń Konwencji. W kreowaniu nowej rzeczywistości wiodącą rolę może odegrać tylko Państwo. Powodzenie wprowadzenia Konwencji w życie zależeć będzie od tego, jak zdefiniowana zostanie rola Państwa i związane z nią zadania, jak będzie ona wypełniana. A także jak ukształtują się relacje władzy publicznej i administracji z interesariuszami, kreującymi ważne dla życia osób niepełnosprawnych wymiary społecznego życia i funkcjonowania. Przede wszystkim trzeba podkreślić, że władza i administracja publiczna dysponujące szerokim instrumentarium oddziaływania, nie są w stanie samodzielnie wdrożyć zaleceń zawartych w Konwencji. Jedynie poprzez zgodne i partnerskie współdziałanie wszystkich podmiotów tworzących przestrzeń publiczną, wpływających na obowiązujące przepisy i procedury oraz zwyczaje i praktyki, możliwe jest zrealizowanie wizji społeczeństwa otwartego i przyjaznego osobom niepełnosprawnym. Dlatego rola władzy i administracji publicznej powinna polegać głównie na sprawnej koordynacji i ułatwianiu procesów decyzyjnych z udziałem wszystkich ważnych interesariuszy. To właśnie takie podejście sugeruje Konwencja. Dziś mamy pewne powody do niepokoju. Nierzadko obserwujemy, że organizacje pozarządowe współpracując z administracją publiczną spotykają się, niestety, z próbami narzucania im priorytetów, standardów i zadań oraz stanowiska urzędniczo biurokratycznego. Z pewnością nie jest to dobra droga do rzeczywistego partnerstwa i efektywnego, zgodnego z wyborami osoby niepełnosprawnej, rozwiązywania społecznych problemów niepełnosprawności. Nie na tym polega subsydiarność. Konwencja zawiera szeroki zakres zadań, których realizacja ma urzeczywistniać w praktyce prawa człowieka. Konwencja przywiązuje wielką wagę do praktycznych efektów realizacji praw i zasad w życiu osób niepełnosprawnych. Do najważniejszych zaliczyć trzeba jak najszybsze dostosowanie polskiego prawa do zapisów Konwencji. To obowiązek wynikający z artykułu 4. Polskie prawo w wielu obszarach trzeba poprawić, bo obecnie jest przestarzałe lub niepełne. Jest też wiele ważnych kwestii prawnie nieuregulowanych. Bywa i tak, że dobre przepisy są nieprawidłowo wykonywane lub istniejące w przepisach sprzeczności niweczą możliwość skutecznego z nich skorzystania. Już trzy lata temu, w grudniu 2008 roku, Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych oraz Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego wraz z gronem ekspertów, w tym ekspertów niepełnosprawnych, przygotowały opracowanie identyfikujące obszary niezbędnych dostosowań polskiego prawa do Konwencji. 21

22 Opracowanie to zatytułowane Polska droga do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ONZ zawiera, oprócz wskazanych złych rozwiązań prawnych, 34 propozycje nowych poprawnych zapisów. W Polsce musimy wyeliminować prawną dyskryminację osób niepełnosprawnych. Oto kilka przykładów. Artykuły 5 i 12 Konwencji potwierdzają stosowanie wobec osób niepełnosprawnych zasady równości wszystkich wobec prawa, jak również zakazu dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność w każdej dziedzinie życia. Zarówno Konwencja, jak i Konstytucja RP nie wprowadzają żadnych odstępstw od tej zasady. Tymczasem w polskim ustawodawstwie występuje wiele od niej odstępstw. Szereg dyskryminujących zapisów znajdujemy w Kodeksie cywilnym, na przykład zezwalających na ograniczenie zdolności do czynności prawnych osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz osób chorych psychicznie. Fakt pozbawienia zdolności do czynności prawnych pociąga za sobą dyskryminację ubezwłasnowolnionych na polu innych dziedzin prawa. Obowiązujące obecnie regulacje umożliwiają całkowite ubezwłasnowolnienie osoby z niepełnosprawnością intelektualną, czyli pozbawienie jej prawa do decydowania w swoich sprawach oraz przeniesienie go na wyznaczoną osobę opiekuna (model zastępczego podejmowania decyzji). Tymczasem przypomnijmy - artykuł 12 Konwencji w sposób zdecydowany stanowi, że osoby niepełnosprawne powinny móc korzystać ze zdolności do czynności prawnych na równi z innymi obywatelami. Dlatego również w przypadku osób niepełnosprawnych instytucja ubezwłasnowolnienia musi zostać zastąpiona instytucją wspomaganego podejmowania decyzji. W artykule 12 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego znajduje się zapis nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczna albo niedorozwojem umysłowym. Zasada ta głęboko dyskryminuje osoby, których dotyczy. Niezbędne są zmiany. Ideą przewodnią Konwencji jest wolność człowieka, który z powodu uszkodzenia organizmu i spowodowanych tym ograniczeń aktywności nie może być zniewolony i pozbawiony możliwości wyborów, a przez to wpływu na swoje życie. Ma on prawo korzystać z tego samego co jest dostępne wszystkim innym obywatelom. W realizacji tego prawa wielkie znaczenie ma artykuł 19, który konkretyzuje ideę wolności w odniesieniu do warunków życia osoby niepełnosprawnej wprowadzając zasadę jej samodzielnego życia w środowisku lokalnym. Po pierwsze postuluje się w tym artykule, by osoby niepełnosprawne miały szanse wyboru miejsca zamieszkania na równych zasadach z innymi obywatelami oraz wyboru gdzie i z kim będą mieszkać, jak również nie będą zobligowane do mieszkania w określonych warunkach. Nie posiadamy obecnie w Polsce warunków prawnych pozwalających na zrealizowanie tego postulatu. To obszar, 22

23 który wymaga nowych regulacji prawnych, pozwalających na rozwijanie systemu tzw. mieszkalnictwa chronionego i wspomaganego. Jednocześnie powinniśmy stworzyć prawne warunki dla stopniowego odchodzenia od przestarzałej w XXI wieku formy, jaką są domy pomocy społecznej. Artykuł 19 Konwencji stanowi także, by osoby niepełnosprawne miały dostęp do szerokiego zakresu usług wspierających ich samodzielne, niezależne funkcjonowanie w środowisku domowym, lokalnym i w innych, w tym do indywidualnego wspierania i włączenia do życia w społeczności. Zrealizowanie tego postulatu wymagać będzie wielkiej pracy. Nie będziemy w stanie go realizować bez systemowej przebudowy polityki społecznej, w tym zasad jej finansowania. Dzisiaj wsparcie oferowane osobom niepełnosprawnym na poziomie lokalnym nie pozwala im na planowanie i prowadzenia niezależnego życia. Obowiązujące rozwiązania systemowe nie dają społecznościom lokalnym odpowiednich możliwości dostosowywania architektonicznej, technicznej, transportowej i komunikacyjnej infrastruktury do potrzeb ich niepełnosprawnych mieszkańców. Rozwiązania systemowe tylko w bardzo ograniczonym stopniu wspierają opiekunów rodzin i nie uwzględniają pomocy świadczonej przez osoby niespokrewnione w ramach wolontariatu. Brakuje kompleksowego, zróżnicowanego i zindywidualizowanego podejścia do osób niepełnosprawnych. W istniejących uwarunkowaniach, obowiązki, które wykonywać trzeba w przypadku osób wymagających stałego wsparcia często przekraczają fizyczne i finansowe możliwości opiekunów. W tych warunkach zamknięte placówki opieki stają się dla rodzin jedynym - podkreślmy bardzo kosztownym dla Państwa - rozwiązaniem. Dla życia osoby niepełnosprawnej w społeczności lokalnej ważne znaczenie ma pomoc asystenta osobistego. W Polsce mamy regulacje określające zawód asystenta osoby niepełnosprawnej. Jednak sposób finansowania ich zatrudnienia powoduje, że ta forma wsparcia osób niepełnosprawnych nie może być powszechnie stosowana. Podsumowując, można powiedzieć, że istniejący dzisiaj instytucjonalny system wsparcia na poziomie lokalnym nie jest spójny i kompletny. Nie uwzględnia zróżnicowanych potrzeb osób niepełnosprawnych, uzależnionych od rodzaju i stopnia niepełnosprawności. Ukierunkowany jest na zaspokajanie tylko podstawowych potrzeb życiowych i nie jest zdolny do rozwiązywania problemów wykluczenia społecznego osób niepełnosprawnych. Szczególnie pilnym zadaniem jest zdefiniowanie i wprowadzenie do systemu prawnego pakietu usług wspierających aktywność indywidualną, w tym codzienne życie w integracji. 23

24 Potrzebujemy nowej ustawy o osobach niepełnosprawnych, o ich szansach indywidualnych i miejscu w społeczeństwie. Potrzebujemy także dojrzałego, przygotowanego wspólnie przez administrację publiczną, organizacje pozarządowe osób niepełnosprawnych oraz ekspertów, dokumentu strategicznego, który określi wizję i wskaże w jakich obszarach chcemy dokonać zmian oraz jakie działania prowadzące do realizacji Konwencji Narodów Zjednoczonych oraz Europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności, będą realizowane i w jaki sposób. Wspomniany dokument strategiczny jest niezbędnie potrzebny dla koordynacji programów i działań podejmowanych wobec osób niepełnosprawnych, dla zapewnienia spójności polityki oraz jako podstawa umożliwiająca uzyskiwanie efektu synergicznego podejmowanych przedsięwzięć. Brak takiego dokumentu to jedna z najważniejszych przyczyn słabości polityki Państwa w obszarze niepełnosprawności, a w efekcie rozpraszania sił i dostępnych środków. Nowa ustawa powinna stać się instrumentem nowoczesnej polityki społeczno-gospodarczej na rzecz osób niepełnosprawnych w Polsce. Jesteśmy przekonani, że nadszedł czas, by ten obszar polityki publicznej uzyskał wyraźną odrębność. Polityka na rzecz osób niepełnosprawnych powinna uzyskać swoje odrębne dokumenty programowe oraz wydzielone mechanizmy wdrożeniowe w administracji publicznej. Dalsze utrzymywanie problematyki osób niepełnosprawnych w ramach ogólnej polityki społecznej stanowi dzisiaj jedną z najpoważniejszych przeszkód w skutecznym rozwiązywaniu przez Państwo problemów niepełnosprawności. Pozostawienie takiego stanu będzie poważną przeszkodą w efektywnym wdrażaniu założeń Konwencji Narodów Zjednoczonych i Europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności. Jaka więc powinna być nowoczesna polityka na rzecz osób niepełnosprawnych i czym się charakteryzować? Po pierwsze powinna być traktowana jako element polityki społecznogospodarczej. Niepełnosprawni w Polsce stanowią duży potencjał ekonomiczny, który dzisiaj wykorzystywany jest tylko w niewielkim stopniu. Obowiązujące obecnie rozwiązania w zakresie społeczno-zawodowej rehabilitacji i zatrudniania osób niepełnosprawnych niosą kosztowne, ale wielce ograniczone możliwości uruchomienia ekonomicznego potencjału tkwiącego w środowisku osób niepełnosprawnych. Chodzi zwłaszcza o osoby z umiarkowanym i znacznym stopniem niepełnosprawności. Po drugie nowoczesna polityka na rzecz osób niepełnosprawnych powinna zdecydowanie postrzegać ich sytuację w kontekście społeczno-obywatelskim, w odróżnieniu od utrwalonego paradygmatu medyczno-opiekuńczego. Wiąże się z tym zobowiązanie do przebudowy instytucjonalnej struktury rehabilitacji, 24

25 aktywizacji społeczno-zawodowej oraz wspierania uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu społecznym. Wiąże się z tym równocześnie zobowiązanie do umożliwiania pełnego i efektywnego uczestnictwa w życiu publicznym i politycznym na równych zasadach z innymi obywatelami. Po trzecie polityka na rzecz osób niepełnosprawnych powinna charakteryzować się spójnością. Osiągnięcie stanu samodzielnego funkcjonowania i uczestniczenia w życiu społecznym przez osoby niepełnosprawne jest możliwe. Ale warunkiem jest jednoczesne uwzględnianie w indywidualnym procesie społecznego integrowania tych osób - zagadnień rozwoju osobowego, zwiększania możliwości funkcjonowania oraz zaspokajania ich potrzeby różnorodnego wsparcia, na przykład takiego jak asystent osobisty czy sprzęt techniczny. Prowadzone dzisiaj działania integracyjne mają charakter fragmentaryczny. Brakuje działań kompleksowych, dostosowanych do indywidualnych potrzeb oraz ich ciągłości. Po czwarte w nowoczesnej polityce na rzecz osób niepełnosprawnych stosowane być powinno tzw. podejście dwutorowe. Podejście to oznacza, że polityka na rzecz osób niepełnosprawnych nie może być traktowana wyłącznie jako odpowiedzialność jednego ministerstwa, bowiem wszystkie resorty powinny być odpowiedzialne za uwzględnianie w ich działaniach praw osób niepełnosprawnych. Problemy niepełnosprawności muszą być włączane we wszystkie dziedziny polityki publicznej. Nie wyklucza to jednak potrzeby równoległego prowadzenia specjalnej polityki na rzecz osób niepełnosprawnych. Po piąte - nowoczesna polityka na rzecz osób niepełnosprawnych musi mieć odrębne mechanizmy wdrożeniowe w ramach administracji publicznej. Rozwiązanie dziś obowiązujące, gdy w środowisku lokalnym problemami osób niepełnosprawnych zajmuje się gminny ośrodek pomocy społecznej oraz powiatowe centrum pomocy rodzinie, redukuje politykę na rzecz osób niepełnosprawnych do udzielania pomocy społecznej. W realiach powiatów i gmin problemy osób niepełnosprawnych traktowane są drugoplanowo, zaś same osoby niepełnosprawne jako wymagające opieki i pomocy socjalnej a nie aktywnej integracji. Brakowi wydzielonych struktur i procedur towarzyszy brak wiedzy i doświadczenia potrzebnego do skutecznego wspierania osób o różnych rodzajach niepełnosprawności w procesach służących ich integrowaniu i partycypacji społecznej. Po szóste szczególnie ważnym elementem nowoczesnej polityki wobec osób niepełnosprawnych jest jasno określona partnerska rola organizacji pozarządowych w jej realizacji. Organizacje osób niepełnosprawnych mają do spełnienia ważną rolę w prowadzeniu nowoczesnej polityki publicznej wobec niepełnosprawności. Polega ona na udziale w określaniu potrzeb i priorytetów, na uczestnictwie w planowaniu, wdrażaniu i ewaluacji służb, usług i działań dotyczących życia osób niepełnosprawnych. Organizacje osób niepełnosprawnych stwarzają swoim członkom możliwości rozwijania umiejętności w różnych 25

26 dziedzinach oraz zapewniają wzajemne wsparcie i wymianę informacji. Przyczyniają się tym samym do podnoszenia poziomu świadomości społeczeństwa i propagowania zmian. Wypełnianie przez organizacje roli doradczej powinno mieć charakter trwałego rozwiązania systemowego po to, aby rozwijać i pogłębiać wymianę poglądów i informacji pomiędzy władzą i administracją publiczną oraz organizacjami. Jak to wynika zarówno z naszych polskich doświadczeń, jak i z doświadczeń międzynarodowych zapewnienie właściwej pozycji i roli organizacji pozarządowych osób niepełnosprawnych wymaga stałego wsparcia ekonomicznego dla ich funkcjonowania. Rozwiązanie takie powinno uzyskać gwarancje ustawowe. 26

27 Udział środowisk osób niepełnosprawnych w wykorzystaniu środków z komponentu regionalnego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w Polsce - Joanna Wojtyńska Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych 1. Wstęp Środki pochodzące z Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) mają duże znaczenie dla poprawy społecznego położenia osób niepełnosprawnych w Polsce. Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych (PFON) od 2009 roku realizuje akcję monitoringu społecznego, której celem jest zbieranie oraz analizowanie ilościowych i jakościowych informacji dotyczących wykorzystywania środków EFS dla potrzeb środowisk osób niepełnosprawnych. Poza działaniami monitoringowymi prowadzonymi przez Zespół Ewaluacji i Monitoringu PFON, akcja obejmuje także prowadzenie kampanii informacyjno-promocyjnej adresowanej do wszystkich instytucji odpowiedzialnych za wykorzystanie środków unijnych, aby podejmowały one niezbędne decyzje i przedsięwzięcia zwiększające stopień wykorzystania środków unijnych na projekty służące integracji i aktywizacji osób niepełnosprawnych. Akcja monitoringowa prowadzona jest przez Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych od 2009 roku, ale dotyczy wykorzystania środków unijnych od 2007 roku. Dotychczas PFON rozpowszechnił 6 raportów monitoringowych. Stopień i sposób wykorzystania tych środków prezentowany jest w niniejszym opracowaniu na podstawie danych dotyczących lat Celem prowadzonej akcji jest obserwacja, jak dla potrzeb środowisk osób niepełnosprawnych w regionach wykorzystywane są środki publiczne, które są dostępne w ramach tzw. komponentu regionalnego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (PO KL), w ramach Priorytetu VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich I Priorytetu VII Promocja integracji społecznej. W ramach tych Priorytetów udostępniona została główna pula środków z Europejskiego Funduszu Społecznego przeznaczonych na integrację i aktywizację osób niepełnosprawnych. Prowadzona akcja monitoringu jako podstawowe źródło wykorzystuje dokumentację zamieszczaną na stronach internetowych regionalnych Instytucji Wdrażających: listy rankingowe obejmujące wszystkie projekty rozpatrywane przez Komisje Oceny Projektów, 27

