System akumulacji punktów ECTS jako metoda zarzdzania elastycznym modelem studiów

Transkrypt

1 !" 1

2 Spis treci System akumulacji punktów ECTS jako metoda zarzdzania elastycznym modelem studiów Tomasz Saryusz-Wolski 1. Wprowadzenie Definicje podstawowych poj Obcienie studentów prac Studia dzienne Studia wieczorowe i zaoczne Studia eksternistyczne System akumulacji punktów a system tradycyjny Zaliczanie punktów, rejestracja na semestr Elastyczno studiów w systemie punktowym Programy studiów w systemie punktowym Budowa programów studiów w oparciu o system punktowy Standaryzacja wielkoci przedmiotu Budowa nowego programu studiów w oparciu o efekty kształcenia Przyporzdkowanie punktów przedmiotom w istniejcym programie Elastyczno studiów Elastyczno programowa Elastyczno w zakresie tempa studiowania Elastyczno w zakresie systemu studiów Problemy organizacyjne elastycznoci studiów Działania niezbdne dla wprowadzenia w uczelni systemu akumulacji punktów Podsumowanie Wprowadzenie Systemy punktowe (ang. credit systems) znane s w szkolnictwie wyszym od bardzo dawna. Pierwszy system punktowy powstał w połowie XIX wieku w Stanach Zjednoczonych. Std obiegł wiat i wraz z modelem anglosaskiego systemu szkolnictwa wyszego, w mniej lub bardziej podobnej formie, był do niedawna stosowany w wikszoci krajów wiata, poza kontynentaln Europ. Do niedawna gdy od połowy lat dziewidziesitych nastpuj znaczce przemiany w systemach punktowych w krajach europejskich. Europejski System Transferu Punktów (ang. European Credit Transfer System, ECTS) powstawał w latach jako system przenoszenia zalicze studentów dla potrzeb midzynarodowej wymiany studentów w ramach programu Erasmus, utworzonego przez Wspólnot Europejsk. Do dzi został rozpowszechniony w ponad 30 krajach i setkach uczelni. W Europejskim Systemie Transferu Punktów zdefiniowano pojcie punktu oraz opracowano i wprowadzono dokumenty ułatwiajce uczelniom wymieniajcym studentów uznawanie okresu studiów za granic. Istotn cech punktu ECTS jest jego wymiar liczba godzin pracy studenta. W wielu innych systemach, np. w systemie amerykaskim, liczba punktów przypadajcych na dany przedmiot odzwierciedla liczb godzin zaj, a bywa take uzaleniona od oceny, jak otrzymuje student. Liczba punktów ECTS przypisana danemu przedmiotowi odpowiada redniemu nakładowi pracy studenta potrzebnemu do osignicia zakładanych efektów kształcenia z danego przedmiotu. W dalszej czci tego opracowania termin punkt bdzie uywany jedynie w takim rozumieniu. 2

3 W Deklaracji Boloskiej 1, podpisanej w czerwcu 1999 roku, wyraona została potrzeba tworzenia w krajach-sygnatariuszach systemów punktów takich jak uywane w systemie ECTS. Nie chodzi tu tylko o stosowanie ECTS jako systemu transferu do przenoszenia zalicze studentów w wymianie midzyuczelnianej, ale take o budow uczelnianych systemów punktowych, w których punkt bdzie definiowany tak jak w systemie ECTS. Poprzez Komunikat Praski 2 z roku 2001 i konferencj w Zurychu nt. transferu i akumulacji punktów 3 w roku 2002 idea ta została doprecyzowana tak, e w komunikacie z konferencji midzyrzdowej w Berlinie 4 we wrzeniu 2003 roku sygnatariusze wskazali na potrzeb tworzenia krajowych systemów akumulacji punktów na bazie ECTS. Jednoczenie, bez zmiany akronimu, szerzej obecnie rozumiany ECTS zaczł by nazywany Europejskim Systemem Transferu i Akumulacji Punktów. To szersze podejcie do ECTS znalazło ju wyraz w nowym Przewodniku ECTS opublikowanym w 2004 roku przez Dyrekcj Generaln ds. Edukacji i Kultury Komisji Europejskiej 5, który otrzymał podtytuł Europejski System Transferu i Akumulacji Punktów. Odzwierciedla on nowy wymiar, jaki otrzymał ECTS wymiar akumulacji. Dodatkowo ECTS moe by w swojej nowej formie stosowany równie poza pierwszymi trzema cyklami kształcenia (studiami zawodowymi, uzupełniajcymi studiami magisterskimi i studiami doktoranckimi) w kształceniu ustawicznym. dyskusjach na forum midzynarodowym i rónych midzynarodowych inicjatywach, np. w ramach projektu Tuning Tuning Educational Structures in Europe 6, wskazuje si coraz czciej na potrzeb stworzenia ogólnoeuropejskich ramowych zasad systemu akumulacji punktów. Z jednej strony powinny one by na tyle elastyczne, aby umoliwiały zachowanie autonomii tak w poszczególnych krajach, jak i w samych uczelniach, ale z drugiej strony powinny zapewni porównywalno i przejrzysto systemów. Brak takich zasad hamuje rozwój ogólnoeuropejskiego systemu szkolnictwa wyszego i tym samym konkurencyjnoci Europejskiej Przestrzeni Edukacyjnej. ECTS jako system transferu znany jest dobrze naszej społecznoci akademickiej. Projekty realizowane dawniej w ramach programu Tempus, a dzi w ramach programu Erasmus/Socrates, z jednej strony umoliwiły, a z drugiej wymusiły stosowanie tego systemu. Moliwo uzyskania w ramach programu Erasmus/Socrates certyfikatu ECTS Label stała si dla wielu uczelni impulsem do zintensyfikowania działa zmierzajcych do wprowadzenia tego systemu. Uzyskanie ECTS Label jest z pewnoci gwarancj prawidłowego stosowania ECTS, jednak dotyczy jedynie ECTS jako systemu transferu punktów. Pozostaje natomiast problem stosowania ECTS jako systemu akumulacji. Pomimo tego, e transfer i akumulacja stanowi dwa róne aspekty ECTS, zdecydowanie nie namawiam na przyjcie koncepcji dwuetapowej, tzn. wprowadzania ECTS najpierw jako systemu transferu, a dopiero po pewnym czasie jako systemu akumulacji. Obecnie, gdy sam ECTS oznacza system transferu oraz akumulacji punktów i coraz wicej krajów europejskich wprowadza oparte na ECTS systemy akumulacji punktów, nie ma ju na to czasu, a poza tym po prostu szkoda podwójnej pracy. Dowiadczenia z ECTS zgromadzone w polskich uczelniach stanowi ju tak mas krytyczn, e z 1 The European Higher Education Area The Bologna Declaration of 19 June 1999: Joint Declaration of the European Ministers of Education; 2 Towards the European Higher Education Area: Communique of the meeting of European Ministers in charge of Higher Education in Prague on May 19th 2001; 3 Zurich Conclusions and Recommendations for Action, EUA/Swiss Confederation Conference on Credit Transfer and Accumulation, October 2002; 4 Realizing the Higher Education Area Comunique of the Conference of Ministers responsible for Higher Education in Berlin on 19 September 2003; 5 ECTS Users Guide - European Credit Transfer and Accumulation System and Diploma Supplement, Brussels, August 2004; lub 6 J.Gonzales, R. Wagenaar, Tuning Higher Educational Structures in Europe Final Report, Phese I, 2003; Universidad de Duesto; lub projekt finansowany przez Komisj Europejsk w ramach Programu Socrates. 3