28 listy podpisanych umów lub bazy realizowanych projektów oraz listę beneficjentów programu publikowaną na portalu PO KL. W ramach PO KL prowadzone są następujące Działania i Poddziałania VI i VII Priorytetu, z których pozyskiwane są środki na realizację projektów poświęconych integracji i aktywizacji osób niepełnosprawnych: DZIAŁANIE TRYB KONKURSOWY TRYB SYSTEMOWY PRIORYTET VI 6.1 Poprawa dostępu do zatrudnienia oraz wspieranie aktywności zawodowej w regionie Poddziałanie Wsparcie osób pozostających bez zatrudnienia na regionalnym rynku pracy projekty konkursowe PRORYTET VII 7.1 Rozwój i upowszechnienie aktywnej integracji Poddziałanie Rozwój i upowszechnianie aktywnej integracji przez ośrodki pomocy społecznej projekty systemowe Poddziałanie Rozwój i upowszechnianie aktywnej integracji przez powiatowe centra pomocy rodzinie projekty systemowe 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej Poddziałanie Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym projekty konkursowe 28

29 2. Dostęp osób niepełnosprawnych do środków PO KL w trybie konkursowym Poddziałania oraz mają kluczowe znaczenie z punktu widzenia możliwości pozyskiwania funduszy strukturalnych na projekty przez organizacje pozarządowe działające w skali regionalno-lokalnej na rzecz integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych. Budżet Poddziałań oraz wynosi łącznie tys. złotych (tj Euro - przeliczenie wg kursu: 1 EUR = 4,1775 PLN). Stan wdrożenia przedstawia poniższa tabela: Stan na dzień Liczba Wartość Wykorzystanie przyjętych przyjętych budżetu projektów projektów tys. zł 43,85% tys. zł 63,61% Łączny budżet tych Poddziałań wynosi 2 i pół miliarda złotych. Według zebranych przez PFON danych, do końca 2009 r. w wyniku konkursów ogłoszonych w latach przyjęto do realizacji 1603 projekty o łącznej wartości 1 miliard 100 milionów, co stanowiło prawie 44% całego budżetu. Natomiast stan wykorzystania budżetu na koniec grudnia 2010 roku wyniósł ponad 63%, co stanowi 1 miliard 595 milionów, a liczba projektów wzrosła do Podsumowując dane zawarte w powyższej tabeli można powiedzieć, że w ciągu 4 lat wdrażania PO KL w Poddziałaniach konkursowych poświęconych kształtowaniu integracji społecznej oraz eliminacji zjawisk wykluczenia społecznego wydatkowano prawie 2/3 dostępnych środków. Ile z nich trafiło do osób niepełnosprawnych? Informację na ten temat przedstawia poniższa tabela: 29

30 Projekty dotyczące integracji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych w Poddziałaniach oraz Stan na dzień Liczba Udział w Wartość przyjętych Udział w przyjętych ogólnej projektów dot. ogólnej projektów liczbie osób wartości dot. ON przyjętych niepełnosprawnych przyjętych projektów w projektów w ramach ramach oraz oraz ,95% tys. zł 7,71% ,10% tys. zł 11,81% ,72% tys. zł 12,81% ,93% tys. zł 15,07% W wyniku konkursów ogłoszonych w latach wyłoniono do realizacji 346 projektów dotyczących integracji społeczno-zawodowej osób niepełnosprawnych, na łączną kwotę 240 mln zł. Z tabeli wynika, że w 2010 roku zarysowała się lekka tendencja wzrostowa zarówno w liczbie uruchamianych projektów dotyczących integracji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, jak i w zakresie wartości projektów dotyczących osób niepełnosprawnych w ogólnej kwocie zakontraktowanych środków. Niemniej skala środków, które trafiły do osób niepełnosprawnych jest mniejsza niż w poprzednim okresie programowania. Do 31 grudnia 2010 roku przeznaczono bowiem na projekty konkursowe dotyczące integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych 57,5 mln EUR, czyli średnio 14,4 mln EUR rocznie. Dla porównania, w okresie , czyli w ciągu 3 lat, w ramach trybu konkursowego Działania 1.4 SPO RZL wydatkowano 60 mln EUR, czyli średnio 20 mln EUR rocznie. Zbierane dane monitoringowe ukazują głębokie regionalne zróżnicowania w dostępie środowisk osób niepełnosprawnych do środków unijnych. W analizie tego zagadnienia PFON wykorzystywał tzw. wskaźnik dostępu do środków PO KL. Wskaźnik dostępu to udział środków zakontraktowanych na wdrożenie projektów dotyczących integracji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych w całej 30

31 kwocie zakontraktowanej na wszystkie projekty skierowane do realizacji w ramach analizowanych Poddziałań. Województwo Środki finansowe (w zł) Wskaźnik dostępu do Zakontraktowane w ramach Poddziałań oraz Zakontraktowane na projekty dot. ON w ramach oraz środków PO KL w ramach Poddziałań oraz Polska ogółem , ,26 15,07% Małopolskie , ,27 28,83% Opolskie , ,50 23,14% Dolnośląskie , ,94 10,11% Lubelskie , ,30 8,35% W przypadku łącznie analizowanych Poddziałań oraz wskaźnik, który dla całego kraju wynosił 15,07%, w województwie małopolskim osiągnął 28,83%, natomiast w województwie lubelskim tylko 8,35%. 3. Dostęp osób niepełnosprawnych do środków PO KL w trybie systemowym Poddziałania oraz stworzyły ramy dla aktywności instytucji samorządu terytorialnego w dziedzinie rozwoju aktywnej integracji, w tym integracji społeczno- zawodowej osób niepełnosprawnych. Budżet Poddziałań oraz wynosi łącznie tys. złotych (tj Euro - przeliczenie wg kursu: 1 EUR = 4,1775 PLN). Stan wdrożenia przedstawia poniższa tabela: Stan na dzień Liczba Wartość Wykorzystanie przyjętych przyjętych budżetu projektów projektów tys. zł 33,65% 31

32 Łączny budżet tych Poddziałań wynosi 3 miliardy 921 milionów złotych. Stan wykorzystania tego budżetu na koniec grudnia 2010 roku wyniósł ponad 33,65%, co stanowi 1 miliard 319 milionów. Podsumowując dane zawarte w powyższej tabeli można powiedzieć, że w ciągu 4 lat wdrażania PO KL w Poddziałaniach systemowych poświęconych kształtowaniu integracji społecznej oraz eliminacji zjawisk wykluczenia społecznego wydatkowano jedną trzecią dostępnych środków. Ile z nich trafiło do ON? Informację na ten temat przedstawia poniższa tabela: Projekty dotyczące integracji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych w Poddziałaniach oraz Stan na dzień Liczba Udział w Wartość przyjętych Udział w przyjętych ogólnej projektów dot. ogólnej projektów liczbie osób wartości dot. ON przyjętych niepełnosprawnych przyjętych projektów w projektów w ramach ramach oraz oraz ,06% tys. zł 27,67% W ramach tych Poddziałań realizowane były 292 projekty dotyczące osób niepełnosprawnych o wartości 365 milionów zł. Podkreślić trzeba, że zasadniczym realizatorem projektów systemowych poświęconych integracji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych są powiatowe centra pomocy rodzinie (281 projektów). W przypadku trybu systemowego również można zaobserwować głębokie zróżnicowanie regionalne wykorzystywania środków na projekty poświęcone integracji osób niepełnosprawnych. W analizie tego zagadnienia PFON także wykorzystywał tzw. wskaźnik dostępu do środków PO KL, czyli udział środków zakontraktowanych na wdrożenie projektów dotyczących integracji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych w całej kwocie zakontraktowanej na wszystkie projekty skierowane do realizacji w ramach Poddziałań oraz W przypadku łącznie analizowanych Poddziałań oraz wskaźnik dostępu, który dla całego kraju wynosił 27,67%, w województwie mazowieckim wynosił 56,01%, natomiast w województwie warmińsko-mazurskim tylko 3,77%. 32

33 Województwo Środki finansowe (w zł) Wskaźnik dostępu do Zakontraktowane w ramach Poddziałań oraz Zakontraktowane na projekty dot. ON w ramach oraz środków PO KL w ramach Poddziałań oraz Polska ogółem , ,47 27,67% Mazowieckie , ,39 56,01% Lubelskie , ,03 44,03% Świętokrzyskie , ,44 8,50% Warmińsko- Mazurskie , ,48 3,77% 4. Podsumowanie i wnioski Do 31 grudnia 2010 r. w ramach komponentu regionalnego PO KL, w ramach Poddziałań 6.1.1; 7.2.1; oraz rozpoczęto wdrażanie 638 projektów konkursowych oraz systemowych dotyczących integracji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych. Wartość tych 638 projektów skierowanych do realizacji w ramach wymienionych Poddziałań wynosiła tys. złotych. Stanowiło to 20,77% całej kwoty środków zakontraktowanych w ramach Poddziałań 6.1.1; 7.2.1; oraz Najwyższy wskaźnik dostępu osiągnęły województwa: małopolskie (32,98%) i mazowieckie (32,84%), a najniższe świętokrzyskie (9,91%) i warmińsko-mazurskie (7,83%). Jak w świetle przedstawionych danych należy ocenić dostęp środowisk osób niepełnosprawnych do środków PO KL? Systematycznie zbierane dane monitoringowe dowodzą, że środowiska osób niepełnosprawnych przegrywają w wyścigu do środków publicznych pochodzących z EFS. W świetle ustalonych faktów trzeba zauważyć, że w dotychczasowych realiach funkcjonowania systemu wdrażania PO KL, środowiska osób niepełnosprawnych w regionach w latach

34 2013 mogą skorzystać z funduszy strukturalnych w dwukrotnie mniejszym zakresie, aniżeli korzystały z nich w latach W prowadzonej akcji monitoringowej PFON przyjął założenie, że udział środowisk osób niepełnosprawnych w wykorzystaniu środków PO KL na poziomie regionalnym powinien być nie mniejszy, niż ich udział w wykorzystaniu środków z Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich (SPO RZL) w poprzednim okresie programowania. W latach dla środowisk osób niepełnosprawnych przeznaczono 106 mln EUR, co stanowiło 5,43% całkowitego budżetu. Ten wskaźnik nazwać można wskaźnikiem sprawiedliwego udziału. Trzeba podkreślić, że udział osób niepełnosprawnych (w sensie prawnym, tj. z orzeczeniem) w wieku 15 lat i więcej stanowi blisko 11,00% ludności Polski i większość z nich powinna, z racji swoich deficytów funkcjonalnych, móc korzystać z systemu wyrównywania szans. Dostęp środowisk osób niepełnosprawnych do środków PO KL nie jest sprawiedliwy, ponieważ: Ich udział w wykorzystaniu środków PO KL powinien wynosić co najmniej tyle, ile wynosił w poprzednim okresie programowania. Z całego budżetu Sektorowego Programu Rozwój Zasobów Ludzkich, który wynosił 1 miliard 960 milionów EUR środowiska osób niepełnosprawnych skonsumowały ponad 106 milionów 352 tysiące EUR tj. 5,43%. Tymczasem w latach na projekty (konkursowe i systemowe) nakierowane na zawodową i społeczną integrację osób niepełnosprawnych w regionach zakontraktowano ok. 144 miliony 957 tysięcy EUR. Aktualnie więc udział środowisk osób niepełnosprawnych w wykorzystaniu budżetu komponentu regionalnego PO KL, który wynosi 7 miliardów 101 milionów 740 tysięcy EUR można szacować na poziomie ok. 3,82%. Gdyby utrzymany został wskaźnik sprawiedliwego udziału powinny one dostać o 61 mln EUR więcej - niedopłata na rzecz środowisk osób niepełnosprawnych wynosiła na koniec 2010 roku 61 milionów EUR. Z perspektywy mijającego, piątego roku realizacji PO KL widać, że we wdrażaniu PO KL wystąpiło kilka istotnych okoliczności stawiających środowiska osób niepełnosprawnych w niekorzystnej sytuacji. Do grupy najważniejszych można zaliczyć: Kształt programowy PO KL preferujący jako grupę docelową szeroką kategorię społeczną osoby bezrobotne i nieaktywne zawodowo, i dyskryminujący 34

35 wyraziste grupy docelowe, takie jak: osoby niepełnosprawne, młodzież czy kobiety. Zapisy programowe uprzywilejowały, jako grupę docelową, szerokie zbiorowości społeczne, takie jak bezrobotni, nieaktywni zawodowo czy wykluczeni społecznie. W rezultacie tych zapisów tematyka ogłaszanych konkursów oraz projektów systemowych dotyczyła głównie owych szerokich kategorii, i tak ogólnie określonym grupom docelowym poświęcano najwięcej składanych projektów. Okazało się, ze w tej sytuacji projekty kierowane do konkretnych grup docelowych, takich jak wyróżnione według rodzaju niepełnosprawności kategorie osób niepełnosprawnych z trudem uzyskiwały dofinansowanie. Także z tego powodu, że nie znajdowały one uznania w oczach ekspertów oceniających projekty, których wyszkolono do oceny projektów adresowanych do bezrobotnych i innych szerokich grup społecznych. Nieprzygotowanie ekspertów Komisji Oceny Projektów do oceniania projektów dotyczących osób niepełnosprawnych. Eksperci ci nie zostali należycie przygotowani do merytorycznej oceny projektów poświęconych złożonej problematyce społeczno - zawodowej integracji osób niepełnosprawnych. Stosowane przez nich standardy oceny nie wystarczały do oceny złożonych zagadnień dotyczących wykluczenia osób niepełnosprawnych. Potrzeba dostarczenia ekspertom wiedzy z zakresu integracji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych jest kwestią ciągle aktualną. Problemy występujące w zarządzaniu Poddziałaniami oraz tj. za małe alokacje na poszczególne konkursy, powodujące, że finansowanie uzyskuje zbyt mały odsetek projektów pozytywnie ocenionych przez KOP. Z analizy list rankingowych wynika, że często zdarzało się, iż finansowania nie otrzymywały projekty osiągające nawet powyżej 80 punktów. Niedostateczny potencjał wdrożeniowy organizacji pozarządowych, które są podstawowym podmiotem składającym projekty dotyczące osób niepełnosprawnych. Jeśli poważnie odnieść się do faktu, że z 1268 złożonych projektów KOP pozytywnie oceniły 617, a za warte realizacji uznały 346, to należy sformułować wniosek o konieczności podniesienia jakości tego potencjału. W przypadku organizacji pozarządowych, które są najbardziej zainteresowane problematyką aktywizacji i integracji osób niepełnosprawnych z pewnością niezbędny jest dalszy rozwój ich kultury projektowej i umiejętności w zakresie przygotowywania wniosków. 35

36 Na te zagadnienia PFON zwracało uwagę już w połowie 2009 roku. Postulowało wówczas organizowanie specjalnych konkursów na projekty adresowane wyłącznie do środowiska osób niepełnosprawnych. Niestety nie spotkało się to wówczas ze zrozumieniem administracji wdrażającej PO KL, która zaproponowała zastosowanie tzw. kryteriów strategicznych. Koncepcja ta polegała na tym, że specjalnie premiowano projekty przewidujące udział osób niepełnosprawnych. Zastosowane rozwiązanie nie przyniosło jednak spodziewanych efektów. Dopiero w 2011 roku w regionach zaczęto stosować odrębne konkursy na projekty dla osób niepełnosprawnych. W sumie będą to 24 konkursy. W raporcie z 2009 roku PFON zwracał także uwagę, że składaniem i realizacją projektów dotyczących osób niepełnosprawnych zainteresowane są głównie organizacje pozarządowe. W poprzednim okresie programowania przygotowany został w tych organizacjach pewien potencjał wdrożeniowy EFS w postaci kadry wyszkolonej w zakresie zarządzania projektami. W sytuacji trudności z uzyskiwaniem dofinansowania na składane przez nich projekty kadra ta w latach odchodziła z organizacji pozarządowych do różnego rodzaju prywatnych firm konsultingowych i szkoleniowych. Organizacje znalazły się w trudnej sytuacji, wymagającej odbudowy ich potencjału. Można ocenić, że w tym zakresie administracja wdrażająca PO KL nie udziela wystarczającego wsparcia organizacjom pozarządowym. Należy pilnie wzmocnić potencjał absorpcyjny organizacji pozarządowych działających na rzecz integracji społeczno-zawodowej osób niepełnosprawnych, żeby dobrze wykorzystać pozostałe lata bieżącego okresu programowania. Wydaje się też, że poważnym błędem było zrezygnowanie w bieżącym okresie programowania z osobnego, adresowanego wyłącznie do osób niepełnosprawnych Działania w ramach komponentu regionalnego Programu. Takie rozwiązanie zastosowano w poprzednim okresie programowania i okazało się ono skuteczne. Obecnie Instytucja Wdrażająca powraca do tej idei. W październiku 2011 r. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego przedstawiło do konsultacji nową wersję Szczegółowego Opisu Priorytetów, w którym zaproponowano Działanie 7.4 Niepełnosprawni na rynku pracy projekty konkursowe. Stracony czas odrobić będzie jednak bardzo trudno. Ponadto, trzeba zwrócić uwagę, że budżet planowanego Działania przewiduje się w wysokości 44,4 miliona EUR, a więc kwotę niewielką, która nie zapewni zrealizowania wskaźnika sprawiedliwego dostępu osób niepełnosprawnych (5,43%) do środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. 36

37 Dostęp środowisk osób niepełnosprawnych do środków unijnych - Javier Güemes Dyrektor generalny Europejskiego Forum Osób Niepełnosprawnych Postaram się przedstawić różne doświadczenia w pozyskiwaniu funduszy unijnych. Chciałbym także wykorzystać tę okazję, żeby powiedzieć trochę o przyszłości, a więc o efektach reformy funduszy strukturalnych. Obecna sytuacja w Europie jest ciągle dość zróżnicowana pod względem sposobów wdrażania funduszy strukturalnych. Na przykład w mojej rodzinnej Hiszpanii istnieje specjalny program operacyjny mający na celu walkę z dyskryminacją osób niepełnosprawnych. Nosi on nazwę Program Operacyjny Walka z dyskryminacją osób niepełnosprawnych i obejmuje cały bieżący okres programowania funduszy strukturalnych. Jest to specjalny fundusz celowy. Dzięki środkom z tego programu organizacje osób niepełnosprawnych mogą bezpośrednio realizować działania, mające na celu zaspokajanie potrzeb osób z niepełnosprawnością. Jednakże w Europejskim Forum Osób Niepełnosprawnych uważamy, że ważne jest także umożliwienie korzystania przez osoby niepełnosprawne z pozostałych programów operacyjnych. Grecja jest przykładem kraju, w którym przedstawiciele organizacji osób niepełnosprawnych są obecni we wszystkich komitetach monitorujących. Komitety te są odpowiedzialne za nadzorowanie wdrażania funduszy strukturalnych w ramach każdego z programów operacyjnych. Ich obecność spowodowana jest faktem, że w wielu projektach finansowanych z funduszy strukturalnych, nie są brane pod uwagę potrzeby osób niepełnosprawnych. To pozytywne przykłady implementacji funduszy strukturalnych dla potrzeb osób niepełnosprawnych. Jak zrozumiałem z prezentacji przedmówczyni Joanny Wojtyńskiej, w Polsce macie bardzo interesującą sytuację. Najpierw mieliście fundusze celowe, a teraz macie coś w rodzaju mainstreamingu, czyli włączenia we wszystkie programy operacyjne, a efektem tego jest redukcja kwot wykorzystywanych na rzecz osób niepełnosprawnych. Przez wiele lat EDF promowało oba podejścia, czyli celowe fundusze dla osób niepełnosprawnych, a także uwzględnianie we wszystkich programach operacyjnych obecności potrzeb osób niepełnosprawnych. Można to zapewnić na dwa sposoby. 37

38 Pierwszym jest zagwarantowanie, że w procesie programowania i raportowania zostanie zapisany obowiązek uwzględniania potrzeb osób niepełnosprawnych we wszystkich programach operacyjnych. Już na etapie programowania powinny zostać zapisane dwie zasady: podejście antydyskryminacyjne i klauzula dostępności dla osób niepełnosprawnych. Można to zrobić poprzez wprowadzenie następujących dwóch pytań do wszystkich programów operacyjnych: czy zostały wzięte pod uwagę kwestie niedyskryminowania osób niepełnosprawnych oraz kwestia dostępności dla osób niepełnosprawnych. Jeśli te dwa pytania znajdą się na liście warunkującej przyjęcie każdego projektu, wtedy mamy pewność, że od etapu programowania te potrzeby są uwzględniane. Drugim sposobem jest udział przedstawicieli organizacji niepełnosprawnych w komitetach monitorujących. Te komitety powinny kontrolować wdrażanie tych dwóch zasad. Reprezentanci organizacji osób niepełnosprawnych w komitetach monitorujących są w Grecji, Austrii, Szwecji. W Hiszpanii uczestniczą w komitetach monitorujących dla programów operacyjnych skierowanych do osób niepełnosprawnych. Jednakże według EDF na poziomie Unii Europejskiej monitoring wdrażania artykułu 16 Konwencji dotyczący zasady niedyskryminowania i dostępności dla osób niepełnosprawnych nie wystarczy, bowiem te dwie zasady nie są zbyt mocno brane pod uwagę we wdrażaniu funduszy strukturalnych. Zdając sobie z tego sprawę staramy się lobbować, żeby w przyszłym okresie programowania lepiej były uwzględnione potrzeby osób niepełnosprawnych. Sądzę, że już czas by zacząć bliżej przyglądać się nowym regulacjom. Będziemy Was potrzebowali jako ruchu reprezentującego polskie środowisko osób niepełnosprawnych w Unii Europejskiej. Apeluję - stanowczo domagajcie się od waszych władz na każdym poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym, żeby uszanowały to nowe podejście i wspierały poszukiwanie sposobu zapewnienia, aby nowe fundusze strukturalne naprawdę brały pod uwagę potrzeby osób niepełnosprawnych. Pozwólcie więc, że przejdę do aktualnie przedstawianych nowych propozycji w zakresie funduszy strukturalnych. Tuż przed konferencją, 6 października 2011 r., otrzymaliśmy w EDF do konsultacji projekt nowych funduszy strukturalnych na lata To jest 376 miliardów euro. Te 376 miliardy euro to nie są wszystkie środki, które zostaną 38

39 wykorzystane na rozwój. Tyle daje Komisja Europejska wszystkim krajom, ale jak wiecie, Komisja pokrywa tylko część kosztów projektu. Czasem jest to 10 proc. innym razem 20 lub 30 proc. Regulacje prawne wpływają jednak na 100 procent budżetu. To znaczy, że przepisy dotyczące funduszy strukturalnych wpływają na te 376 miliardów euro. Do tego dochodzą środki finansowe jakie państwo, władze lokalne i prywatne podmioty dokładają do finansowania działań. Tak więc potencjalny wpływ funduszy strukturalnych dotyczy ogromnej kwoty pieniędzy na rozwój i inwestycje. Zapisy dotyczące funduszy strukturalnych składają się z ogólnych oraz szczegółowych przepisów. Szczególnie istotne są te dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i Europejskiego Funduszu Społecznego. Te fundusze strukturalne będą wykorzystane do przygotowania Strategii Europa 2020, która, jak pewnie już wiecie, ma wśród celów wzrost zatrudnienia w edukacji, wydłużenie okresu edukacji oraz osiąganie wyższego jej poziomu, a także ograniczenie ubóstwa. Patrząc na ogólne przepisy, musimy zauważać najważniejsze ich elementy. Przede wszystkim partnerstwo. Partnerstwo, jak wspominałem, jest kluczową kwestią, która ma zagwarantować, że fundusze strukturalne będą poprawnie wykorzystywane. Nowe przepisy wyraźnie stanowią, że organizacje pozarządowe powinny mieć możliwość udziału we wdrażaniu programów. W nowych zapisach jest także podkreślone, że równość i niedyskryminacja powinny być zasadami, na których opiera się korzystanie z tych funduszy a osoby niepełnosprawne są podmiotem tych zasad. Wśród przyjętych tematycznych celów obecne jest włączanie społeczne. Pozwólcie mi wyjaśnić, jak to będzie działać. Komisja Europejska będzie musiała podpisać umowę z poszczególnymi państwami, zwaną umową partnerską. Ta umowa partnerska musi zawierać warunek, nazywany warunkiem ex-ante, uwzględnienia Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych. To jest bardzo ważne. Dzięki temu będziecie mogli domagać się, aby polski rząd uwzględniał Konwencję. Obowiązkiem władz będzie dopilnowanie aby we wszystkich programach operacyjnych przy korzystaniu z funduszy strukturalnych uwzględniane były zapisy Konwencji. Ale nie miejmy złudzeń. Z doświadczenia wiemy, że nawet zapisanie czegoś w przepisach nie będzie działało automatycznie. Ale wymagało od nas wszystkich mobilizacji, pełnej uwagi i domagania się od naszych władz, żeby Konwencja była warunkiem 39

40 finansowania. A jeśli ten warunek nie będzie przestrzegany, fundusze powinny zostać zabrane temu konkretnemu programowi operacyjnemu. Europejski Fundusz Społeczny tradycyjnie był wykorzystywany, jak też słyszałem z prezentacji Joanny, do finansowania działań antydyskryminacyjnych oraz na rzecz włączenia społecznego (integracji) osób niepełnosprawnych. W bieżącej propozycji przepisów zakres wsparcia zawiera niedyskryminowanie i mówi bezpośrednio o osobach niepełnosprawnych. Pewne wskaźniki społeczne powinny zawierać także dane odnoszące się do osób niepełnosprawnych. To jest bardzo ważne i będzie pomocne w przygotowywaniu raportów. Musimy wiedzieć, ile osób niepełnosprawnych skorzystało z projektów, czy ten pociąg był dostępny dla wszystkich? Jest ogromna liczba różnorodnych wskaźników, które mogą być wykorzystywane do sprawdzenia, czy osoby niepełnosprawne naprawdę korzystają z funduszy strukturalnych. Jeśli projekt przepisów dotyczących funduszy strukturalnych zostanie przyjęty, władze i wszyscy operatorzy będą mieli obowiązek wdrożenia wskaźników, które pokażą czy osoby niepełnosprawne rzeczywiście odnoszą z nich korzyści. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego otrzymuje największą część pieniędzy pochodzących z funduszy strukturalnych. Nawet jeśli tradycyjnie organizacje osób niepełnosprawnych były skoncentrowane głównie na Europejskim Funduszu Społecznym, to Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego jest równie ważny, ponieważ przy wykorzystaniu tego funduszu tworzymy infrastrukturę społeczną i edukacyjną. I to są ogromne pieniądze, które muszą być wykorzystywane w sposób włączający i dostępny. Ponadto, nowe przepisy ułatwiają wykorzystywanie zarówno Europejskiego Funduszu Społecznego, jak i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Przykładowo, jeśli chcecie spowodować, żeby szkoła była bardziej dostępna, powinniście skorzystać ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego do przebudowy szkoły w celu usunięcia z niej barier architektonicznej. Ale także wykorzystać środki z Europejskiego Funduszu Społecznego do przeszkolenia pracowników, żeby potrafili prowadzić kształcenie w sposób dostępny dla osób niepełnosprawnych. I w tym sensie Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego staje się bardzo znaczącym narzędziem. Był on wykorzystywany w wielu krajach: we Francji, w Wielkiej Brytanii, na Węgrzech w celu tworzenia dostępnej infrastruktury i naprawdę zmienił sposób, w jaki ta infrastruktura była tworzona. Chciałbym zakończyć tą część poświęconą Europejskiemu Funduszowi Rozwoju Regionalnego następującym stwierdzeniem: fundusze strukturalne 40

41 pokrywają tylko określony procent finansowania projektów, ale warunek dostępności oddziaływuje na całość projektów. Więc dla takich krajów jak Polska, Republika Czeska, Estonia i inne, które w znaczącym stopniu korzystają z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, możliwość oddziaływania funduszy strukturalnych dotyczy niemal 100 procent infrastruktury rozwijanej w tych krajach. Dlatego jest bardzo ważne, by Polska nie umniejszała znaczenia jakie Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego może mieć dla tworzenia dostępnej infrastruktury. Na tym zakończę tę krótką prezentację. Myślę, że z perspektywy Europejskiego Forum Osób Niepełnosprawnych ważne jest wspólne działanie z Polskim Forum Osób Niepełnosprawnych w celu zagwarantowania, aby w przyszłych zapisach zostały uwzględnione zasady niedyskryminowania i dostępności oraz mechanizm ich wprowadzenia w życie. 41

42 Przygotowanie Polski do ratyfikacji Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych - Czesława Ostrowska Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych na sesji w dniu 13 grudnia 2006 roku. W imieniu Rzeczpospolitej Polskiej podpisała ją w dniu wyłożenia do podpisu, tj. 30 marca 2007 roku, ówczesna Minister Pracy i Polityki Społecznej. Konwencja weszła w życie 3 maja 2008 roku w stosunku do państw, które ją ratyfikowały. Podpisanie Konwencji przez Polskę to nie tylko wyrażenie poparcia dla respektowania wszelkich praw człowieka w odniesieniu do osób niepełnosprawnych oraz dla idei i zasad zapisanych w Konwencji. Podpisanie Konwencji otworzyło drogę do ratyfikacji tego dokumentu. Zgodnie z artykułem 89 ustęp 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, ratyfikacja tej Konwencji wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, gdyż Konwencja dotyczy wolności i praw obywatelskich określonych w Konstytucji oraz odnosi się do spraw uregulowanych w ustawach. Jak wiadomo, przygotowanie projektu ustawy wiąże się z obowiązkiem określenia skutków jej wprowadzenia w życie, w tym skutków finansowych. Należy podkreślić, że wprawdzie nie ma limitu czasu w odniesieniu do ratyfikacji Konwencji przez Strony, które podpisały ten dokument, to istnieje jednak oczekiwanie ze strony Unii Europejskiej, że jej państwa członkowskie zrobią to jak najszybciej. Wspólnota Europejska, jako organizacja integracji regionalnej, podpisała Konwencję również w dniu 30 marca 2007 roku, a następnie związała się nią 23 grudnia 2010 roku, z mocą od 22 stycznia 2011 roku, na podstawie odpowiedniej Decyzji Rady (z 26 listopada 2009 roku) w sprawie zawarcia przez Wspólnotę Europejską Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, podjętej na mocy Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Wraz z dokumentem zatwierdzenia złożona została deklaracja wskazująca zakres, w jakim Konwencja wiąże Wspólnotę, a także sprawy należące do wyłącznych kompetencji Wspólnoty (tych jest niewiele) oraz należące do wspólnych kompetencji Wspólnoty i państw członkowskich. Na Unii Europejskiej i państwach członkowskich ciąży, wyrażony w art. 4 Traktatu o Unii Europejskiej, obowiązek wzajemnego szanowania się i udzielania sobie wzajemnego wsparcia 42

43 w wykonywaniu zadań wynikających z Traktatów, zgodnie z zasadą lojalnej współpracy. A więc państwa członkowskie Unii nie powinny nadmiernie zwlekać z ratyfikacją Konwencji. Dotychczas Konwencję podpisały wszystkie państwa UE, a ratyfikowało ją 18 państw UE 1. Unia ma stosunkowo ograniczone kompetencje, jeżeli chodzi o wdrażanie Konwencji. Odpowiedzialność za wykonywanie Konwencji spoczywa więc przede wszystkim na państwach. One będą za to odpowiadać przed międzynarodowymi organami kontrolnymi, a przede wszystkim wobec swoich społeczeństw i dlatego im pozostawiona jest decyzja, kiedy zwiążą się Konwencją. W Polsce prace analityczne nad oceną zgodności ustawodawstwa krajowego z postanowieniami Konwencji rozpoczęte zostały przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS) przed podpisaniem Konwencji. Poprzedzone zostały przetłumaczeniem w marcu 2007 roku tekstu angielskiego Konwencji na język polski. To robocze tłumaczenie zostało zweryfikowane w marcu 2008 roku w wyniku konsultacji międzyresortowych i posłużyło do przygotowania publikacji Polska droga do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ONZ", wydanej w 2008 roku przez Fundację Instytut Rozwoju Regionalnego 2. Publikacja powstała jako efekt dwóch projektów dofinansowanych ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w ramach programu Partner III. Część opisowa problemów została przygotowana przez Fundację Instytut Rozwoju Regionalnego w efekcie realizacji projektu pt. Czarna Księga Dyskryminacji - kampania informacyjna na rzecz wdrożenia zapisów Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych". Rekomendacje zmian zostały opracowane przez Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych w efekcie realizacji projektu zatytułowanego Kampania na rzecz poprawy warunków funkcjonowania osób niepełnosprawnych we wszystkich dziedzinach życia poprzez przygotowanie polskiego prawodawstwa do ratyfikacji Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych". Ustalenia zawarte w wymienionej publikacji były brane pod uwagę w pracach analitycznych prowadzonych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, we współpracy z odpowiednimi resortami, po podpisaniu Konwencji, w celu 1 Konwencji nie ratyfikowały jeszcze, oprócz Polski, następujące państwa: Bułgaria, Estonia, Finlandia, Grecja, Holandia, Irlandia, Luksemburg i Malta (stan na dzień przyp. red.). 2 Publikacja jest dostępna pod następującym adresem internetowym: 43

44 ustalenia możliwej interpretacji postanowień Konwencji, oceny zgodności z nimi ustawodawstwa polskiego oraz określenia działań niezbędnych dla uzyskania pełnej zgodności. Konwencja przewiduje system kontroli jej wykonywania oparty na przedkładanych przez państwa sprawozdaniach, dotyczących środków podjętych w celu realizacji Konwencji: pierwsze sprawozdanie ma być przedstawione po dwóch latach od jej ratyfikowania, a kolejne - co cztery lata. Sprawozdania są rozpatrywane przez Komitet do spraw Praw Osób Niepełnosprawnych, złożony z niezależnych ekspertów. Komitet może przekazywać państwom uwagi i zalecenia ogólne. Dlatego bardzo ważne było prowadzenie przez administrację rządową prac analitycznych przy uwzględnieniu opublikowanych przez Komitet w październiku 2009 roku Wytycznych w sprawie dokumentu dotyczącego wdrażania konwencji, przedkładanego przez Państwa-Strony zgodnie z art. 35 ust. 1 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych". W oparciu o ten dokument przeprowadzono szczegółową analizę sposobu wdrożenia do ustawodawstwa krajowego 33 artykułów Konwencji oraz wskazano, co pozostaje jeszcze do zrobienia w odniesieniu do niektórych z nich, gdy wystąpiła taka potrzeba. Wyniki analizy zostały udostępnione w Biuletynie Informacji Publicznej MPiPS w kwietniu 2011 roku. Posłużyły one do przygotowania projektu wniosku o ratyfikację Konwencji, skierowanego do rozpatrzenia przez Komitet Rady Ministrów na posiedzeniu w dniu 17 sierpnia 2011 roku. W związku z potrzebą dokonania dodatkowych uzgodnień, rozpatrzenie tego dokumentu zostało wstrzymane. W przygotowanym projekcie wniosku ratyfikacyjnego wykazano, że postanowienia Konwencji znajdują w większości odzwierciedlenie w polskim porządku prawnym. Przyczyniły się do tego m.in. niedawno przyjęte regulacje prawne. Mam tu na myśli podpisaną przez Prezydenta RP w dniu 12 września br. ustawę z dnia 19 sierpnia 2011 r. o języku migowym i innych środkach komunikowania się oraz dwie ustawy z dnia 5 stycznia 2011 roku, tj. ustawę - Kodeks wyborczy i ustawę - Przepisy wprowadzające ustawę - Kodeks wyborczy, obie zmienione ustawą z 27 maja br., która wprowadza regulacje odnoszące się do dostosowania organizacji wyborów do potrzeb osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Kodeks wyborczy przewiduje obecnie możliwość uzyskiwania przez niepełnosprawnych wyborców informacji, podanych w przystępnej formie, które dotyczą organizacji wyborów i przysługujących im uprawnień związanych 44