4 pewnoci mona podj si modernizacji systemu zarzdzania procesem dydaktycznym poprzez wprowadzenie od razu systemu akumulacji i transferu. Ta publikacja ma w zamyle autora pomóc wyszym uczelniom we wprowadzaniu systemu akumulacji punktów. Staram si przybliy czytelnikom, czym jest w uczelni system akumulacji punktów rozumiany jako narzdzie do zarzdzania elastycznym systemem studiów, i jakie s jego zalety. Nie bez znaczenia jest te uporzdkowanie nazewnictwa stosowanego w jzyku polskim i zdefiniowanie wybranych, podstawowych poj. Dyskusje dotyczce Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyszego, odbywajce si w midzynarodowych zespołach, s prowadzone w jzyku angielskim. Definiowane s pojcia i powstaj nowe nazwy, które czsto trudno jest przetłumaczy na jzyk polski ze wzgldu na brak lub istnienie wielu niejednoznacznych odpowiedników. Inspiracj do napisania tej publikacji były dyskusje prowadzone podczas wielu konferencji i seminariów, w wielu uczelniach, które wyraały potrzeb wymiany dowiadcze w tym zakresie. Ostatecznym impulsem stało si zapytanie Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu o moliwo przygotowania odpowiedniego materiału. Cho przygotowana publikacja z pewnoci nie odpowiada wszystkim oczekiwaniom, mam nadziej, e przyczyni si do rozpowszechnienia i zbudowania systemu akumulacji punktów w wielu polskich uczelniach. Moje dotychczasowe dowiadczenie we wprowadzaniu systemu akumulacji punktów opiera si na zaledwie kilku przykładach i jest zbyt skromne, abym mógł pokusi si o napisanie poradnika. Pozwalam sobie jedynie na przekazanie pewnych refleksji i propozycji, które s czciowo oparte na oficjalnych dokumentach, ale w wikszoci przypadków wynikaj z dostpnej literatury oraz licznych dyskusji w midzynarodowym i krajowym rodowisku akademickim. Najwicej dowiadczenia zdobyłem dziki wprowadzaniu systemu akumulacji punktów w Centrum Kształcenia Midzynarodowego Politechniki Łódzkiej. Miało to miejsce w 1997 roku w ramach projektu Tempus prowadzonego wspólnie z Politechnik Warszawsk. Opracowany wówczas system był i jest do dzi systemem pilotaowym. Obok innych rozwiza niezalenie wprowadzanych w Politechnice Łódzkiej w tym okresie, pozwolił on na póniejsze wypracowanie i wprowadzenie systemu akumulacji w całej uczelni dla wszystkich studentów. Wiedz i dowiadczenie w tym zakresie starałem si poszerzy i pogłbi w latach , uczestniczc w charakterze Promotora ds. ECTS i Suplementu do Dyplomu w wielu dyskusjach na forum krajowym i midzynarodowym. W midzyczasie ECTS przeszedł przeobraenia w kierunku systemu akumulacji, w wielu krajach ucilone zostało pojcie nakładu pracy studenta, a modelow praktyk stało si powizanie punktów z efektami kształcenia 7. Wkrótce bdziemy w Polsce dysponowa standardami kształcenia zdefiniowanymi nie tylko poprzez treci programowe i godziny nauczania, ale równie za pomoc efektów kształcenia i punktów ECTS. Wszystko to sprawia, e wprowadzanie systemu punktowego to ju dzi zupełnie inne przedsiwzicie, a sam system musi by znacznie doskonalszy. 2. Definicje podstawowych poj Rozwaania trzeba zacz od zdefiniowania podstawowych poj, cho zdefiniowanie, czym jest punkt a czym system akumulacji punktów, nie jest łatwym zadaniem. Te pojcia rozumie si w bardzo róny sposób od prostego przypisania punktów przedmiotom do bardzo szerokiego, uywanego w tej publikacji. Z kolei definicja angielskiego terminu learning outcomes jest wprawdzie w wielu ródłach bardzo zbliona, jednak tłumaczenie go na efekty kształcenia w jzyku polskim budzi moje zastrzeenia pomimo, i nie znajduj lepszego odpowiednika. Zastrzeenia te wynikaj ze zwykle 7 USING LEARNING OUTCOMES. A consideration of the nature, role, application and implications for European education of employing learning outcomes at the local, national and international levels. Stephen Adam, University of Westminster,June

5 bardzo ogólnikowego rozumienia słowa efekt, podczas gdy w tym przypadku naley bardzo precyzyjnie okreli, czego spodziewamy si i wymagamy od studentów zaliczajcych dany przedmiot. W Przewodniku ECTS, jak równie glosariuszu zawartym w raporcie z pierwszej fazy projektu Tuning, czytamy: Punkt 8 Waluta słuca do mierzenia nakładu pracy studenta w postaci nominalnego czasu nauki, jakiego wymaga osignicie okrelonych efektów kształcenia. System akumulacji punktów 9 - W systemie akumulacji punktów osignicie efektów kształcenia, którym odpowiada okrelona liczba punktów, jest warunkiem zaliczenia semestru, roku akademickiego lub pełnego programu studiów, zgodnie z wymogami danego programu. Punkty przyznaje si i gromadzi jedynie w przypadku, gdy osignicie wymaganych efektów kształcenia zostało potwierdzone poprzez ocen. Efekty kształcenia 10 Efekty kształcenia okrelaj, co student powinien wiedzie, rozumie i/lub czym si wykaza po zakoczeniu procesu kształcenia. Nakład pracy studenta 11 Cało działa studenta niezbdna dla osignicia załoonych efektów kształcenia (tj. wykłady, zajcia praktyczne, wyszukiwanie informacji, praca własna i inne) Czytelnicy mog oczywicie sami nieco inaczej przetłumaczy definicje podane w jzyku angielskim, ja natomiast podaj niej uywane przeze mnie definicje:. Punkt Jednostka miary całkowitego, przecitnego nakładu pracy studenta niezbdnego do osignicia załoonych efektów kształcenia. System akumulacji punktów narzdzie do zarzdzania elastycznym systemem studiów, w którym w toku studiów studenci gromadz punkty uzyskane w wyniku osignicia zakładanych efektów kształcenia, potwierdzonego zaliczeniem poszczególnych przedmiotów. System akumulacji punktów to zatem znacznie wicej ni samo gromadzenie punktów, pozwalajce na ukoczenie studiów. W pojciu tym mieci si: przygotowanie programu studiów w oparciu o nakład pracy studentów i zakładane efekty kształcenia, zasady rejestracji studentów na poszczególne semestry i lata, organizacja elastycznego procesu dydaktycznego oraz monitorowanie i ocena prawidłowoci funkcjonowania programu studiów. Efekty kształcenia Efekty kształcenia okrelaj, co student powinien wiedzie, jakie powinien mie umiejtnoci i postawy po zaliczeniu przedmiotu lub ukoczeniu programu studiów. 8 Ang: Credit - The currency used to measure students workload in terms of notional learning time required to achieve specified learning outcomes 9 Ang: Credit accumulation In a credit accumulation system LEARNING OUTCOMES totaling a specified number of CREDITS must be achieved in order to successfully complete a semester, academic year or a full PROGRAMME OF STUDY, according to the requirements of the programme. Credits are awarded and accumulated if the achievement of the required learning outcomes is proved by ASSESSMENT. 10 Ang: Learning outcomes Statements of what a learner is expected to know, understand and/or be able to demonstrate after completion of a process of learning. 11 Ang: All learning activities required for the achievement of the learning outcomes (i.e., lectures, practical work, information retrieval, private study, etc.). 5

6 Nakład pracy studenta liczba godzin pracy przecitnego studenta niezbdnych dla osignicia zakładanych efektów kształcenia. Obejmuje ona godziny pracy w uczelni przewidziane planem zaj, indywidualn prac studenta w uczelni i poza ni, zarówno w okresie zaj, jak i w czasie przygotowywania si do egzaminów. Naley tu doliczy czas powicony na egzaminy i inne formy zaliczania przedmiotów. W zwizku z tym, e chodzi o przecitnego studenta, trzeba równie uwzgldni przecitny czas niezbdny do dodatkowego przygotowania si do sesji i egzaminów poprawkowych. W tym miejscu chciałbym jeszcze zwróci uwag na kilka kwestii wynikajcych z przyjtych przeze mnie definicji. Jeli przyj, e punkt jest jednostk miary, naley zdefiniowa wzorzec odpowiadajcy jednemu punktowi. redni roczny nakład pracy studentów odpowiada 60 punktom. Jest to naturalnie obcienie prac studenta studiów dziennych, stacjonarnych studiujcego w pełnym wymiarze czasowym (ang. full time). Według raportu z projektu Tunning rednie roczne obcienie studentów prac w krajach europejskich wynosi około 1520 godzin. Mona zatem powiedzie, e rednio 1 punkt odpowiada nieco ponad 25 godzinom pracy studenta. Oczywicie, zgodnie z definicj nakładu pracy studenta, całkowity nakład oznacza uwzgldnienie wszelkich aktywnoci studenta potrzebnych do uzyskania zaliczenia przedmiotu, a wic włcznie z przygotowaniem do egzaminu, a nastpnie czasem jego trwania. Z faktu uwzgldnienia w definicji punktu całkowitego czasu pracy studenta, a nie tylko godzin zaj zorganizowanych przez uczelni, jak i z powizania punktu z efektami kształcenia, wynika, e program studiów wyraony w punktach odzwierciedla punkt widzenia studenta i wyniki kocowe kształcenia, a nie nakłady ponoszone przez uczelni. W podanej wyej definicji systemu akumulacji punktów przez przedmiot rozumiem jednostk dydaktyczn o zdefiniowanych efektach kształcenia, która moe składa si z rónych form prowadzenia zaj, np. wykładu, wicze itd. W obu przypadkach bardzo istotne jest powizanie punktów z efektami kształcenia. Odzwierciedla to nowoczesne podejcie do kształcenia na poziomie wyszym. Wynikaj z tego dwa wnioski. Po pierwsze, nie mona przypisa punktów przedmiotowi, jeli nie zostały zdefiniowane wymagane efekty kształcenia. I po drugie, student moe otrzyma punkty jedynie po sprawdzeniu, czy osignł zakładane efekty. Nie powinny zatem mie miejsca przypadki, gdy zaliczenie przedmiotu odbywa si jedynie na podstawie obecnoci studenta na zajciach. Wyjtkiem mog tu by przedmioty prowadzone w sposób, który zapewnia tak aktywno studentów, e osignicie zakładanych efektów kształcenia jest pewne i oczywiste. W taki sposób mona potraktowa obowizkowe zajcia z wychowania fizycznego, których sposób prowadzenia powinien zapewni aktywno studentów w czasie zaj i dziki temu osignicie zakładanych rezultatów w postaci odpowiedniej kondycji fizycznej. 3. Obcienie studentów prac Omawiajc definicj punktu, stwierdziłem, e 60 punktów odpowiada całkowitemu rocznemu nakładowi pracy przecitnego studenta, jakiego wymaga osignicie załoonych efektów kształcenia. Jeli mowa jest o przecitnym obcieniu, to student wybitnie zdolny, uzdolniony ponad przecitno, nie bdzie musiał powici tyle czasu, ile wynika z naszych rachunków, a student słabo przygotowany, posiadajcy trudnoci z opanowaniem przedmiotu, bdzie musiał powici mu znacznie wicej czasu. To zrónicowanie nie wynika z istoty systemu punktowego, lecz z dobrze nam znanych naturalnych rónic pomidzy studentami. Równie w systemie tradycyjnym zdarza si tak, e bardzo zdolny student moe pozwoli sobie na opuszczenie czci zaj, a pomimo to z łatwoci zdoła przygotowa si do egzaminu. Natomiast student słabiej przygotowany, pomimo uczestniczenia we wszystkich zajciach, musi powici znacznie wicej czasu, aby osign podany efekt. W 6