45 z udziałem w wyborach. Z Kodeksu wynika możliwość głosowania korespondencyjnego lub skorzystania z instytucji pełnomocnika wyborczego przez wyborców o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, a także możliwość skorzystania przy samodzielnym głosowaniu z nakładek na karty do głosowania sporządzonych w alfabecie Braille'a. Osoby niepełnosprawne, na własny wniosek złożony na piśmie w urzędzie gminy co najmniej 5 dni przed wyborami, mogą zmienić lokal wyborczy na bardziej dostępny. Następny ważny akt prawny to ustawa o języku migowym stanowiąca pierwszy krok w kierunku uzyskania poprawy w Polsce sytuacji osób niepełnosprawnych słuchowo, które doświadczają trwale lub okresowo trudności w komunikowaniu się. Ustawa określa zasady korzystania przez te uprawnione osoby z pomocy osoby przybranej - w kontaktach z organami administracji publicznej, placówkami służby zdrowia, służbami ratownictwa medycznego, policją, strażą pożarną i strażami gminnymi oraz zasady obsługi osób uprawnionych w kontaktach z organami administracji publicznej, które będą musiały zapewnić osobom niesłyszącym tłumacza języka migowego. Ustawa przewiduje możliwość dofinansowania ze środków PFRON kosztów kształcenia osób uprawnionych i innych osób, m.in. członków ich rodzin, w zakresie polskiego języka migowego, systemu językowo-migowego i sposobów komunikowania się osób głuchoniewidomych. Warto wspomnieć także ustawę z dnia 19 sierpnia 2011 roku wprowadzającą zmiany do ustawy o służbie cywilnej, podpisaną przez Prezydenta RP 8 września br., która wejdzie w życie jeszcze w tym roku (po upływie 60 dni od dnia ogłoszenia). Uchwalona ustawa jest wynikiem prac parlamentu nad projektem ustawy opracowanym przez sejmową Komisję Polityki Społecznej i Rodziny. Podstawowym celem ustawy jest wprowadzenie rozwiązań umożliwiających zwiększenie zatrudnienia osób niepełnosprawnych w służbie cywilnej, wśród urzędników państwowych oraz wśród pracowników samorządowych. Istotne było również wprowadzenie do ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych regulacji określających uprawnienia osób niepełnosprawnych poruszających się z psem asystującym, które weszły w życie 19 czerwca 2009 roku. W projekcie wniosku ratyfikacyjnego wskazano, że dla uzyskania zgodności z postanowieniami Konwencji konieczne będzie przeprowadzenie dwóch istotnych zmian w legislacji pozostającej w kompetencji Ministerstwa Sprawiedliwości. Zmiany te mają umożliwić likwidację instytucji ubezwłasnowolnienia częściowego (co wiąże się ze zmianą Kodeksu cywilnego) oraz zniesienie zakazu zawierania małżeństw 45

46 przez osoby chore psychicznie i niepełnosprawne intelektualnie (co wymaga zmiany Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Prace w tym kierunku zostały już rozpoczęte, ale z uwagi na złożony charakter procesu legislacyjnego ich zakończenie jest przewidziane za kilka lat. Dlatego planuje się złożenie przy ratyfikacji Konwencji zastrzeżenia 3 do art. 23 ust. 1 pkt. a) oraz oświadczenia interpretacyjnego 4 do art. 12 ust. 4, aby uniknąć zarzutów o naruszeniu Konwencji - do czasu przeprowadzenia odpowiednich zmian w prawie. Złożenie oświadczenia interpretacyjnego spowoduje, że Polska nie będzie mogła być zobowiązana przez Komitet do spraw Praw Osób niepełnosprawnych do przeprowadzenia zmian ustawodawstwa krajowego w określony sposób i w określonym terminie 5. Konsekwencją oczekiwanej nowelizacji prawa cywilnego ma być zmiana w zakresie korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego przez ubezwłasnowolnione osoby niepełnosprawne. Obecne ograniczenia prawa wyborczego są - w świetle Konwencji - zbyt daleko idące. Stanowisko takie potwierdza orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 2006 roku w sprawie Kiss przeciwko Republice Węgierskiej (38832/06), w którym stwierdzono, że niedopuszczalne, w świetle Europejskiej Konwencji z listopada 1950 roku o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, są ograniczenia prawa wyborczego osób ubezwłasnowolnionych nieuwzględniające różnic statusu osób ubezwłasnowolnionych całkowicie i osób ubezwłasnowolnionych częściowo oraz nierozróżniające materialno-prawnych przesłanek ubezwłasnowolnienia. Prowadzone też będą analizy dotyczące potrzeby ewentualnego dodatkowego uregulowania tych kwestii w prawie wyborczym. 3 "Art. 23 ust. l(a) Konwencji dotyczy uznania prawa wszystkich osób niepełnosprawnych, które są w odpowiednim do zawarcia małżeństwa wieku, prawa do zawarcia małżeństwa i do założenia rodziny, na podstawie swobodnie wyrażonej i pełnej zgody przyszłych małżonków. Na podstawie art. 46 Konwencji Rzeczpospolita Polska zastrzega sobie prawo do nie stosowania postanowienia art. 23 ust. l(a) Konwencji do czasu zmiany przepisów prawa polskiego. Do momentu wycofania zastrzeżenia, osoba niepełnosprawna, której niepełnosprawność wynika z choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego, a która jest w odpowiednim do zawarcia małżeństwa wieku, nie będzie mogła zawrzeć związku małżeńskiego, chyba że sąd zezwoli na zawarcie małżeństwa stwierdzając, że stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu, ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie. Uwarunkowania te wynikają z art ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59, z późń. zm.)". 4 Rzeczpospolita Polska oświadcza, że interpretuje art. 12 Konwencji w sposób zezwalający na stosowanie ubezwłasnowolnienia, w okolicznościach i w sposób określony w prawie wewnętrznym, jako środka, o którym mowa w art. 12 ust. 4, w sytuacji, gdy wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoba nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem." 5 Porównaj stanowisko Rządu RP ze stanowiskiem Rzecznika Praw Obywatelskich wyrażonym w wystąpieniu S. Trociuka, zastępcy Rzecznika Praw Obywatelskich. 46

47 Konwencja dotyczy, w kontekście podmiotowym, osób niepełnosprawnych, a w kontekście przedmiotowym - należnych im praw. Konwencja obejmuje prawa z wielu dziedzin. Poprzez ratyfikację Konwencji Państwa-Strony zobowiązują się do zapewnienia i popierania pełnej realizacji wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności wszystkich osób niepełnosprawnych, bez jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność". Wymusza to przede wszystkim usunięcie z krajowej legislacji przepisów dyskryminujących osoby niepełnosprawne oraz przyjęcie odpowiednich środków ustawodawczych, administracyjnych i innych w celu wdrożenia praw uznanych w Konwencji. Należy jednak podkreślić, że w artykule 4 ustęp 2 Konwencji jasno zastrzega się, że w odniesieniu do praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, Państwa- Strony zobowiązane są do podjęcia odpowiednich kroków, przy maksymalnym wykorzystaniu dostępnych środków, w celu stopniowego osiągnięcia pełnej realizacji praw uznanych w Konwencji. Oznacza to brak obowiązku państwa w zakresie natychmiastowego pełnego zagwarantowania realizacji tych praw. Tak więc pożądane będzie wprowadzanie różnych dalszych zmian prawa, które wprawdzie nie warunkują ratyfikacji Konwencji, ale służyć będą lepszemu jej wykonywaniu na możliwie najwyższym poziomie, odpowiadającym oczekiwaniom osób niepełnosprawnych i całego społeczeństwa. Poprawa wdrażania obowiązujących regulacji oraz rozbudowa programów działania będą następować stopniowo, odpowiednio do środków finansowych będących w dyspozycji rządu. Przyjmując regulacje prawne dotyczące osób niepełnosprawnych, kierujemy się nie tylko potrzebami krajowymi, ale od dawna bierzemy pod uwagę rozwiązania wynikające z różnych dokumentów międzynarodowych, a ostatnio zwłaszcza z dokumentów Unii Europejskiej, które promują w szczególności stosowanie zasady niedyskryminacji, poszanowania praw, zapewniania dostępności, pełnego uczestnictwa i wyrównywania szans. Chciałabym przypomnieć, że działania Polski zostały docenione przez społeczność międzynarodową w 2006 roku, kiedy to Polska została uhonorowana prestiżowym wyróżnieniem - Międzynarodową Nagrodą Niepełnosprawności im. Franklina Delano Roosvelta za rok przyznawaną przez Światowy Komitet ds. Osób Niepełnosprawnych oraz Instytut Franklina i Eleonory Rooseveltów. Nagroda ta jest przyznawana co roku, począwszy od roku 1995, krajom szczególnie wyróżniającym się w zakresie rozwijania i skutecznego wdrażania systemów wyrównywania szans osobom niepełnosprawnym. Polska, stając się laureatem tej nagrody, została dostrzeżona na arenie międzynarodowej jako kraj 47

48 przyjazny osobom niepełnosprawnym, w którym swoje prawa mają one zagwarantowane w Konstytucji RP, a także w uchwalonej przez Sejm w 1997 roku Karcie Praw Osób Niepełnosprawnych oraz ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, będącej kontynuatorką pierwszej kompleksowej ustawy z dnia 9 maja 1991 roku o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Nominacja do tej nagrody potwierdziła uznanie społeczności międzynarodowej dla wypracowanych przez Rząd Polski rozwiązań legislacyjnych i systemowych mających na celu umożliwienie osobom niepełnosprawnym pełnego udziału we wszystkich dziedzinach życia, a także dla wysiłków polskiej administracji i organizacji pozarządowych w dążeniu do wyrównywania szans życiowych osobom niepełnosprawnym. Do obowiązków państwa należy określenie odpowiedniej polityki społecznej i przyjęcie środków jej realizacji. Obecnie pojawia się potrzeba stworzenia nowego aktu prawnego dotyczącego wspierania osób niepełnosprawnych w różnych obszarach polityki państwa, z uwzględnieniem zasady zintegrowanego podejścia do niepełnosprawności, czyli disability mainstreaming-u". Konieczne jest wzmocnienie procesu włączania problematyki niepełnosprawności w główny nurt polityki realizowanej na różnych szczeblach zarządzania państwem. Bardzo istotną sprawą jest zapewnienie osobom niepełnosprawnym szeroko rozumianej dostępności, m.in. dzięki powszechnemu wdrażaniu zdefiniowanej w Konwencji koncepcji uniwersalnego projektowania" oraz stosowaniu - gdy to niezbędne w konkretnym przypadku - racjonalnych usprawnień", zwłaszcza w obszarze edukacji i zatrudnienia. Do skutecznego wdrażania Konwencji ma przyczynić się zwłaszcza realizacja przyjętej przez Komisję Europejską w listopadzie 2010 roku Europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności na lata : odnowione zobowiązanie do budowania Europy bez barier". Komisja Europejska wskazała w niej osiem podstawowych obszarów działania: dostępność; uczestnictwo; równość; zatrudnienie; kształcenie i szkolenie; ochrona socjalna; zdrowie; działania zewnętrzne i zaplanowała swoje działania w każdym z tych obszarów. Komisja wskazała również, że działania UE w tych obszarach będą służyć wspieraniu i uzupełnianiu krajowych działań realizowanych zgodnie ze Strategią dla zwiększenia możliwości osób niepełnosprawnych, aby mogły one w pełni korzystać ze swoich praw i uczestniczyć w życiu społecznym. 48

49 Kierunki działań państw członkowskich UE i Komisji Europejskiej w zakresie ogólnej polityki wobec osób niepełnosprawnych oraz we wskazanych w Strategii obszarach zostały określone także w przyjętych w dniu 17 czerwca br., w trakcie Prezydencji węgierskiej, przez Radę ds. Zatrudnienia, Polityki Społecznej, Zdrowia i Spraw Konsumenckich (EPSCO) konkluzjach zatytułowanych Wsparcie realizacji europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności na lata ". Znalazło się w nich wezwanie, aby państwa członkowskie i Komisja dążyły do osiągania dalszych postępów poprzez podjęcie konkretnych kroków, wymienionych w konkluzjach. W dokumencie tym zaapelowano m.in., aby państwa prowadziły konsultacje z osobami niepełnosprawnymi, w tym poprzez reprezentujące je organizacje, na temat legislacji i działań, które mają służyć wdrażaniu Konwencji. Pragnę zapewnić, że taką zasadą kierujemy się prowadząc prace w zakresie kompetencji Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Na zakończenie, jako Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej chciałabym podkreślić, że ratyfikacja Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych to sprawa, która powinna być traktowana przez Polskę priorytetowo. Powinniśmy dążyć do przeprowadzenia tej ratyfikacji jeszcze w okresie sprawowania naszego Przewodnictwa w Radzie Unii Europejskiej. Zasady Konwencji będą służyły wytyczaniu kierunków krajowej polityki społecznej dotyczącej osób niepełnosprawnych, a działania związane z wdrażaniem postanowień Konwencji przyczynią się do osiągnięcia poprawy realizacji praw osób niepełnosprawnych w Polsce. 49

50 Doświadczenia duńskie z wdrażania Konwencji ONZ Thorkild Olesen Wiceprezes Duńskiego Stowarzyszenia Osób Niepełnosprawnych Chciałbym bardzo podziękować za możliwość podzielenia się doświadczeniami duńskimi we wdrażaniu Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych. Chciałbym również zostać dobrze zrozumiany. Jeśli w mojej wypowiedzi pojawią się elementy krytyczne o wdrażaniu Konwencji, to nie dlatego, że Dania jest złym miejscem dla osób niepełnosprawnych. W rzeczywistości to całkiem miłe miejsce do życia, ale staram się skupić na rzeczach, które jeszcze musimy poprawić. Dla wielu państw ważne jest, by przyjąć nową strukturę i nowe paradygmaty w dyskusji o niepełnosprawności. Dzięki tej Konwencji przechodzimy od opiekuńczego i medycznego podejścia do niepełnosprawności do nowego sposobu myślenia o niej jako o elemencie społecznym i praw człowieka. To jest całkiem nowy sposób patrzenia na osoby niepełnosprawne. Każdy kraj musi się udoskonalić, by nadążać za nowymi standardami i nowymi strukturami w zakresie godności i równości wyznaczonymi przez Konwencję. Nie sądzę, żeby jakikolwiek kraj był w stanie kiedykolwiek w pełni dostosować się do zasad Konwencji. Myślę po prostu, że świat się zmienia i będą się pojawiać nowe bariery do pokonania, by sprostać postanowieniom Konwencji. Organizacja osób niepełnosprawnych w Danii składa się z 32 organizacji członkowskich, wywodzących się z wszystkich rodzajów niepełnosprawności. Duńskie Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych (Disabled People Organisations Denmark DPOD) jest wymieniona w różnych przepisach, współpracujemy z rządem. Staramy się poprawić sytuację osób niepełnosprawnych już od ponad 80 lat. Mamy więc długie doświadczenie w tej pracy. Ale oczywiście Konwencja oznacza nowe sposób robienia tego, co dotychczas. Dania ratyfikowała Konwencję. Zaczęła ona obowiązywać w moim kraju 23 sierpnia 2009 r. Prowadziliśmy wówczas z rządem duńskim dyskusję na temat jej wdrażania. Chcieliśmy, by rząd przyjrzał się każdemu z przepisów i porównał go z Konwencją. To się nam nie udało. Chcieliśmy także, i rekomenduję Wam również zrobienie tego, by przeprowadzono coś w rodzaju analizy benchmark tego, co jest konieczne do zmiany w przepisach, by były zgodne z Konwencją, by mieć możliwość porównania podczas prac. Nie mamy tego w Danii, ponieważ rząd tego nie chciał. Próbowaliśmy także osiągnąć, najważniejszą według mnie rzecz, 50

51 czyli zakaz dyskryminacji osób z niepełnosprawnością. Nie dało się doprowadzić do wprowadzenia takiego przepisu, bo rząd twierdził, że wszystkie przepisy w Danii mają zapis o zakazie dyskryminacji. Faktem jest, że Konwencja w art. 4.1.b. mówi, że każdy kraj powinien zakazywać dyskryminacji, a my nie mamy tego w Danii. W końcu, uważamy, że jeśli Dania ma w pełni przestrzegać i ratyfikować Konwencję, to powinniśmy ratyfikować także protokół opcjonalny (fakultatywny). W momencie ratyfikacji Konwencji nie został on ratyfikowany, ponieważ prawdopodobnie rząd obawiał się kosztów ekonomicznych tej ratyfikacji. Są oczywiście inne sposoby przedstawiania tego, ale taka jest nasza interpretacja tego faktu. Z reguły Dania ratyfikuje także instrumenty dotyczące praw człowieka i byliśmy zszokowani, gdy tym razem nie ratyfikowano protokołu opcjonalnego. Mieliśmy zmianę rządu we wrześniu tego roku i jedną z pozycji w podstawowym dokumencie nowego rządu jest chęć ratyfikowania protokołu opcjonalnego. Wierzymy, że uda się powrócić do prac wdrożeniowych Konwencji. Nie mamy jeszcze konkretów od rządu, ale uważamy, że jest on bardziej skłonny do dyskusji o pewnych problemach, w tym o zakazie dyskryminacji. Tak więc, jeśli brzmiałem nieco negatywnie, to jednak myślę, że droga przed nami jest nieco lżejsza od minionej. Odnosząc się do art. 33, mówiącego o monitorowaniu postanowień Konwencji, chciałbym podkreślić, że w Danii mamy bardzo dobrą współpracę z Duńskim Instytutem Praw Człowieka. Sądzę, że jest to bardzo pozytywna i konieczna współpraca. Zalecałbym Wam nawiązanie podobnej współpracy, ponieważ instytuty praw człowieka odgrywają ważną rolę w zapewnianiu przestrzegania Konwencji. Od roku 1980 mamy w Danii punkt kontaktowy, zwany Centralną Radą ds. Niepełnosprawności (Central Disability Council). W skład tej Rady wchodzą przedstawiciele DPOD, mojej organizacji oraz przedstawiciele rządu. Teraz to się zmienia w wyniku ratyfikacji Konwencji. W Radzie będą zasiadać bardziej eksperci niż przedstawiciele rządu, co zdaniem DPOD jest właściwą drogą ku poprawie sytuacji, ponieważ ludzie z rządu są dobrzy w tworzeniu prawa, ale nie są dobrzy w dyskutowaniu założeń i polityk. Sądzimy, że eksperci reprezentujący różne części społeczeństwa są najlepsi w takiej dyskusji. Centralna Rada ds. Niepełnosprawności jest punktem kontaktowym, co zapewnia Danii przestrzeganie art Konwencji. Skoro DPOD jest reprezentowane w tej Centralnej Radzie ds. Niepełnosprawności, to uważamy, że spełniony jest także art mówiący o tym, że organizacje 51