7 zwizku z tym, e w systemie punktowym nie liczymy godzin nauczania, ale przyznajemy punkty w wyniku osignicia zamierzonych efektów kształcenia, efekty te powinny róni si jedynie w takim stopniu, w jakim pozwolimy na to w przyjtym systemem oceniania. Jeli zatem ten sam przedmiot jest realizowany w trybie studiów dziennych i zaocznych, pomimo rónic w liczbie godzin zaj efekty kształcenia powinny by takie same. Oznacza to, e student studiów zaocznych, jeli nie jest do danego przedmiotu lepiej przygotowany w wyniku pracy zawodowej, majc mniej zaj zorganizowanych przez uczelni bdzie musiał powici na prac własn znacznie wicej czasu. W tym kontekcie powstaje pytanie, czy student studiów zaocznych, które nominalnie trwaj tyle samo czasu co studia dzienne, moe powici na nauk odpowiednio duo czasu. Jest to z pewnoci niemoliwe w przypadku studentów pracujcych zawodowo. Jeli nawet nie jest zajty prac zawodow, a studia zaoczne podjł jedynie z powodu gorszych wyników egzaminów wstpnych, w wikszoci przypadków, ze wzgldu na słabsze przygotowanie, powinien powici na nauk znacznie wicej czasu. Ponadto, majc mniejsz liczb zaj zorganizowanych przez uczelni oraz bardziej ograniczony kontakt z pozostałymi studentami, student studiów zaocznych znajduje si w obiektywnie trudniejszej sytuacji. Musi zatem i z tego powodu przeznaczy na osignicie tych samych efektów znacznie wicej czasu. Dlaczego wic dzieje si tak, e dzi studia zaoczne, teoretycznie dajce absolwentom te same kompetencje, umiejtnoci i wiedz, maj tak sam długo jak studia dzienne? Pytanie to pozostawi bez odpowiedzi nie tylko dlatego, e wykracza poza zakres tego opracowania. Jak zatem liczy redni czas niezbdny do osignicia załoonych efektów kształcenia? Z pewnoci naley to zrobi na przykładzie studiów dziennych. 3.1 Studia dzienne Proponuj nastpujc kalkulacj: Student studiuje w cigu roku od 36 do 40 tygodni. Na rok składaj si 53 tygodnie, od których naley odj trzy miesice wakacji, czyli około 12 tygodni, dwie tygodniowe przerwy witeczne i tygodniow przerw zimow. Mamy wic około 38 tygodni. Jeli podejdziemy do tego zagadnienia z drugiej strony i policzymy czas studiowania, otrzymujemy: dwa razy po 15 tygodni zaj, dwie sesje egzaminacyjne po 2 tygodnie, dwie tygodniowe sesje poprawkowe, dwa razy po tygodniu bez zaj, które s jednak przeznaczone na przygotowanie do sesji egzaminacyjnej. Liczc w ten sposób, mamy równie 38 tygodni. Student, który musi przygotowa si równie do sesji poprawkowej we wrzeniu, powinien na nauk przeznaczy dodatkowy tydzie lub dwa. Mona zatem uzna, e podawany przedział od 36 do 40 tygodni jako typowy dla systemów europejskich jest zgodny z naszym kalendarzem roku akademickiego. Jeli załoymy, e tygodniowy czas pracy studenta wynosi od 40 do 45 godzin, otrzymamy rocznie 1440 godzin jako minimum oraz 1800 jako maksimum. Przyjmujc rednio 38 tygodni i 42 godziny, mamy około 1600 godzin. T warto proponuj przyjmowa za nominalne rednie obcienie studenta prac, a za wartoci graniczne 1500 godzin jako minimum i 1800 godzin jako maksimum. Jeden punkt powinien zatem odpowiada minimum 25 godzinom pracy, a maksymalnie 30 godzinom. rednia warto to zatem około 27 godzin pracy. Z powyszych rachunków wynika, e jeden tydzie pracy studenta odpowiada 1.5 punktu. Studia I stopnia (studia zawodowe) trwajce 6 semestrów, co odpowiada 180 punktom, powinny wymaga od studenta od 4500 do 5400 godzin pracy. W 7

8 przypadku studiów trwajcych 7 semestrów, odpowiadajcych 210 punktom odpowiednio 5250 do 6300 godzin. Program studiów powinien z jednej strony wymaga podanej liczby godzin pracy, a z drugiej umoliwia ukoczenie studiów po włoeniu przez przecitnego studenta takiej pracy. W przypadku przecitnego studenta oznacza to, odpowiednio, około 4800 i 5600 godzin pracy. Studia II stopnia (uzupełniajce studia magisterskie) trwajce od 3 do 4 semestrów powinny wymaga od 2250 do 3600 godzin pracy lub rednio, odpowiednio dla studiów trzy i cztero-semestralnych, 2400 i 3200 godzin. Jednolite studia magisterskie o nominalnej długoci 9 lub 10 semestrów powinny wymaga od przecitnego studenta rednio 7200 lub 8000 godzin pracy. Czsto spotykam si zapytaniem, w jaki sposób kalkulowa godziny pracy studentów. W zwizku z tym, e liczba punktów odpowiada całkowitemu obcieniu prac, w rachunku naley uwzgldni wszystkie prace przygotowujce studenta do zaj, prace własne wymagane do zaliczenia przedmiotu oraz czas przeznaczony na zaliczenia i egzaminy. Godzina zaj, która ma zwykle 45 minut, musi by liczona w tym przypadku jako pełna godzina. A jak policzy okienka w planie zaj? Jest to czas, który student powinien przeznaczy na prac własn, przygotowanie do zaj, prac w bibliotece. Tych elementów nie moemy zatem uwzgldnia w naszych rachunkach jako czasu zaj, ale jako prac własn w ramach poszczególnych przedmiotów. W jaki sposób okreli czas niezbdny do opanowania przedmiotu, wykraczajcy poza zajcia przewidziane planem, tj. prac własn studenta? Szacunkowe dane podawane przez wykładowców zwykle w znacznym stopniu i w obydwie strony odbiegaj od opinii studentów. Z moich dowiadcze wynika, e najlepsze rezultaty daje metoda liczenia od góry, tzn. przydzielenie przedmiotowi odpowiedniej liczby punktów, a nastpnie pilnowanie czy prowadzcy przedmiot mieci si w dopuszczalnym przedziale (1 punkt = 25 do 30 godzin). W celu zweryfikowania poprawnoci szacowanego przez wykładowców czasu pracy naley przeprowadzi ankiet wród studentów. Jeli dysponujemy odpowiednio du liczb studentów, wartoci rednie z ich odpowiedzi s dobrze wywaone i mona na nich polega w ocenie rzeczywistego czasu potrzebnego do opanowania przedmiotu. Z przeprowadzonych dyskusji ze studentami wynika, e czsto wystpuje bardzo znaczna roznieno w obcieniu prac na poszczególnych semestrach studiów. Studenci wielokrotnie wskazywali na przecienie lub niedocienie poszczególnych semestrów, jak równie na zwykle znacznie mniejsze obcienie prac w semestrze przed-dyplomowym. O takiej nierównomiernoci rozłoenia mog równie wiadczy wyniki sprawnoci zaliczania. Jestem absolutnie przekonany, e nawet mało dokładny, bardzo uproszczony rachunek pozwala na bardzo znaczne zmniejszenie rónic wystpujcych w tradycyjnie budowanych programach. 3.2 Studia wieczorowe i zaoczne Wszystko, co zostało dotychczas powiedziane na temat liczby godzin pracy studenta, dotyczy kalkulacji dla studiów dziennych stacjonarnych. Ze wzgldu na obcienie prac zawodow studenta studiów zaocznych czy wieczorowych czas trwania tych studiów liczony w latach, powinien by, moim zdaniem, zdecydowanie wydłuony. W tym wypadku student potrzebuje wicej lat studiów, aby mógł powici im odpowiednio duo czasu niezbdnego do osignicia załoonych efektów kształcenia. Przeledmy nastpujce rozumowanie: Student pracujcy moe tygodniowo rednio powici na nauk nie wicej ni godzin pracy. Łcznie z prac zawodow daje to 60 do 65 godzin, czyli 6 dni w tygodniu po około godzin efektywnej pracy. 8

9 Student studiów zaocznych majcy siln motywacj bdzie pracował w roku 50 a nie jak student studiów dziennych jedynie 40 tygodni. Daje to 20 x 50=1000 godzin lub 25x50 = 1250 godzin. Student pracujcy moe zatem powici na studia nie wicej ni 2/3 czasu pracy wymaganego od studenta studiów dziennych (1600 godzin x 2/3 = 1067godzin). Studia wieczorowe lub zaoczne dla pracujcych powinny zatem przewidywa nie wicej ni 2/3 z 60 punktów, czyli maksymalnie około 40 punktów rocznie. W przypadku tego typu studiów nie chodzi o zmieszczenie w kalendarzu roku akademickiego odpowiedniej liczby godzin nauczania organizowanego przez uczelni, ale o fizyczn niemoliwo pogodzenia pracy zawodowej z wymagan liczb godzin pracy własnej studenta. W przypadku studiów zaocznych i wieczorowych, na których przynajmniej teoretycznie mog znale si studenci pracujcy, naley zatem przewidzie ciek umoliwiajc im studiowanie w tempie 40 punktów na rok. Ukoczenie studiów I, odpowiadajcych 180 punktom, powinno nastpi wtedy po około 4 i pół roku. Studenci niepracujcy mogliby studiowa w tempie 60 punktów na rok. Z uwagi na to, e studia te s z reguły odpłatne, czesne powinno by uzalenione od zakładanego tempa studiowania. Wprowadzenie systemu punktowego wraz z elastycznoci w zakresie tempa studiowania mogłoby rozwiza problem teoretycznie takich samych, a praktycznie bardzo rónych efektów kształcenia na studiach zaocznych czy wieczorowych w porównaniu ze studiami dziennymi. 3.3 Studia eksternistyczne W przypadku studentów studiów eksternistycznych pomiar obcienia studenta prac jest bardzo problematyczny, a samo obcienie z pewnoci znacznie zrónicowane. W jaki sposób przypisa punkty przedmiotom w takim przypadku? Mog tu jedynie zaproponowa, aby porówna dany przedmiot o tych samych efektach kształcenia, z odpowiednikiem realizowanym w systemie studiów dziennych, a nastpnie przypisa mu t sam liczb punktów. Jeli realizacja przedmiotu bez bezporedniego kontaktu z nauczycielem bardzo utrudnia jego opanowanie, mona by pokusi si o wprowadzenie pewnej korekty, zwikszajc nieco liczb punktów w takim przypadku. Uwaam to jednak za bardzo ryzykowne i z pewnoci utrudniajce wprowadzanie elastycznoci w zakresie systemu studiowania. Podsumowujc rozwaania dotyczce obcienia studentów prac, chciałbym zwróci uwag na bardzo trafn nazw studiów dziennych uywan w jzyku angielskim full time studies : studia w pełnym wymiarze czasowym. Zatem wszystkie inne studia, nie odbywajce si w takim pełnym wymiarze, powinny trwa dłuej. 4. System akumulacji punktów a system tradycyjny 4.1 Zaliczanie punktów, rejestracja na semestr W tradycyjnym systemie organizacji studiów dysponujemy planem, programem studiów, w którym kademu semestrowi przypisane s odpowiednie przedmioty lub ich czci składowe. Prowadzc studentów przez studia, zalicza si im poszczególne semestry. W przypadku braku zaliczenia czci przedmiotów przewidzianych dla danego semestru w planie studiów, niektóre uczelnie stosuj tzw. zaliczenie warunkowe i tzw. rejestracj warunkow na wyszy semestr. Warunkowo polega na obowizku zaliczenia brakujcych przedmiotów w z góry okrelonym terminie. Nie wypełnienie tego obowizku skutkuje zwykle cofniciem rejestracji warunkowej i udzieleniem urlopu na jeden semestr, a nastpnie powtarzaniem semestru, w którym wystpiły braki. Tak wic, 9