52 reprezentujące osoby z niepełnosprawnością powinny być reprezentowane w systemie. Sądzę, że zapewniamy zgodność naszego systemu z tym artykułem a także jesteśmy usatysfakcjonowani poprzez obecność w Centralnej Radzie ds. Niepełnosprawności. Inna część art. 33 dotyczy monitorowania. Duński Krajowy Instytut Praw Człowieka (Danish National Institute for Human Rights) wspierał ratyfikację Konwencji. Ten Instytut odpowiada Zasadom Paryskim (Paris Principles), tzn. jest całkowicie suwerenny i niezależny. W żaden sposób nie jest zależny od rządu. Według nas to dobre rozwiązanie, ponieważ nasz Krajowy Instytut Praw Człowieka zajmuje się wszystkimi konwencjami, np. tą dotyczącą pochodzenia etnicznego. Ma więc wiedzę na temat Konwencji i umiejętność współpracy ze społeczeństwem obywatelskim. Odkąd współpracujemy z Krajowym Instytutem Praw Człowieka w jego ramach działa podkomitet ds. naszej Konwencji, a DPOD ma w nim kilka miejsc. Czekamy na zmiany w przepisach, które umożliwią nam także wejście do zarządu Krajowego Instytutu Praw Człowieka. Sądzimy, że to jest dobra droga, by art. 33 działał i że jest to dobry model uczestnictwa organizacji osób z niepełnosprawnością. Jak już mówiłem, od roku 1980 mamy Centralną Radę ds. Niepełnosprawności, a w niej sekretariat. Ten sekretariat został podzielony na dwie części. Połowa starego sekretariatu stanowi sekretariat dla nowej Centralnej Rady ds. Niepełnosprawności, a druga połowa została przeniesiona do Krajowego Instytutu Praw Człowieka. Te osoby posiadają wiedzę na temat niepełnosprawności, której nie było wcześniej w Krajowym Instytucie Praw Człowieka. Uważamy więc, że to bardzo pożyteczne, iż będą mieli takich sześciu współpracowników, którzy znają temat niepełnosprawności. Ważne jest także, że mamy jako DPOD częste spotkania z Krajowym Instytutem Praw Człowieka. Przedstawiciele naszego sekretariatu i ich sekretariatu oraz nasi liderzy i ich liderzy spotykają się często. Myślę, że to pozwala przekazać im wiedzę o niepełnosprawności. Nie mogą wiedzieć wszystkiego, więc my musimy im pomóc. Chciałbym zaproponować inną rzecz, która jest bardzo istotna to jest długoterminowy plan działań w zakresie niepełnosprawności. W Konwencji jest zapisane, że powinien być tworzony plan działań w zakresie niepełnosprawności. Jedną z ostatnich rzeczy, którą zrobił nasz poprzedni rząd było rozpoczęcie tego procesu. Dyskutowaliśmy podstawowe założenia do tego planu i myślę, że zapewni on działania na rzecz poprawy sytuacji osób z niepełnosprawnością w Danii, 52

53 że będzie koncentrował się na długoterminowych a nie doraźnych, rozwiązaniach. Także, że będzie się skupiał na właściwych sposobach działania. Plan będzie miał perspektywę od 5 do 15 lat. Oczywiście to długi okres, ale jest konieczny do zdobycia potrzebnych zasobów do przeprowadzenia zmian. Nie da się w rok zmienić otoczenia. Potrzeba długofalowych działań, by coś osiągnąć. Spodziewamy się, że będziemy włączeni w dyskusję na temat tego długofalowego planu działań i poprzez to nowy rząd zapewni sobie realizację art o włączaniu naszych organizacji. A zrobimy to z dużym zadowoleniem. Chciałbym zakończyć stwierdzeniem, że czymś bardzo ważnym jest system Komitetów monitorujących Konwencję ONZ. Jak wiecie po dwóch latach od ratyfikowania Konwencji państwo polskie musi złożyć sprawozdanie do komitetu monitorującego na temat tego, jak przebiega wdrażanie postanowień Konwencji w Polsce. Duński rząd właśnie taki raport tam dostarczył. Ale ten raport nie może być osamotniony. Komitet monitorujący musi mieć szansę dowiedzieć się, co naprawdę dzieje się i w Polsce i w Danii. Musimy przesłać alternatywny raport przedstawiający punkt widzenia naszych organizacji. Bardzo ważne jest byście Wy i wszyscy inni działający w ramach społeczeństwa obywatelskiego wspólnie działali, gdy za dwa lata będzie przygotowany taki raport i przedstawili swój pogląd na temat wdrażania Konwencji w Polsce. Komitet monitorujący oczywiście dostanie jak najlepszy obraz od państwa, a Wy musicie go skorygować, by mieli jak najprawdziwszy obraz tego, co się dzieje. Jest to konieczne, aby prawdą było, że nic o nas bez nas. Mam nadzieję, że teraz będziecie mieli pewien pogląd o tym, co zrobiliśmy w Danii. Słuchając tego, co mówiła pani minister i tej ciekawej debaty dzisiaj, sądzę, że jesteście już na najlepszej drodze do ratyfikacji Konwencji. To jest oczywiście ciężka praca, żeby doprowadzić do ratyfikacji, ale wasza praca nie może się na tym skończyć. Ona się dopiero zaczyna, bo dostajecie struktury i narzędzia do poprawy sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce. To jest bardzo ważne. Zaczyna się naprawdę ciężka praca. Życzę Wam i Waszym organizacjom członkowskim dobrego ducha pracy. Praca przed Wami, ale czuję, że dacie radę, czuję to. 53

54 Implementacja Europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności w krajach członkowskich Unii Europejskiej Javier Güemes Dyrektor generalny Europejskiego Forum Osób Niepełnosprawnych Postaram się krótko przedstawić, na czym polega Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności. Strategia ta została przyjęta przez Komisję Europejską w listopadzie 2010 r. Zastępuje ona dotychczasowy Plan działań, który na poziomie Unii Europejskiej regulował kwestie wdrażania polityki na rzecz osób niepełnosprawnych. Obserwowane rezultaty oraz dokonana analiza Planu działań doprowadziły do wniosku nas oraz instytucje UE, że zabrakło strategicznego podejścia oraz wystarczająco mocnych instrumentów do jego wdrożenia. Opierając się na tych analizach Unia Europejska postanowiła pójść dalej i stworzyć strategię w sprawie osób niepełnosprawnych. Europejska strategia, która obejmuje okres dłuższy o 10 lat od Planu działań, będzie także integrowała politykę i kompetencje Unii Europejskiej z kompetencjami krajowymi. Z dokonanej analizy Planu działań wynikało bowiem, że w krajach członkowskich Unii Europejskiej plan ten nie został skutecznie wprowadzony w życie, co za tym idzie nie wdrożono go także na poziomie Unii Europejskiej. Ten brak skuteczności spowodował konieczność stworzenia tej strategii. Z dużym zadowoleniem słuchałem, że rząd w Polsce zna, przyjmuje i uwzględnia w swych planach Europejską strategię. Zdarza się bowiem, że władze publiczne w niektórych krajach europejskich zapominają o istnieniu tej Strategii tworząc własne strategie krajowe. W efekcie prowadzi to do braku koordynacji między strategią na poziomie europejskim i tymi przyjmowanymi w poszczególnych krajach członkowskich UE. Gwoli przypomnienia Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności składa się z ośmiu głównych dziedzin. Zapisano w niej kluczowe działania dla każdej dziedziny. W ramach każdej z ośmiu dziedzin zarówno Unia Europejska jak i kraje członkowskie powinny spełniać ogólne założenia Strategii. Stworzono mechanizmy potrzebne do wdrożenia Konwencji ONZ, a także uwzględniono wpływ na kwestie jednakowe dla wszystkich, takie jak: finansowanie, badania, podnoszenie świadomości, statystyka. 54

55 Prawo Spójrzmy na prawny kontekst Strategii. Unia Europejska ma Kartę Praw Podstawowych (Charter of Fundamental Rights). Ten bardzo ważny dokument jest częścią traktatu unijnego. W Karcie w bardzo konkretny sposób są wskazane podstawowe prawa osób niepełnosprawnych. W tym kontekście mamy także traktat dotyczący funkcjonowania Unii Europejskiej, w którym również zawarte są bardzo ważne zapisy, np. artykuł 19 mówiący o niedyskryminacji, czy inny traktujący np. o społecznej zasadzie horyzontalnej o prawach osób niepełnosprawnych, która musi być brana pod uwagę w funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Mamy również Konwencję ONZ, która została podpisana, potem ratyfikowana i weszła w życie na początku 2011 roku. W styczniu 2011 Konwencja ONZ stała się prawnie obowiązującym dokumentem w Unii Europejskiej. Strategia wpasowuje się w istniejący system i stara się rozwijać działania, które zagwarantują, że Unia Europejska wywiąże się z Konwencji. Ale, jak powiedziałem, to nie tylko kwestia Unii Europejskiej. Unia Europejska ma pewne kompetencje na poziomie europejskim, ale kraje członkowskie mają obowiązek wdrażania działań uzgodnionych na poziomie Unii Europejskiej. Traktat, Konwencja oraz Karta Praw Podstawowych to jest kontekst prawny. Ale dziś mamy także kontekst polityczny spowolnienie gospodarki oraz cięcia w wydatkach społecznych, które dotykają wszystkie kraje europejskie. Także poważne zmiany demograficzne, globalizację, wzrost poziomu ubóstwa. Mamy również w wyniku ostatnich badań wiedzę statystyczną. Otóż 15 proc. populacji Unii Europejskiej może być uznana za osoby niepełnosprawne. Około 3 proc. tej grupy to osoby ze stwierdzonym znacznym stopniem niepełnosprawności. Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności obejmuje następujące dziedziny życia społecznego: dostępność, uczestnictwo, równość, zatrudnienie, kształcenie i szkolenia, ochrona socjalna, zdrowie oraz zewnętrzne działania Unii Europejskiej. We wszystkich tych dziedzinach zostały zapisane działania, które muszą być podejmowane przez Unię Europejską oraz inne, które mają być podejmowane na poziomie krajów członkowskich. Omówię je pokrótce. Na slajdach pokazany został podział na kluczowe działania przewidziane w ramach Strategii oraz kluczowe priorytety zidentyfikowane przez EDF w ramach tychże kluczowych działań. 55

56 Dostępność W tym zakresie państwa strony mają obowiązek identyfikacji barier i przeszkód w dostępie osób niepełnosprawnych do pełni życia oraz likwidacji tychże barier i przeszkód. Co mamy na poziomie Unii Europejskiej? Jesteśmy teraz w trakcie negocjacji unijnej Ustawy o dostępności, dotyczącej dostępu osób niepełnosprawnych do towarów i usług. Ta ustawa, jeśli wszystko pójdzie dobrze, zostanie przedstawiona pod koniec 2012 r. i będzie obowiązującym dokumentem prawnym w całej Unii Europejskiej. Jej zapisy będą musiały wprowadzić do własnych systemów prawnych wszystkie kraje członkowskie UE. Jeśli ta ustawa zostanie przyjęta, zmieni sposób w jaki Unia Europejska staje się dostępna dla osób niepełnosprawnych. Uczestnictwo W dziedzinie uczestnictwa w Strategii mamy pewne kluczowe działania np. jak poruszać się swobodnie w ramach Unii Europejskiej. Pozwólcie, że podam przykład. Otrzymanie stypendium Erasmusa nie gwarantuje dzisiaj, że student niepełnosprawny z Polski może studiować w Hiszpanii język hiszpański. Dlaczego? Bo nie ma przepisów gwarantujących równość szans i niedyskryminację studentów z Polski, którzy chcą studiować w Hiszpanii w ramach Programu Erasmus. To jest cel. Innym bardzo ważnym przykładem kluczowego działania jest przejście od zinstytucjonalizowanej formy opieki do opieki w środowisku. Jesteśmy bardzo usatysfakcjonowani uwzględnieniem tego elementu w Strategii. Gwarantuje to, że Unia Europejska podejmie kroki w kierunku przechodzenia od pomocy instytucjonalnej, która działa wbrew prawu osób niepełnosprawnych do samodzielnego życia, do opieki w środowisku lokalnym. W EDF zaproponowaliśmy uwzględnienie zasady deinstytucjonalizacji w przepisach dotyczących korzystania z funduszy strukturalnych. Zgodnie z nimi będą dostępne fundusze dla wszystkich krajów członkowskich na pokrycie kosztów przeniesienia ludzi z instytucjonalnych form opieki do środowiskowych usług. Równość Mamy w Strategii dyrektywę o równym traktowaniu w zatrudnieniu, która nosi numer 2000/78. Ta dyrektywa została przeniesiona do Polski, choć nie wiem czy i w jakim stopniu została wprowadzona w życie. Jest to ważne. W dodatku wszystkie kraje członkowskie oraz UE zostały zobowiązane do stałego monitorowania skutków 56

57 tej dyrektywy. Tak więc, państwa członkowskie powinny przedstawić Unii Europejskiej informacje o tym, jaki wpływ miała ta dyrektywa na życie osób niepełnosprawnych. Słyszałem dzisiaj rano Krystynę Mrugalską przedstawiającą ocenę sytuacji w Polsce w zakresie zatrudnienia. Mówiła, że nastąpiła pewna poprawa, ale jeszcze daleko Wam do doskonałości. Może więc powinniście się przyjrzeć, czy ta dyrektywa została prawidłowo wdrożona. Zatrudnienie Pojawiają się pytania, jak wpływać na polityki w zakresie zatrudnienia i wzrostu jak to zostało zdefiniowane przez Unię Europejską? Czy i w tej dziedzinie została uwzględniona Konwencja? Jaka jest jakość pracy wykonywanej przez osoby niepełnosprawne? Jak osoby niepełnosprawne są integrowane z pracownikami zdrowymi na przykład w ramach pracy na część etatu? Wszystkie te dziedziny zostały zidentyfikowane jako działania w ramach Strategii w sprawie niepełnosprawności. Ze strony EDF, widzimy potrzebę zapewniania asystujących, dostępności standardowych technologii oraz uzasadnionego dostosowania miejsca pracy. Będziemy starali się wpływać na analizę kluczowych działań z perspektywy EDF. Kształcenie i szkolenia Wszystkie wymienione niżej dziedziny zidentyfikowane zostały także jako działania kluczowe. Chodzi o: włączanie integrację, jakość w kształceniu i szkoleniach, uczestnictwo w programach uczenia się przez całe życie. Mamy tu również ochronę socjalną. Na przykład na poziomie Unii Europejskiej jest wymieniona w Europejskiej strategii inicjatywa zwana Europejską Platformą Przeciw Ubóstwu (European Platform Against Powerty). Należy więc przeanalizować, czy Platforma przeciw ubóstwu uwzględnia w swoich działaniach potrzeby osób niepełnosprawnych. Analizując jej tekst, EDF zasugerowało, że powinny być w niej uwzględnione odpowiednie renty z tytułu niepełnosprawności, także prawo do rekompensat ponoszonych dodatkowych kosztów, a kwestia niepełnosprawności powinna być brana pod uwagę we wszystkich działaniach podejmowanych w ramach tej Platformy. 57

58 Zdrowie W tej dziedzinie konieczny jest równy dostęp do opieki zdrowotnej oraz poprawienie jakości opieki zdrowotnej i rehabilitacji prowadzonej przez system ochrony zdrowia na poziomie krajowym. Zewnętrzne działania Unii Europejskiej Unia Europejska jest jednym z największych darczyńców na świecie w ramach współpracy państw na rzecz rozwoju. Dlatego musimy zadbać, by Unia uwzględniała także potrzeby osób niepełnosprawnych. Dotychczasowe bowiem doświadczenia EDF pokazują, że prawa osób niepełnosprawnych czasem nie są wystarczająco brane pod uwagę w ramach dialogu i negocjacji akcesyjnych dotyczących praw człowieka. Strategia w sprawie niepełnosprawności częściowo odpowiada na te potrzeby. Wskazujemy nie tylko że powinny być uwzględnione, ale także jak powinny być uwzględnione w programach współpracy UE. Nadzór Chciałbym zakończyć moją prezentację na kwestii nadzoru. Starałem się pokazać, jaki pozytywny wpływ może mieć Strategia w sprawie niepełnosprawności na los osób z niepełnosprawnościami na poziomie zarówno europejskim, jak i krajowym. Ale ta Strategia nie spełni swojego zadania, jeśli nie zapewnimy właściwego systemu nadzoru jej realizacji. Na papierze możemy zapisać wszystko co chcemy, ale jeśli potem w ramach Komisji Europejskiej i innych instytucji unijnych nie będziemy mieli wdrożonych odpowiednich systemów do prowadzenia monitoringu, raportowania i dalszych działań, to i ta Strategia nie spełni swojej roli. Naszym zdaniem potrzebny jest skuteczny mechanizm kontrolny. Potrzebujemy przejrzystych wskazówek z Komisji Europejskiej dla krajów członkowskich. W EDF, wspólnie z kolegami z Polskiego Forum Osób Niepełnosprawnych zadbamy, by takie przejrzyste wskazówki powstały. Powinien powstać komitet złożony z przedstawicieli krajów członkowskich i organizacji osób niepełnosprawnych, którzy wspólnie wypracują sposób wdrażania Europejskiej strategii. Będziemy starali się zapewnić jej realizację. Uważamy, że na dziś Strategia jest dobrym dokumentem. Może ona spełnić swoje zadanie, jeśli nie zabraknie politycznej determinacji i skutecznych mechanizmów nadzoru. Potrzebujemy autentycznego zaangażowania krajów członkowskich w ten proces. 58