10 najmniejsz jednostk, która jest brana pod uwag przy rejestracji jest semestr. Zaliczy go mona całkowicie jedynie w przypadku zaliczenia jego wszystkich czci składowych. Stan zaawansowania studiów okrela si na podstawie liczby zaliczonych semestrów. W systemie punktowym studentom zaliczane s punkty, które wynikaj z zaliczonych przedmiotów. Liczba zaliczonych punktów jest miar postpów studenta w studiach. Naturalnie w danym momencie studiów studentowi, w celu dokonania rozliczenia, zaliczamy jedynie punkty wynikajce z przedmiotów przewidzianych planem studiów w semestrach, na które został zarejestrowany. Wszelkie punkty ponadprogramowe, jeli nie wynikaj z przewidzianej planem elastycznoci programu, nie s zwykle uwzgldniane. Tak wic, w miejsce stempla w indeksie Zaliczam semestr XX w roku akad. YY/YY pojawia si stempel - Na semestrze XX w roku akad. YYYY. Zaliczam ZZ punktów. Suma punktów zaliczona w toku studiów wynosi VVV na LLL przewidzianych planem. Na podstawie liczby zaliczonych punktów podejmujemy decyzj o rejestracji na kolejny semestr lub w przypadku niedostatecznej ich liczby o ponownej rejestracji na semestr, w którym student przekroczył dopuszczalne limity braków. 4.2 Elastyczno studiów w systemie punktowym Zaliczanie punktów z poszczególnych przedmiotów w miejsce całych semestrów powoduje, e system studiowania jest ze swej natury elastyczny. Przeciwnie jest w systemie tradycyjnym, w którym uelastycznienie programu wymaga budowania, dla indywidualnego studenta, semestrów odmiennych od typowych. Usztywnienie programu studiów w systemie akumulacji polega na przypisaniu do czci przedmiotów atrybutu obowizkowoci oraz ograniczenie obszaru wyboru dla czci przedmiotów obieralnych. Tak wic w systemie punktowym elastyczno studiów jest cech naturaln i z tego powodu znacznie łatwiej j wprowadzi. Nie mona wyobrazi sobie elastycznego programu studiów realizowanego przez wszystkich studentów rozliczanych w systemie tradycyjnym. Kademu studentowi naleałoby konstruowa indywidualnie programy poszczególnych semestrów a nastpnie je zalicza. W systemie punktowym wystarczy okreli zasady dokonywania wyboru przedmiotów i kady student zgodnie z tymi zasadami moe indywidualnie dobra sobie program. Warunkiem dopuszczenia do egzaminu dyplomowego i w konsekwencji ukoczenia studiów w systemie akumulacji jest zebranie odpowiedniej liczby punktów. Liczba ta wynika z pomnoenia liczby semestrów przewidzianych programem przez 30. Nakłada si tu jednak zawsze dodatkowe ograniczenie w postaci wymaga przedmiotów lub grup przedmiotów, z których punkty te musz pochodzi. Praca dyplomowa jest zwykle traktowana tak samo jak przedmiot przypisane s jej punkty, a ich uzyskanie w wyniku złoenia pracy z wstpn pozytywn ocen opiekuna stanowi warunek dopuszczenia do egzaminu dyplomowego. 4.3 Programy studiów w systemie punktowym Bardzo istotne i moe najwaniejsze rónice pomidzy systemem tradycyjnym a systemem akumulacji punktów wystpuj w podejciu do tworzenia programu studiów. W systemie tradycyjnym podstawow miar uywan przy budowaniu programów studiów stanowi liczba godzin zaj, w których student musi uczestniczy i które uczelnia ma zorganizowa. 10

11 Nie uwzgldnia si w nim natomiast pełnego nakładu pracy studenta. Program studiów w systemie tradycyjnym odzwierciedla zatem wysiłek uczelni i zwizane z tym koszty, natomiast nie ukazuje wysiłku studenta. Jeli zajcia organizowane przez uczelni maj bardzo jednorodny charakter, moe istnie pewna stała zaleno pomidzy liczb godzin zaj, a niezbdnym pełnym nakładem pracy. Jednak wprowadzanie nowoczesnych, aktywnych form kształcenia, np. kształcenia problemowego (ang: Problem Based Learning PBL) lub przedmiotów projektowych, wymagajcych znacznej aktywnoci studentów poza zajciami, nie pozwala na ocen pełnego obcienia studentów prac na podstawie liczby godzin zaj. Tworzc program studiów w systemie akumulacji punktów, nie rezygnuje si z analizy liczby godzin zaj w poszczególnych semestrach, lecz dodatkowo wprowadza liczb punktów. Liczba ta pozwala na równomierne rozłoenie pracy studenta midzy poszczególne semestry, co z pewnoci stanowi istotn cech dobrze zbudowanego programu studiów. Dziki temu moemy take spojrze na program studiów z punktu widzenia zarówno wysiłku uczelni, jak i wysiłku studenta. Spojrzenie na program studiów przez pryzmat punktów pozwala równoczenie na wprowadzenie rónych metod prowadzenia przedmiotu pozwalajcych na osignicie tych samych efektów kształcenia. Dwa warianty przedmiotu, na które przeznaczono zupełnie odmienn liczb godzin zaj, wynikajc z przyjtej metody, ale które maj t sam liczb punktów i te same efekty kształcenia, s tosame z punktu widzenia programu studiów. Poza wieloma zaletami, program studiów ułoony w systemie punktowym ma jednak pewne mankamenty. W systemie tradycyjnym przedmioty rozumiane jako podstawowe jednostki dydaktyczne mog by rozłoone na jeden semestr, rok lub nawet dłuszy okres. W systemie punktowym nawet logiczn cało, której realizacja wymaga wicej czasu ni jeden semestr, trzeba podzieli na mniejsze czci mieszczce si w poszczególnych semestrach. Ponadto, w kadym semestrze powinno si ocenia, w jakim stopniu studenci osignli załoone efekty kształcenia. Wymaga to likwidacji zaj, np. wykładów wprowadzajcych, ocenianych obecnie na podstawie obecnoci. W systemie punktowym naley przypisa im efekty kształcenia, a nastpnie sprawdzi ich osignicie, poniewa na tej podstawie przyznaje si studentom punkty. Takie podejcie stwarza czsto znaczne trudnoci. 5. Budowa programów studiów w oparciu o system punktowy Wprowadzenie ECTS do uczelni czy wydziału jest bardzo czsto rozumiane jako przypisanie punktów poszczególnym przedmiotom. Tak, mona powiedzie, e jest to prawda, ale?. Przypisanie punktów to tylko cz zada zwizanych z wprowadzeniem ECTS jako systemu transferu. Cz, gdy naley równie przygotowa dodatkowe dokumenty słuce do transferu punktów. Natomiast wprowadzenie ECTS jako systemu akumulacji jest spraw znacznie bardziej złoon. 5.1 Standaryzacja wielkoci przedmiotu Dobr praktyk ułatwiajc zarzdzanie elastycznymi programami studiów jest dopuszczenie jedynie wybranych liczb punktów przypisywanych przedmiotom. Najlepiej jeli stanowi one wielokrotno najmniejszej dopuszczonej liczby. Moemy, na przykład, przewidzie trzy wielkoci przedmiotów mały za 3 punkty, redni za 6 punktów i duy za 9 punktów. W ten sposób łatwo jest złoy 30 punktów semestralnie, a jednoczenie unika si zbytniego rozdrobnienia przedmiotów. W powyszym przykładzie nie moe ich by wicej ni dziesi, a jako standard mona przyj trzy przedmioty małe 3 x 3 = 9 punktów, dwa przedmioty rednie 2 x 6 = 12 punktów oraz jeden przedmiot 9-punktowy o zdecydowanie duym nakładzie pracy, sigajcym godzin pracy. W semestrze mamy zatem 30 punktów. Jeli program tworzy si od nowa, jest to z pewnoci moliwe, konieczna 11