59 Edukacja włączająca we Włoszech Luisa Bosisio Fazzi Włoskie Forum Osób Niepełnosprawnych Członek Zarządu Europejskiego Forum Osób Niepełnosprawnych Krótko się przedstawię. Jestem mężatką, mam czterech synów, z których najmłodszy ma znaczną niepełnosprawność poznawczą i fizyczną spowodowaną niedotlenieniem mózgu. Ma 24 lata. Na tę konferencję zostałam zaproszona jako przedstawicielka Włoskiego Forum Osób Niepełnosprawnych (Italian Disability Forum), aby zaprezentować nasz model edukacji włączającej. Jestem dumna, że mogę przedstawić Państwu ten model. Dla Włochów jest on bogactwem, którego należy bronić i który trzeba chronić. Dziękuję Polskiemu Forum Osób Niepełnosprawnych za to zaproszenie. Przypomnienie kilku faktów z historii pozwoli Państwu zrozumieć, dlaczego Włochy w latach siedemdziesiątych zaczęły integrować dzieci z niepełnosprawnością ze zdrowymi rówieśnikami w zwykłych klasach. W latach Włochy na skutek gwałtownego rozwoju gospodarczego doświadczały bardzo silnej migracji wewnętrznej. Rozwój ten spowodował tworzenie się miast satelit i migracje ludności ze wsi do miast oraz z południa na północ. Zmieniło się życie całych społeczności. Wpływ tych zmian także na system szkolnictwa był nieunikniony. Pojawiły się przed nim nowe wyzwania i nowe zakresy odpowiedzialności. Pierwszym edukacyjnym skutkiem tego przemieszczania się ludności okazały się trudności w nauce. Włosi posługują się różnymi dialektami. Dziecko z dalekiego południa miało problemy kształcąc się na północy. Początkowo próbowano zaradzić pojawiającym się problemom tworząc zróżnicowane klasy w szkołach specjalnych. Ale skala zjawiska spowodowała, że dzieci, już bez względu na ich stan zdrowia i możliwości intelektualne, zaczęto włączać do zwykłych klas w szkołach powszechnych. Tak rozpoczął się proces integracji. W latach siedemdziesiątych we Włoszech miały miejsce protesty przeciw szkołom specjalnym, określanym jako dyskryminacyjne i segregacyjne. Były one uznawane za getta. Rodzice dzieci niepełnosprawnych byli namawiani do zabierania ich ze szkół specjalnych. Nauczyciele szkół masowych przekonywali rodziców dzieci zdrowych, by zaakceptowali niepełnosprawnych uczniów w klasach. 59

60 Ten społeczny ruch spowodował, że kilkadziesiąt tysięcy dzieci i młodzieży niepełnosprawnej opuściło ośrodki i szkoły specjalne, które w efekcie przestały istnieć. Długa droga Ale proces włączania dzieci z niepełnosprawnościami do szkół powszechnych wymagał uregulowań prawnych. Z wprowadzanych przez lata przepisów, wyłania się obraz procesu przemian, zresztą jeszcze nie zakończonego. Początkowo mieliśmy odrębne przepisy regulujące kwestie dzieci z niepełnosprawnością, teraz mamy przepisy ogólne dotyczące wszystkich, które jednak zawierają specjalne zapisy dotyczące tych dzieci. Na przykład przepisem nr 118 z roku 1971 postanowiono, że także dzieci niepełnosprawne muszą spełniać obowiązek szkolny w szkołach powszechnych. W roku 1977 ustanowiono zasadę, że wszystkie dzieci niepełnosprawne w wieku szkoły podstawowej i gimnazjum tj. od 6-14 roku życia, mają być objęte kształceniem. Po dziesięciu latach dyskusji w 1987 r. Sąd Konstytucyjny, najwyższy organ w systemie sprawiedliwości i legislacji, wydał wyrok, w którym uznał pełne i bezwarunkowe prawo wszystkich dzieci niepełnosprawnych, w tym ze znaczną niepełnosprawnością, do uczęszczania do szkół średnich, a także nałożył na wszystkie podmioty, przede wszystkim na administrację szkolną, lokalne władze i jednostki opieki zdrowotnej, obowiązek prowadzenia, w ramach swoich kompetencji, usług wspierających proces włączania uczniów niepełnosprawnych do szkół ogólnodostępnych. W roku 1992 pojawił się przepis mający zapewnić wysoką jakość edukacji włączającej. Dwa lata później wprowadzono zalecenia, mające na celu koordynację działań odnoszących się do osób niepełnosprawnych wszystkich lokalnych jednostek opieki zdrowotnej i oświaty. W roku 2000 ukazał się kolejny ważny przepis. Zgodnie z nim wszystkie szkoły państwowe, prywatne i wyznaniowe mają obowiązek przyjąć ucznia z niepełnosprawnością, nawet znaczną. Szkoła odpowiada prawnie, jeśli odmówi przyjęcia takiego ucznia, bowiem odmowa przyjęcia ucznia niepełnosprawnego do szkoły jest we Włoszech nielegalna. W roku 2003 miała miejsce reforma przepisów oświatowych, w tym dotyczących szkolnej integracji uczniów z niepełnosprawnością. W trzy lata później zagwarantowano zaspokojenie potrzeb uczniów niepełnosprawnych w umowach między różnymi instytucjami. Przepisy prawne po roku 2006 odnosiły się w dużym 60

61 stopniu do struktury instytucji edukacyjnych, ale nie dotykały kwestii włączania uczniów niepełnosprawnych. Decyzja We Włoszech żadne organy opieki zdrowotnej, socjalnej, władze edukacyjne czy administracyjne nie mają prawa decydować, czy uczeń z niepełnosprawnością może czy nie może uczęszczać do szkoły, ani o tym czy ma pójść do szkoły specjalnej, czy powszechnej. Kiedy włoscy rodzice przychodzą z dzieckiem do przedszkola lub do obowiązkowej szkoły podstawowej, ich dziecko jest diagnozowane. Przeprowadzana jest diagnoza funkcjonalna. Zawiera ona opis psychofizycznej kondycji ucznia, nieprawidłowości w jego rozwoju, niepełnosprawności, ale także umiejętności i zdolności. Opis ten zawiera także dane osobiste ucznia, jego rodziny, czynniki etiologiczne, historię medyczną itp. Kolejnym krokiem jest przygotowanie dynamicznego profilu funkcjonalnego, opartego na diagnozie funkcjonalnej ucznia i jego potencjału odpowiadającego bieżącemu rozwojowi. Diagnoza jest przygotowywana przez zespół interdyscyplinarny złożony z: nauczycieli przedmiotów, rodziców dziecka, nauczyciela specjalnego, pracownika socjalnego i opieki zdrowotnej, psychologa, rehabilitanta i innych specjalistów. Dokonują oni analizy następujących aspektów rozwoju dziecka: poznawczego, emocjonalnego, dotyczącego relacji i komunikacji, językowego, sensorycznego, motorycznego, neuropsychologicznego, w zakresie samodzielności i uczenia się. Autorzy analizy wyznaczają też krótko, średnio i długoterminowe cele możliwe do osiągnięcia przez dziecko. Szkoła jest głównym odpowiedzialnym za dochodzenie do nich. Następnie przygotowywany jest indywidualny plan nauczania umożliwiający włączanie ucznia w powszechny system nauczania. Nauczyciel i pedagog specjalny wspólnie tworzą program nauczania dostosowany do możliwości i potrzeb ucznia z niepełnosprawnością. Przeprowadzana jest także ewaluacja i monitoring procesu integracji dziecka w celu sprawdzenia, czy działania i udzielane wsparcie zostały odpowiednio dobrane i czy osiągnięto założone cele. Ten etap jest kluczowy dla przeprowadzenia ewentualnych zmian w celu umożliwienia lepszego dalszego rozwoju poznawczego i społecznego ucznia. Dopasowany indywidualnie plan kształcenia, a w konsekwencji program dydaktyczny musi być wspierany przez osoby i narzędzia techniczne, dostosowane do rodzaju i stopnia dysfunkcji. Na przykład niewidomy chłopiec musi mieć 61

62 nauczyciela specjalnego, który zna alfabet Braille a, lub dostać techniczne oprzyrządowanie, które pozwoli mu powiększyć znaki na ekranie. Dziecko głuche wyposażone w aparat słuchowy musi mieć: pętlę indukcyjną, która pozwoli na zredukowanie hałasu otoczenia; symultaniczną transkrypcję w komputerze, czy też tłumaczenie na język migowy, jeśli to jego język. Uczeń otrzymuje wsparcie przy przemieszczaniu się z klasy do klasy, korzystaniu z toalety. Ma do dyspozycji pedagoga specjalnego i materiały dydaktyczne. Prawo stanowi, że powinien mieć zapewniony bezpłatny transport do i ze szkoły. Skład klasy Włoskie przepisy dopuszczają w klasie tylko jedno dziecko niepełnosprawne lub dwoje, jeśli ich niepełnosprawność nie wymaga szczególnej uwagi, a klasa nie liczy więcej niż 20, nigdy ponad 25 uczniów. Uczeń bierze udział w zajęciach całej klasy, ma dostosowany do swoich możliwości program nauczania. Jeden nauczyciel specjalny przypada na dwóch uczniów niepełnosprawnych lub jeden na jednego ucznia ze znaczną niepełnosprawnością. Nauczyciel specjalny współdzieli odpowiedzialność za klasę, nie jest nauczycielem dziecka niepełnosprawnego, ale nauczycielem klasy z uczniem niepełnosprawnym. Poza ukończeniem studiów nauczycielskich, na których jest prowadzony moduł dotyczący nauczania specjalnego, nauczyciel specjalny musi także ukończyć dwuletni kurs specjalizacyjny. Jest zobowiązany do współpracy z innymi specjalistami, w zależności od potrzeb ucznia z niepełnosprawnością. Na przykład z asystentem osobistym, jeśli uczeń ma bardziej złożone dysfunkcje lub z osobą ułatwiającą komunikację z uczniem niewidomym czy głuchym, a także z asystentem ds. higieny. W każdej szkole jest grupa robocza, stworzona z nauczycieli, osób prowadzących usługi socjalno-zdrowotne, przedstawicieli rodziców i uczniów w przypadku szkoły średniej. Ta grupa robocza odpowiada za przyjęcie nowego ucznia z niepełnosprawnością, za jego drogę szkolną aż do etapu szkolnictwa zawodowego lub studiów. Mówiłam o umowie. Minister Edukacji Publicznej odpowiada za dydaktykę, lokalne podmioty opieki zdrowotnej odpowiadają za stan zdrowia i potrzeby zdrowotne zarówno ucznia, jak i studenta, a lokalne władze samorządowe za pozostałe wsparcie np. za zapewnienie nauczycieli specjalnych. Samorząd odpowiada za szkoły podstawowe i przedszkola, prowincje za szkolnictwo wyższe, a regiony za szkolenie zawodowe i kształcenie ustawiczne. Osoby niepełnosprawne 62

63 mają prawo do gwarantowanego zatrudnienia zarówno w instytucjach publicznych, jak i w firmach prywatnych zgodnie z wskaźnikiem zatrudnienia niepełnosprawnych przyjętym przez specjalną radę. W 1999 roku miała miejsce reforma prawa pracy, która ustaliła obowiązkowy wskaźnik zatrudnienia niepełnosprawnych na poziomie 7 proc., który firmy są zobowiązane osiągać. Przyjęto także zasadę celowego zatrudniania, która opiera się na uwzględnianiu umiejętności zatrudnianej osoby, tak aby dopasować popyt do podaży na pracę. Stworzono biura, które wspierają przedsiębiorstwa w znalezieniu niepełnosprawnego pracownika odpowiadającego ich potrzebom. Chodzi o właściwe miejsce pracy dla konkretnej osoby niepełnosprawnej. Szkoły wyższe Przedstawię krótką informację o szkolnictwie wyższym. Każda uczelnia powinna mieć profesora odpowiedzialnego za przyjęcie osoby niepełnosprawnej. Muszą być również opiekunowie, którzy pomagają niepełnosprawnym studentom pokonywać trudności organizacyjne oraz dotyczące programu kursów uniwersyteckich. Uniwersytety powinny usuwać bariery architektoniczne oraz zapewniać asystentów wspierających w poruszaniu się studentów na wózkach. W latach , po wprowadzeniu nowych przepisów dotyczących uczelni, mieliśmy studentów niepełnosprawnych. W latach liczba ta wzrosła do Czekamy na dane z lat Trochę danych Przejdę do danych dotyczących edukacji włączającej. W roku 2002/2003 mieliśmy 136 tysięcy uczniów z niepełnosprawnością od przedszkola do gimnazjum tj. 2 proc. całej populacji. Pomagało im 50 tysięcy nauczycieli specjalnych. Współczynnik uczniów niepełnosprawnych do nauczycieli specjalnych wynosił 2, czyli 2 niepełnosprawnych uczniów przypadało na jednego nauczyciela specjalnego. W latach , czyli w bieżącym roku szkolnym, mamy prawie 200 tysięcy uczniów niepełnosprawnych, czyli 2,95% populacji szkolnej. Nauczycieli specjalnych jest 96 tysięcy, a wskaźnik to 1,99. Rodzaje niepełnosprawności W szkołach podstawowych i gimnazjach mamy 5 proc. uczniów z niepełnosprawnością wzroku, 5 proc. z niepełnosprawnością słuchu, 14 proc. z niepełnosprawnością fizyczną, 26 proc. z dysfunkcją w uczeniu się, kolejne 26 63

64 proc. z problemami z koncentracją uwagi oraz 40 proc. z innymi niepełnosprawnościami, które dla uproszczenia określiłam jako opóźnienie umysłowe (mental retardation). W szkole średniej większość stanowiły niepełnosprawności sensoryczne wzroku i słuchu oraz fizyczne a zmniejszała się liczba pozostałych dysfunkcji i opóźnienia umysłowego. Na uniwersytetach są tylko studenci z niepełnosprawnością wzroku, słuchu i ruchu. Na przyszłość Po przyjrzeniu się jakości systemu kształcenia, stwierdziliśmy, że istnieje potrzeba kaskadowego dokształcania przez ministerstwo dyrektorów szkół oraz nauczycieli. Chcemy też doprowadzić do tego, żeby żadne budynki instytucji edukacyjnych nie miały barier architektonicznych. Dostrzegamy także słabość krajowego systemu monitorowania dostępu do kształcenia zawodowego oraz ustawicznego. Więcej uwagi musimy poświęcić grupom narażonym na dyskryminację. Chodzi o uczniów wymagających bardzo dużego wsparcia oraz dziewczęta i kobiety niepełnosprawne, które stanowią tylko 1/3 populacji uczniów niepełnosprawnych. Pozwólcie mi przedstawić nieco danych, które pokażą obraz równości naszego modelu szkoły. W roku szkolnym 2006/2007 mieliśmy 500 tysięcy uczniów zagranicznych, tj. 5,6 proc. populacji szkolnej. Połowa z nich pochodziła z krajów Unii Europejskiej, pozostali spoza niej. Po 1 stycznia 2007 r., po wejściu do UE Bułgarii i Rumunii, z dnia na dzień pojawiło się we Włoszech ok. 4 tysiące dzieci z Bułgarii i 70 tysięcy dzieci z Rumunii nie posiadających obywatelstwa włoskiego. O 1 proc. przybyło uczniów zagranicznych. W kolejnym roku szkolnym mieliśmy już 564 tysiące uczniów zagranicznych. W 2008 r. było to uczniów romskich. Przybywało ich od 2005 r. o 4 proc. rocznie dzięki specjalnej umowie między Ministerstwem Edukacji i największym we Włoszech stowarzyszeniem Romów Opera Novadi. Nasi nauczyciele nie obawiali się tego ogromnego napływu uczniów zagranicznych, ponieważ byli przyzwyczajeni do pracy z uczniami o różnym trybie uczenia się. Uważamy, że ostatnie 30 lat doświadczeń, z sukcesami i paroma porażkami, doprowadziło do ogromnej zmiany we włoskich szkołach. Ale także do zmiany postrzegania przez społeczeństwo odmienności. Obecność uczniów niepełnosprawnych w masowych szkołach przyczyniła się do oswojenia się i przyzwyczajenia do nich społeczeństwa. Również w kościele katolickim, który we Włoszech prowadzi wiele szkół, osoby niepełnosprawne otrzymują sakramenty 64

65 razem z osobami pełnosprawnymi, biorą udział w imprezach rekreacyjnych organizowanych przez kościół, zaczynają wychodzić ze specjalnych instytucji prowadzonych przez księży i struktury kościelne i brać udział w życiu społeczności lokalnej. Nie budzi to już najmniejszego zdziwienia ani nie wywołuje protestów. Mimo tej generalnie bardzo pozytywnej oceny uważamy za konieczne przeprowadzenie krytycznej analizy systemu oceny jakości naszej edukacji włączającej. W przyszłości chcemy bowiem zapewnić coraz wyższą jakość naszego szkolnictwa. 65

66 Niezależność jako zadanie. Panel liderów organizacji osób niepełnosprawnych: Jak rozumiem niezależne życie? Czego oczekuję po wdrożeniu Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych oraz Europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności ? Prowadzenie: prof. dr hab. Anna Firkowska-Mankiewicz Uczestnikami dyskusji panelowej Jak rozumiem niezależne życie? Czego oczekuję po wdrożeniu Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych oraz Europejskiej Strategii w sprawie niepełnosprawności byli: prof. dr hab. Anna Firkowska-Mankiewicz z Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie; Kajetana Maciejska-Roczan, prezes Zarządu Głównego Polskiego Związku Głuchych; Józef Mendruń, prezes Zarządu Fundacji Polskich Niewidomych i Słabowidzących TRAKT ; Grzegorz Kozłowski, przewodniczący Towarzystwa Pomocy Głuchoniewidomym; Małgorzata Radziszewska, prezes Stowarzyszenia Kobiet Niepełnosprawnych ONE.PL; Aneta Cichy, self-adwokatka z Piekar Śląskich; Elżbieta Siwińska, liderka self-adwokatów w Aleksandrowie Łódzkim; Rafał Kubica, self-adwokat z Piekar Śląskich; Ewa Bieżuńska, uczestniczka Środowiskowego Domu Samopomocy dla osób nerwowo i psychicznie chorych. Dyskusję prowadziła prof. dr hab. Anna Firkowska-Mankiewicz. Prof. Anna Firkowska Mankiewicz: Czuję się zaszczycona, że właśnie mnie powierzono poprowadzenie tego panelu. Tym bardziej, że znam niektórych z Państwa, jestem bowiem mocno zaangażowana w ruch rodziców osób z niepełnosprawnością intelektualną. Wiele się od nich nauczyłam i zapewne im zawdzięczam to, że od 9 lat pracuję w Akademii Pedagogiki Specjalnej. Dziś znajdujemy się w niezwykle ważnym momencie - o krok od ratyfikacji Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych. Te prawa bardzo długo były kwestionowane. Dominował tzw. biomedyczny model niepełnosprawności, w którym same osoby niepełnosprawne niejako obciążone były winą za swoją niepełnosprawność. Ten model biomedyczny, zakwestionowany bardzo mocno w latach 90-tych, na szczęście powoli odchodzi w przeszłość. Zastępowany jest modelem biopsycho-społeczno-kulturowym. Uznaje on, że niepełnosprawność jest normalną kondycją człowieka. Winnych trudnego 66

67 położenia osób niepełnosprawnych wskazuje w społeczeństwie, które stwarza liczne bariery w uczestniczeniu tych ludzi w życiu społecznym. Niepełnosprawni mają pełne prawo domagać się od tzw. normalnego społeczeństwa szacunku dla swoich ludzkich, obywatelskich praw, usunięcia barier z ich otoczenia i wsparcia w tym, czego nie ze swojej winy nie są w stanie realizować. Nasi dzisiejsi paneliści mają różnego rodzaju niepełnosprawności, a więc i różnego typu bariery stawia przed nimi społeczeństwo. Jak każdy z nich postrzega swoje szanse na maksymalnie niezależne, samodzielne życie? Spróbujmy odpowiedzieć na pytanie: jak ja rozumiem niezależne życie i co ono dla mnie oznacza? A także czy ja sam prowadzę niezależne życie? Ewa Bieżuńska: Mówi się, że każdy człowiek ma prawo do decydowania o tym co chce zjeść, co kupić, co robić, gdzie pracować itd. My osoby chore psychicznie jesteśmy ograniczane nie tylko przez społeczeństwo, także przez różne bariery prawne i społeczne. Jesteśmy ograniczani przez własne rodziny, naszych najbliższych. Gdy chorujemy i przebywamy w szpitalu, czasami zostajemy sami, bez żadnego wsparcia najbliższych. W szpitalu brakowało mi opieki prawnej, kogoś, kto przyszedłby do mnie i doradził co i jak mogę zrobić, jak mam dalej poukładać swoje życie. Dla mnie taką pomocą stał się Środowiskowy Dom Samopomocy. Dla wielu z nas jest on nie tylko placówką lecz jedynym domem rodzinnym, w którym czujemy się dobrze i do którego codziennie przychodzimy. Czy uważa Pani, że prowadzi niezależne życie? Ewa Bieżuńska: Prawdę mówiąc tak nie uważam, bo jestem uzależniona i od rodziny i od przepisów prawa oraz społeczeństwa. Jesteśmy jakby odizolowani od społeczeństwa, nawet od środowiska sąsiadów, nie mówiąc o dalszym. Grzegorz Kozłowski: Ja kwestię niezależności rozumiem jako możliwość podejmowania mniej lub bardziej istotnych decyzji w moim życiu bez ingerencji innych osób. Bardzo sobie cenię możliwość skonsultowania tych decyzji, uzyskania jakiejś rady, sugestii, ale ważne jest, abym, po uzyskaniu niezbędnych informacji, przesłanek, mógł te decyzje podejmować samodzielnie, autonomicznie. Różnie to się układało dawniej ale i obecnie w moim życiu. Akcentuję właśnie ten fakt, że do podejmowania decyzji niezbędna jest wiedza o tym, co się wokół mnie dzieje, wiedza na temat materii, co do której muszę podjąć decyzję. Ze względu na to, że mam bardzo duży ubytek słuchu, bardzo słaby wzrok, pojawia się problem dostępu do informacji, dostępu do wiedzy o sprawach, w których powinienem 67

68 podjąć decyzję. Nie zawsze więc jestem niezależny, bo nie zawsze mam pełny dostęp do źródła obiektywnych informacji. Ostatnio jest pod tym względem coraz lepiej dzięki rozwojowi technologii. Bardzo często jednak muszę polegać na informacjach, które przekazują ludzie z mojego otoczenia np. współpracownicy. Bardzo dużo zależy też od relacji między nami. Reasumując myślę, że generalnie w dużym stopniu czuję się osobą niezależną, ale jest wiele czynników, które tę niezależność ograniczają, np. brak tłumacza przewodnika, brak dostępu do wiedzy itd. Józef Mendruń: Podobnie jak przedmówcy myślę, że najważniejszym czynnikiem decydującym o niezależności jest możliwość podejmowania decyzji o swoim życiu, o swoim postępowaniu, pracy, nauce, itd. Czy ja jestem niezależny? Podobnie jak mówił Grzegorz w wielu wypadkach jestem zależny, bo nie wiem, np. czy to jest zielone, a tamto niebieskie, czy jeszcze inaczej. I tu muszę skorzystać z czyjejś pomocy, ewentualnie, z jakichś urządzeń (do których mam zresztą średnie zaufanie). Odpowiadając wprost na pytanie pani profesor - w obszarze decyzyjności czuję się niezależny, w obszarze realizacji nie do końca. Kajetana Maciejska-Roczan: Tak samo jak moi przedmówcy, ja już jako mocno dojrzała, jestem osobą niezależną, podejmuję sama decyzje, jednak kiedy byłam młoda, zależałam od rodziców, od ich decyzji, ich środowiska, ale to jest chyba normalne. Małgorzata Radziszewska: W odpowiedzi na oba pytania pokażę Państwu krótki film o sobie. Zrobił go kolega który, w ramach projektu edukacyjnego skierowanego do gimnazjalistów, chciał pokazać w jaki sposób osoby niepełnosprawne mogą się realizować. Film trwa minutę. Moje życie dzieli się na okres przed tym, co obrazuje ten film i po tym. Tutaj najważniejszy jest obraz. Muzyka jest tylko tłem. W odpowiednim momencie otrzymałam zatrudnienie i wsparcie, jakim jest dowóz do pracy. Od momentu, kiedy otrzymałam pracę na czas nieokreślony, jestem do tej pracy dowożona i z niej odwożona (osobom, które nie widzą, chcę powiedzieć, że poruszam się na wózku). To otworzyło mi okno na świat. Przyjechałam z dalekich Mazur. Podjęłam bardzo ryzykowną, odważną decyzję, mając tylko obiecane zatrudnienie, bez pewności, że będę pracować, nie mając mieszkania w Warszawie. Przyjechałam i po prostu przez kilka pierwszych lat razem z grupą znajomych wynajmowaliśmy w różnych miejscach mieszkania. To był początek mojego niezależnego życia. Niezależne życie wiązało się właśnie z podjęciem decyzji, że wyjeżdżam od rodziny, wyjeżdżam z miasta, które jest 68

69 spokojne i bezpieczne i zaczynam życie na własny rachunek, za własne pieniądze i tak naprawdę dorabianie się przysłowiowej łyżki i widelca. Później były studia i cały ciąg zdarzeń A dziś czuje się Pani osobą zależną czy niezależną? Małgorzata Radziszewska: Dziś w swoich decyzjach staram się być niezależna, natomiast w możliwościach oczywiście jestem zależna od wielu rzeczy, bo to jest naturalne. Kajetana Maciejska-Roczan: Jako osoba niesłysząca odczytuję z ruchu ust. Mam możliwość odczytania co mówią panie, które siedzą obok mnie. Ale u niektórych osób mam kłopoty z odczytywaniem, np. wczoraj nie zrozumiałam wszystkiego na konferencji. Niestety, musiałam i muszę korzystać z pomocy tłumacza migowego. Jak państwo zauważyli, nawet pani tłumacz przesiadła się teraz naprzeciwko mnie, by móc przekazywać. Bariera komunikacyjna więc istnieje. Potrzebuję wsparcia tłumacza migowego. Elżbieta Siwińska: Moje niezależne życie wygląda tak, że gdy na przykład chciałam zapuścić włosy, matka zdecydowała, że mam iść do fryzjera i to bez dwóch zdań. Nie miałam nic do powiedzenia, musiałam iść do tego fryzjera. W urzędzie pracy przychodzę, składam papiery, a tu nagle okazuje się, że nie mogę pracować, bo nie zatrudniają osób niepełnosprawnych, mimo, że miałam praktyki w przedszkolu. Rafał Kubica: Ja się czuję, jakbym był pół na pół, czyli pół-niezależny i półzależny. Gdy mówię, że chcę iść do kolegi, koleżanki, mama mi pozwala, ale bez telefonu się nie ruszam, bo zawsze mama dzwoni i pyta, co tam robię, czy czegoś głupiego nie robię i dlatego mówię, że po prostu pół na pół. Aneta Cichy: Jako osoba niepełnosprawna ruchowo czuję, że jestem też tak pół na pół z tą niezależnością. Owszem, mogę decydować o pewnych kwestiach życiowych, ale w niektórych nie. Wiem, że pewnych rzeczy po prostu nie zrobię, nie będę w stanie, ale wiem, że są ludzie, którzy mają do mnie zaufanie i wierzą, że ja nic takiego nie zrobię, co by mogło być bardziej ode mnie zależne. Jestem w pełni zależna i niezależna. Myślę, że ten obraz niezależności, który tu się rysuje, to przede wszystkim możliwość podejmowania niezależnych decyzji. Ta sprawa dla wszystkich Państwa jest niezwykle ważna. Jak więc wygląda realizacja tej możliwości? Okazuje się, że mamy tu dość zróżnicowany obraz. Istnieją dwa wymiary tej niezależności: decyzyjny, a więc - czy mogę podejmować decyzje i faktyczny czy mogę 69

70 te decyzje samodzielnie realizować. Okazuje się, że niektórzy z Państwa mogą podejmować niezależne decyzje, natomiast w ich realizowaniu potrzebujecie Państwo pomocy i wspierania. Jednak często nawet decyzje są podejmowane za Was, niekoniecznie z uwzględnieniem waszych preferencji. Pani chciałaby mieć dłuższe włosy, ale mama zdecydowała inaczej i jest krótka fryzurka (zresztą bardzo ładna). Kwestia niezależności ma charakter dynamiczny. Wygląda różnie w różnych okresach Państwa życia. Czas dzieciństwa i wczesno-młodzieńczy był okresem dużo większej zależności, siłą rzeczy byliście Państwo uwikłani w swoje rodziny i one decydowały za was. Natomiast tutaj imponującej liczbie osób udało się wypracować pewien status niezależności, co pokazuje, że jest to możliwe. To znakomita lekcja dla wszystkich osób niepełnosprawnych, które siedzą w domu i uważają, że niczego nie mogą. Przejdźmy teraz do problemu barier. W jaki sposób społeczeństwo, otoczenie, system prawny, architektura, rzeczywistość w której się poruszacie, stwarza wam bariery i rzuca kłody pod nogi? Szczególnie istotne są bariery mentalne, a więc postawy społeczne wobec was. W jakiej mierze te postawy są dla was barierą? Jednocześnie dobrze byłoby kwestię barier skonfrontować z kwestią możliwości, a więc z jednej strony, jakie bariery najbardziej mi przeszkadzają, ale też jakie są sytuacje, w których funkcjonuję bez barier. Ewa Bieżuńska: Jeśli chodzi o bariery architektoniczne nie mamy takich problemów. Ale w zależności od stopnia choroby mamy problemy z komunikacją. Boimy się często jechać autobusem, czy pociągiem, boimy się wyjść do sklepu, boimy się czasami naszych sąsiadów. Społeczeństwo najchętniej umieściłoby nas w zakładzie zamkniętym, czy w domach pomocy społecznej. Nawet najbliższa rodzina nie zna choroby, nie zna podstawowych zasad pomocy. Jesteśmy odizolowani od społeczeństwa, które źle o nas mówi. Bardzo rzadko wychodzimy. Ja przez przypadek z telewizji dowiedziałam się, że w Polsce funkcjonuje taka placówka jak Środowiskowy Dom Samopomocy. Grzegorz Kozłowski: Dla mnie jako osoby głuchoniewidomej podstawową barierą jest trudność w komunikowaniu się i w dostępie do informacji. Wystarczy, że nie będę miał do dyspozycji aparatu słuchowego, jestem skazany na komunikowanie się przez dotyk. Potrzebne jest mi wsparcie tłumacza przewodnika. Drugą wielką barierą jest dotarcie np. do urzędu lub na takie spotkanie jak tutaj, jeśli nie może mi towarzyszyć osoba widząca, ktoś bliski lub profesjonalnie przygotowany tłumacz przewodnik. 70

71 Oczywiście istnieją bariery natury mentalnej, niezrozumienia ze strony drugiego człowieka. Bardzo trudno zrozumieć, że ja nie widząc, nie słysząc, mam takie same problemy, potrzeby i oczekiwania. Kiedyś gdy stałem z mamą w kolejce po gazetę, ktoś powiedział: Po co ślepemu gazeta? On nie przeczyta. To właśnie przykład niezrozumienia. Bo niektórzy ludzie uważają, że jeśli nie widzę, nie słyszę, to nic mi się już od życia nie należy. Józef Mendruń: Myślę, że w wypadku niewidomych bariera tkwi głównie w informacji. Świat widzących jest pełen napisów. Ale ja nie wiem, czy to dom, sklep, itd. Dla osoby widzącej jest to oczywiste. Dla mnie nie. Ludzie więcej, mniej, lepiej, gorzej jednak zawsze pomagali. Teraz na szczęście w dostępie do słowa pisanego pomaga technika. Ważnym problemem jest orientacja w przestrzeni. Nie wiem idąc gdzieś, czy np. skrzyżowanie jest tuż czy dopiero za pół kilometra. Każdy niewidomy musi zorganizować sobie przestrzeń. Wiedzieć co jest na prawo, co jest na lewo, co jest bliżej, co jest wyżej, niżej. Wczoraj miałem okazję być w filharmonii, gdzie jest dużo schodów. Schodziliśmy z bardzo słabo widzącym kolegą, dla którego prowadzące w dół białe, niezróżnicowane, dość strome, śliskie schody okazały się ogromną barierą. Prawie taką samą jak dla korzystających z wózka inwalidzkiego. Natomiast bariery w postawach ludzkich występują, bo wciąż są ludzie, którzy potrafią rzucić ciepłym słowem. Jednak wydaje mi się, że jest bardzo duży postęp. Pamiętam co było 10, 20, 50 lat temu. Dziś jest dużo, dużo lepiej, więc my niewidomi możemy złożyć w stronę społeczeństwa głęboki ukłon. Kajetana Maciejska-Roczan: W okresie mojego dzieciństwa i młodości największą barierę stanowiło pokonanie lęku przed otoczeniem, przed nawiązaniem kontaktu. Wiedziałam, że mówię inaczej, że zwracam uwagę otoczenia. Miałam z tego powodu ogromne kompleksy. Ale miałam bardzo mądrą mamę, która od najwcześniejszych lat wysłuchała mnie, ale nie chowała w domu, nie kazała mi siedzieć, nie zabraniała mi niczego, tylko odwrotnie kazała mi robić zakupy, musiałam sobie radzić. Taka postawa pozytywnie wpłynęła na pokonanie lęku. Później w szkole też bariery, bo chodziłam do szkoły normalnej razem ze słyszącymi. Musiałam po prostu liczyć na wsparcie moich kolegów, koleżanek, nauczycieli. Tutaj bardzo mi pomogło w pokonaniu bariery kontaktu z otoczeniem, to, że byłam bardzo oczytana. Idąc do szkoły byłam lepiej przygotowana od dzieci słyszących. W pierwszej klasie dzieci dopiero stawiały kółeczka, a moją ulubioną lekturą był już Klub 71