12 jest jednak zmiana podejcia. W miejsce stosowanego wczeniej podejcia przedmiot ma tyle to a tyle godzin zaj i tak jest prowadzony, musi wic mie tyle to a tyle punktów, trzeba zdecydowa, e na realizacj okrelonych efektów kształcenia przeznaczamy dan liczb punktów, a zatem do dyspozycji pozostaje takie to a takie obcienie prac studentów. Do tego naley dopasowa odpowiedni liczb godzin zaj i metod ich prowadzenia. Jeli jest to niemoliwe, trzeba przedefiniowa zakładane efekty kształcenia. Jeli nadal jest to niemoliwe, przedmiot naley zaliczy do kategorii przedmiotów o innej wielkoci, np. majcych 6 zamiast 3 punktów. Wie si to jednak z koniecznoci dokonania zmian w innych przedmiotach obcieniu prac i efektach kształcenia lub ograniczeniu punktów przewidzianych w programie dla przedmiotów do wyboru. 5.2 Budowa nowego programu studiów w oparciu o efekty kształcenia W zwizku z tym, e punkty odzwierciedlaj nakład pracy studenta, a nie liczb godzin zaj, a modelow praktyk jest dzi powizanie punktów z efektami kształcenia, w wikszoci przypadków wprowadzenie systemu akumulacji punktów wie si z budow nowych lub przynajmniej znaczn przebudow istniejcych programów studiów. Samo przypisanie punktów jest działaniem pozornym i tym sposobem nie wykorzystamy moliwoci, jakie daje nam system akumulacji punktów. Przedstawi zatem w pierwszej kolejnoci działania zmierzajce do opracowania nowego programu studiów z uwzgldnieniem systemu akumulacji punktów. Mona tu wyróni nastpujce etapy: 1. Zaczynamy od bardzo szczegółowego zdefiniowania wszelkich kompetencji, umiejtnoci i wiedzy, jakie powinien posiada absolwent projektowanego programu z uwzgldnieniem wymaga standardów minimalnych. 2. Zapisujemy liczb punktów, jakie mamy do dyspozycji przy konstruowaniu programu np. 180 dla studiów I stopnia, licencjackich czy 120 dla studiów II stopnia, uzupełniajcych studiów magisterskich. 3. Od łcznej liczby odpisujemy punkty przypisane stałym elementom wszelkich programów, okrelonym w przepisach lub standardach uczelnianych czy wydziałowych. Na przykład, na prac magistersk powinny według standardów uczelnianych przypada 24 punkty (600 do 720 godzin pracy), a na seminarium dyplomowe 6 punktów (150 do 180 godzin pracy). Jeli planujemy zajcia z wychowania fizycznego, np. 3 semestry po 30 godzin zaj, musimy odpisa dodatkowo 3 punkty. 4. Odpisujemy punkty, które pozwalamy studentom uzyska z przedmiotów dowolnych, z tzw. nieograniczonego obszaru. Dla tych punktów nie bdziemy przewidywa w programie jakichkolwiek przedmiotów. 5. Dzielimy pozostał do dyspozycji liczb punktów na poszczególne dziedziny wiedzy i umiejtnoci. 6. Punkty w poszczególnych dziedzinach wiedzy i umiejtnoci rozdzielamy midzy poszczególne przedmioty. Majc na uwadze kompetencje, umiejtnoci i wiedz z poszczególnych dziedzin dla kadego przedmiotu, zapisujemy zakładane efekty kształcenia. 7. Dla kadego przedmiotu definiujemy rodzaje i liczb godzin zaj, metod dydaktyczn, zapisujemy zakładany nakład pracy studentów oraz okrelamy treci programowe. 8. Z uwagi na to, e te same lub komplementarne kompetencje i umiejtnoci mona czsto rozwin za pomoc rónych przedmiotów oraz, e moemy zdecydowa o zakresie dopuszczalnej rónorodnoci umiejtnoci absolwenta, tworzymy zbiory przedmiotów, które w programie zostan zapisane jako przedmioty do wyboru. W programie studiów podajemy 12