72 Pickwicka Dickensa. Byłam lepsza, dzięki czemu zyskałam poważanie kolegów. Nauczyciele też wiedzieli, że się staram, więc i oni mi pomagali. Obecnie największym problemem dla mnie z uwagi na to, że dużo podróżuję, jest brak dobrej informacji na dworcach kolejowych i autobusowych, przede wszystkim o zmianach peronów. Małgorzata Radziszewska: Teraz o barierach dla osób, które korzystają z wózka inwalidzkiego, czyli o mnie. Jestem efektem wielu lat pozostawania poza otwartym systemem edukacyjnym. Pierwszą szkołą w której uczestniczyłam normalnie, był Uniwersytet Warszawski - Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych. Cała moja wcześniejsza edukacja opierała się na nauczaniu indywidualnym lub w ośrodku w Konstancinie. To wywoływało we mnie jako młodej osobie ogromną frustrację. Od wczesnych lat dziecięcych często przebywałam w różnych szpitalach i w ośrodkach, więc systematyczne kształtowała się we mnie wola walki i dlatego nie załamałam się. Oczywiście, nie zawsze wszystko mi się udawało. Teraz też nie wszystko mi się udaje. Natomiast uważam, że ważna jest wiara w to, że istnieje nade mną ktoś, kto nie pozwoli, żeby stała mi się w życiu do końca krzywda. Do walki motywowała mnie moja wiara, środowisko kościelne i aktywności, które podejmowałam w różnych wspólnotach. Buntowałam się przeciwko temu co jest, chciałam we wszystkim uczestniczyć, zdobywać to, co niemożliwe, bo wiedziałam, że gdzieś tam drzemią we mnie różne siły i możliwości, zupełnie niewykorzystane. Stąd ta moja decyzja o samodzielnym życiu. Dziś napotykam na co dzień bariery techniczne, takie jak schody, brak możliwości wejścia do środków komunikacji. Samodzielnie nie wejdę do żadnego wagonu metra, nie wyjdę z niego, nie wejdę do żadnego autobusu i też nie wyjdę. Nie podróżuję pociągami, bo są niedostępne. Sklepy, do których prowadzą schody są nie dla mnie. Wszystkie inne obiekty użyteczności publicznej też, więc proszę o pomoc albo rezygnuję. Uważam, że wszystkie bariery, jakie istnieją w środowisku zewnętrznym i w nas wynikają z barier mentalnych, z braku wyobraźni. Na przystanku na Moście Śląsko Dąbrowskim gdzie chciałam wejść do autobusu kierowca powiedział, że nie otworzy mi platformy i nie pomoże, ponieważ to nie jest przystanek dla osób niepełnosprawnych. Na Dworcu Centralnym kierowca uzasadnił odmowę chorym kręgosłupem i niechęcią do narażania się, choć wysiłek jest znikomy, bo chodzi jedynie o przyciśnięcie, popchanie. Musiałam skorzystać z pomocy osoby z tzw. łapanki, czyli innego pasażera. 72

73 Elżbieta Siwińska: Najgorsze dla mnie było przeżycie ośmiu klas w masowej szkole podstawowej. Nie zawsze dawałam radę, nauczyciele zadawali mi więcej niż innym uczniom, niektórzy koledzy mnie bili. Byłam z boku. Nauczyciele też byli do mnie uprzedzeni jakby uważali, że ja ich swoją niepełnosprawnością zarażę. W komunikacji miejskiej największym moim problemem są schody. Nie mogę samodzielne jeździć autobusami, tramwajami. Zawsze jeżdżę z przyjaciółmi, albo tata mnie podwozi. Zawsze odczuwałam ogromny lęk, że nie pokonam wysokich schodów. Aneta Cichy: Bariery w urzędach pracy tkwią w ich pracownikach oni się panicznie boją, że stracą pracę jak zatrudnią osobę niepełnosprawną, bo nie dostaną na nas pieniędzy. A przecież pracodawca, który zatrudni osobę niepełnosprawną, dostaje więcej pieniędzy. Prasa podaje, że osoba niepełnosprawna np. może założyć firmę i są na to pieniądze. Okazuje się, że ich nie ma. W urzędach pracy traktują osoby niepełnosprawne jak natrętów. Bardzo źle mnie potraktowano. Po złożeniu papierów następnego dnia otrzymałam list z prośbą o ich odebranie. W niczym mi nie pomogli. Do tej pory walczę o pracę, o to, żeby osoby niepełnosprawne kierowane były na praktyki, na szkolenia, na staż. Rafał Kubica: Każdy z nas w życiu ma jakieś bariery do pokonania. Moją barierą jest pisanie kilkustronicowych dokumentów niezrozumiałym językiem. Cieszę się, że Konwencja jest napisana w sposób, który pozwala mi ją bez problemu zrozumieć. Mam nadzieję, że Konwencja zostanie ratyfikowana. Dzięki temu będzie więcej dokumentów, które osoby niepełnosprawne będą to w stanie lepiej rozumieć. Fascynujące jest to, czym zechcieli się Państwo z nami podzielić. Widzimy, jak ogromna jest rozpiętość tych barier: od architektonicznych, które sprawiają, że niektórzy z nas są całkowicie zdani na pomoc innych lub na siedzenie w domu do mentalnych. Wszystko zaczyna się w głowie i większość tych barier tworzymy my, tzw. sprawni. Bo nam się wydaje, że wiemy lepiej, że osoby niepełnosprawne tego czy tamtego nie będę w stanie zrozumieć, wykonać, zainteresować się. To my sami tworzymy świat, który jest dla osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności niedostępny. A osoby niepełnosprawne działają na miarę oczekiwań, które mamy wobec nich. Im wyższe są nasze oczekiwania i możliwości, które stwarzamy, tym bardziej osoby niepełnosprawne są w stanie tym różnym wyzwaniom sprostać. Dla mnie osobiście szczególnie przejmujące było świadectwo Pani, która mówiła, że dla niej gehenną była zwykła szkoła. Jestem orędowniczką edukacji włączającej i bardzo głęboko wierzę iż właśnie edukacja włączająca jest szansą. Jeśli szkoła od początku zaakceptuje osoby niepełnosprawne, nie będzie potrzeby 73

74 integrowania, ani robienia czegoś co tak obrazowo profesor Kościelska nazwała sklejaniem potłuczonego talerza, gdy najpierw izolujemy a potem próbujemy integrować ludzi z niepełnosprawnościami. Opuśćmy ten etap. Spróbujmy od razu je zaakceptować i stworzyć im warunki maksymalnie normalnego życia. Wiem, że jest to szalenie trudne. Myślę, że kłopoty, które Pani miała w swojej szkole wynikają z lęku, niechęci, z braku wsparcia tych nauczycieli, którzy nie potrafili sobie z Panią poradzić, braku wsparcia dla rodziców dzieci, których dzieci się z pani wyśmiewały, czy biły. To wynika głównie z niewiedzy i z braku poszanowania człowieczeństwa osób niepełnosprawnych. Spróbujmy powiedzieć jeszcze, czy uważacie, że wasze życie może się zmienić dzięki Konwencji? Aneta Cichy: Tak, oczekuję, że gdy będzie obowiązywała Konwencja będzie się nam lepiej i raźniej żyło i że wszyscy będą dla nas milsi. Elżbieta Siwińska: Myślę, że po ratyfikowaniu Konwencji nasz świat będzie lepszy. Będzie więcej zrozumienia, zatrudnienia, świadczeń, rehabilitacji. Brakowało nam lepszej edukacji, społecznego życia, możliwości zakładania rodziny. Oczekuję, że nikt nie będzie nas wyśmiewał, obrażał, szykanował. I zawsze będziemy wierzyć tym, którzy ten dokument podpiszą, że nam będzie lepiej niż teraz, przed ratyfikacją. Ale jak będzie tego nikt nie wie. Małgorzata Radziszewska: Oczywiście, nikt nie gwarantuje, że po ratyfikacji przez Polskę Konwencji wszystko zmieni się z dnia na dzień i wszystkim będzie lepiej i będziemy żyć w wiecznej szczęśliwości. Tak nie jest. Natomiast mam nadzieję, że ratyfikacja Konwencji i Protokołu Dodatkowego da możliwość wypracowania w Polsce wreszcie spójnego systemu wsparcia osób niepełnosprawnych w różnych dziedzinach życia. Mam nadzieję, że będzie to system, który zreformuje orzecznictwo, by nie było już nigdzie wypisywane żadna praca czy zakaz pracy, czy praca nie wskazana itd. System orzeczniczy jest do zmiany i to w tempie natychmiastowym. Oczywiście zależy mi na asystencie osoby niepełnosprawnej, na wypracowaniu systemu mieszkalnictwa wspomaganego. To są oczywiście dwie takie formy wsparcia oprócz wsparcia w miejscu pracy i otwarcia zatrudnienia w urzędach dla osób niepełnosprawnych, które kończą wyższe uczelnie. Przede wszystkim to są takie trzy, dwie dziedziny, na których szczególnie mi zależy. Kajetana Maciejska-Roczan: Chciałam zwrócić uwagę, żeby na moim przykładzie nie wysuwać wniosków, że wszystkie osoby niesłyszące świetnie 74

75 się porozumieją. Ja połowę życia uczyłam się i pracowałam w środowisku osób słyszących. Jako prezes Polskiego Związku Głuchych, do którego należy 60 tys. osób niesłyszących z całej Polski, z czego ok. 70 proc. posługuje się tylko i wyłącznie językiem migowym, uważam, że ustawa o języku migowym jest aktem bardzo ograniczonym, skromnym, nie odpowiadającym całkowicie naszym potrzebom. Spodziewam się, że dzięki Konwencji, która mówi o wszystkich obszarach życia, będzie można tę ustawę znowelizować. Po to, aby osoby niesłyszące miały łatwiejsze życie, a szczególnie zależy mi na niesłyszących dzieciach, ponieważ nie wszystkie dzieci nadają się do tzw. edukacji włączającej. Niektóre dzieci nie są w stanie funkcjonować tak, jak ja funkcjonowałam. A im też należą się prawa do edukacji, nie tylko na poziomie podstawowym. Józef Mendruń: Podzielam wyrażony tu już pogląd, że podpisanie Konwencji nie stworzy nam raju na ziemi. Niemniej jednak przyspieszy nasze dążenie do poprawy sytuacji. W tekście Konwencji zainteresowało mnie przede wszystkim tworzenie prawa we współpracy z osobami niepełnosprawnymi. Zbyt często bowiem spotykamy się z rozwiązaniami prawnymi, które podyktowane są nie tyle złą wolą, ile niewiedzą. Może dzięki Konwencji głos niepełnosprawnych będzie wreszcie się liczył. Ja z własnej praktyki wiem, co to znaczy nie widzieć, ktoś inny - co oznacza życie na wózku, a więc wiemy również, co jest ludziom w takich sytuacjach najbardziej potrzebne. Dlatego głos niepełnosprawnych powinien być brany pod wagę przy stanowieniu prawa, zarówno najwyższego rzędu jak i tego z niższych szczebli drabiny władzy. Czasem naprawdę trudno zrozumieć, o co chodzi w niektórych przepisach. Grzegorz Kozłowski: Wiadomo, że samo prawo nie rozwiąże wszystkich problemów, ale może stać się ważnym impulsem do wprowadzania zmian i do ich monitorowania. Ważne, że w Konwencji i w Strategii odchodzi się od biomedycznego definiowania niepełnosprawności na rzecz precyzyjnego opisania naszych dysfunkcji a także warunków, w jakich żyjemy oraz sposobu postrzegania nas przez otoczenie. Konwencja i Strategia są impulsem zmian: usuwania barier i przeobrażania postaw społeczeństwa. Być może trzeba będzie wielu lat, żeby coś z tego dokumentu zostało zrealizowane, ale Konwencja będzie do tego bodźcem. Dlatego ważne, by została jak najszybciej ratyfikowana. To są moje marzenia odnoszące się do Konwencji. Ewa Bieżuńska: zastanawiam się, czego mogłabym oczekiwać od Konwencji? Może tego, żeby społeczeństwo było bardziej przychylne dla osób zdrowiejących, 75

76 które opuszczają ośrodki psychiatryczne i mają tzw. żółte papiery. Abyśmy mogli znaleźć przyjaciela z tą samą jednostką chorobową lub z inną, żeby nam dali szansę wspólnego zamieszkania w osiedlach chronionych. W jednym z programów telewizyjnych pokazano, że chorej psychicznie matce odebrano dziecko. Uważam, że zamiast tego najpierw specjaliści, tacy jak psycholog powinni sprawdzić, czy da ona radę wychować to swoje dziecko przy wsparciu rodziny i swojego towarzysza. Tego zabrakło. Czego jeszcze możemy oczekiwać? Aby ta Konwencja została jak najszybciej podpisana. Anna Firkowska-Mankiewicz: Nic dodać nic ująć. To, co tu usłyszeliśmy odbieram jak wielki głos nadziei, że znajdujemy się w tej chwili o krok od czegoś, co odmieni życie wielu osób z niepełnosprawnością. W pełni podpisuję się pod hasłem, zresztą EDF: nic o nas bez nas. Uważam, że głos tego środowiska jest absolutnie niezbędny, aby decydentom, których już nie ma na tej sami, bo zawsze mówimy głównie do siebie, uświadomić istotę problemu. Przepraszam, okazuje się, że jest z nami pani Teresa Hernik, dyrektor Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. Bardzo się cieszę. Traktuję to naprawdę jako dobry omen, bo zwykle mówimy do siebie a nie do tych, którzy mają władzę i byliby w stanie coś poprawić. Dziękuję wszystkim panelistom. Krystyna Mrugalska: Naszym zamysłem przy tworzeniu programu tej konferencji było doprowadzenie do sytuacji, byśmy mogli jak w soczewce zobaczyć różne bariery, różne potrzeby oraz różne odczucia. I mam wrażenie, że ten cel osiągnęliśmy. Wszyscy musimy być świadomi, że sama ratyfikacja Konwencji nic nie zmieni w naszej rzeczywistości. Coś zmienić może dopiero jej wdrażanie, a to jest działanie bardzo długie i żmudne. Czeka nas więc długa droga i wysiłek nieporównywalnie większy od budowy mostu w Warszawie, czy wszystkich autostrad w Polsce. Ze świadomością ludzi pracuje się znacznie ciężej niż z fizyczną materią. Andrzej Szałach: Serdecznie dziękuję organizatorom obrad EDF i konferencji, a przede wszystkim Krystynie Mrugalskiej, która włożyła ogrom pracy w ich przygotowanie. Życzę dużo zdrowia, bo przed nami i wami mnóstwo do zrobienia. 76

77 Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych APEL WARSZAWSKI 2011 w sprawie niezależnego życia osób niepełnosprawnych oraz ratyfikacji i wdrażania Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych przyjęty na Międzynarodowej Konferencji pt. Węzłowe zagadnienia wdrażania Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych oraz Europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności w dniu 17 października 2011 r. Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych reprezentujące niepełnosprawnych obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, ich rodziny i przyjaciół, a także organizacje pozarządowe działające na ich rzecz, zwracają się z apelem do Rządu i Parlamentu Rzeczypospolitej Polskiej o ratyfikowanie Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych. Domagamy się, by akt ratyfikacji został dokonany jak najszybciej i by konsekwentne wdrażanie Konwencji przebiegało wedle przyjętego i systematycznie realizowanego długofalowego harmonogramu. Wychodząc z założenia, przyjętego w Konwencji i innych międzynarodowych dokumentach (takich jak Deklaracja Praw Człowieka i Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych) o powszechności i niezbywalności praw człowieka oczekujemy, że Rząd, Parlament, samorządy, organizacje obywatelskie, społeczności lokalne i całe społeczeństwo będą tworzyć warunki gwarantujące osobom, zwłaszcza głębiej niepełnosprawnym, możliwość korzystania bez jakiejkolwiek dyskryminacji z pełni praw przysługujących im na równi z innymi obywatelami, a zwłaszcza z prawa do godnego i aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym i gospodarczym. Wymaga to poszanowania ich niezależności i zapewnienia maksymalnej samodzielności, dla osiągnięcia której niezbędne są obok rehabilitacji, edukacji przez całe życie oraz zatrudnienia następujące warunki: bezpośrednie, indywidualne wsparcie w codziennym funkcjonowaniu i wypełnianiu ról społecznych stosownych do wieku i płci, w dostępie do informacji i w komunikowaniu się oraz osobistym uczestnictwie w różnych wymiarach życia społecznego. Niezbędne są tu indywidualne usługi m.in. asystenta osobistego, przewodnika, tłumacza języka migowego, trenera pracy itp. realny dostęp do sprzętu rehabilitacyjnego oraz nowych technologii, kompensujących deficyty w działaniu organizmu i funkcjonowaniu. 77

78 Apelujemy o uznanie usług bezpośredniego wsparcia, dostosowanych do stopnia i rodzaju niepełnosprawności, wieku i sytuacji rodzinnej i społecznobytowej oraz osobistych wyborów osób niepełnosprawnych, za zasadniczy warunek przesądzający o jakości życia osób niepełnosprawnych. Domagamy się systemowych rozwiązań zapewniających dostęp do takich usług. Konwencja NZ o prawach osób niepełnosprawnych, ratyfikowana już przez ponad sto państw, w dniu 23 grudnia 2010 r. została ratyfikowana również przez Unię Europejską, która uznała ją za podstawę Europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności Domagamy się, aby Rzeczpospolita Polska, jako członek Unii Europejskiej, dokonała aktu ratyfikacji Konwencji NZ o prawach osób niepełnosprawnych i dostosowała swoją politykę społeczną wobec osób z niepełnosprawnościami do celów, wytycznych i dyrektyw unijnych, zapewniając niepełnosprawnym Polakom status pełnoprawnych obywateli. Sekretarz Zarządu Wiceprzewodnicząca Zarządu Przewodniczący Zarządu Anna Machalica Krystyna Mrugalska Andrzej Szałach Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych ul. Ogrodowa 28/30 lok Warszawa 78