13 liczb punktów, jak student musi uzyska z przedmiotów danego zbioru oraz list przedmiotów nalec do danego zbioru. 9. Przypisujemy poszczególne przedmioty lub grupy przedmiotów obieralnych do semestrów studiów z uwzgldnieniem wymaganego nastpstwa. Powinnimy zapewni równomierne rozłoenie punktów 30 dla kadego semestru. Musimy równie przewidzie odpowiedni liczb punktów na przedmioty do swobodnego wyboru studentów. 10. W przypadku kadego przedmiotu analizujemy, w jakim stopniu wpływa on na ukształtowanie sylwetki absolwenta, czy jest konieczny jako obowizkowy, czy te moe zosta zaliczony do przedmiotów do wyboru. Musimy przy tym pamita o przedmiotach wynikajcych ze standardów minimalnych, które naley uwzgldni w programie jako obowizkowe. 11. Sprawdzamy, czy program zapewnia uzyskanie przez absolwenta umiejtnoci zapisanych w sylwetce absolwenta, kształtowanych za pomoc odpowiednich metod dydaktycznych, a nie nauczanych za pomoc oddzielnie zdefiniowanych przedmiotów np. umiejtno pracy w zespole. 12. Sprawdzamy, czy realnym jest uzyskanie załoonych efektów kształcenia poszczególnych przedmiotów przy przestrzeganiu limitu obcienia studentów prac, wynikajcego z liczby punktów przypisanych przedmiotowi. Sprawdzamy prawidłowo przyjtej metody nauczania i podziału godzin zaj. 13. Dla poszczególnych semestrów i lat studiów sumujemy liczby godzin zaj ogólnie i według rodzajów. Analizujemy, czy wystpujce rónice s uzasadnione. Nie staramy si wyrówna liczby godzin zaj, jeli nie ma to uzasadnienia merytorycznego. Dobry program studiów zapewnia równomierno rozłoenia pracy studenta na poszczególne semestry, a nie równ liczb godzin zaj. Dobrym rozwizaniem jest ustalanie wikszej liczby godzin zaj w pierwszych semestrach studiów, a nieco mniejszej w semestrach kocowych, gdy od studenta mona ju wymaga wikszej samodzielnoci. W praktyce spotyka si czasami sytuacj wrcz odwrotn. Kadra akademicka preferuje przedmioty specjalizacyjne i planuje wiele godzin zaj na wyszych latach studiów, ograniczajc ich liczb na pocztkowym etapie studiów. 14. W trakcie tworzenia programu nie wolno przycina liczby punktów przypisanej danemu przedmiotowi bez szczegółowej analizy niezbdnego nakładu pracy studenta. Ewentualna korekta liczby punktów moe mie miejsce dopiero po zmianie zakładanych efektów kształcenia i wynikajcego std obcienia prac. Budujc programy studiów w sposób tradycyjny spotykamy si czsto z metod polegajc na zapisaniu w programie przedmiotów, które uwaamy za wane bd które tradycyjnie w naszej uczelni znajdowały si w programie, czy te nowych przedmiotów uznawanych za wyznacznik nowoczesnoci i uwaamy, e zaliczenie tych wszystkich przedmiotów zagwarantuje absolwentom odpowiednie kwalifikacje. Kady z przedmiotów definiujemy za pomoc treci programowych. Takie podejcie oznacza zorientowanie na wejcie. Budowa programów w oparciu o zakładane efekty kształcenia dla całego programu studiów oraz dobór przedmiotów w taki sposób, by ich czstkowe efekty zapewniły osignicie efektów całociowych, jest zorientowaniem na wyjcie. Program studiów tworzony zgodnie z powyszym schematem zapewnia dobre powizanie poszczególnych przedmiotów z zakładanymi efektami kształcenia. Równie uzyskane t metod obcienie studenta prac powinno by w miar równomierne. Jednak z uwagi na to, e mog wystpi znaczne nierównomiernoci w liczbie godzin zaj, jakie naley zorganizowa dla studentów, równomierno rozłoenia wysiłku uczelni moe by niezadowalajca. W metodzie tradycyjnej, planujc zajcia w poszczególnych semestrach tak, aby zapewni zblion liczb godzin zaj, uzyskiwalimy odpowiedni równomierno wysiłku uczelni, a co za tym idzie kosztów kształcenia. 13

14 Zanim przedstawi działania zmierzajce do przypisania punktów do istniejcego programu, pragn zwróci uwag, e znaczna cz programów studiów powinna zosta obecnie przebudowana ze wzgldu na: przejcie na system studiów dwu/trzystopniowych (studia zawodowe + uzupełniajce studia magisterskie + studia doktoranckie), odmienne umiejtnoci i kompetencje kandydatów na studia po reformie owiaty nowa matura, wprowadzenie organizacji studiów w oparciu o system akumulacji punktów, budow programów studiów w oparciu o zakładane efekty kształcenia. Zmiany w programach studiów spowodowane powyszymi czynnikami s w wikszoci przypadków na tyle znaczce, e programy te powinny zosta opracowane od nowa. Przypisanie punktów istniejcym programom bdzie jedynie zabiegiem wypełniajcym wymagania formalne, a nie dostosowaniem ich do aktualnych wymaga szkolnictwa wyszego. 5.3 Przyporzdkowanie punktów przedmiotom w istniejcym programie Jeli mamy jednak jedynie przyporzdkowa punkty przedmiotom, proponuj w takiej sytuacji nastpujcy schemat postpowania: Definiujemy zakładane efekty kształcenia dla kadego przedmiotu. Oceniamy nakład pracy studenta potrzebny do osignicia załoonych efektów kształcenia. Na podstawie liczby godzin pracy studenta przypisujemy liczb punktów, uwzgldniajc, e 1 punkt oznacza od 25 do 30 godzin pracy. Sumujemy tak wyznaczone punkty semestralnie, rocznie i dla całego programu. Definiujemy przedmioty obowizkowe i obieralne. Redefiniujemy przedmioty, zmieniamy zakładane efekty kształcenia, przesuwamy na inne semestry, przesuwamy do grupy przedmiotów do wyboru tak aby otrzyma odpowiedni liczb punktów: 30/60/180/210/300. Jeli plan pozostanie taki, jaki był w systemie tradycyjnym, wielokrotnie moe okaza si, e semestralna liczba punktów róni si w bardzo znacznym stopniu od wymaganych 30 punktów (dla studiów dziennych). Jest to typowe i wynika z innego spojrzenia na program. W takiej sytuacji nie wolno dopasowywa liczby punktów przypisanych przedmiotom tak, aby uzyska wymagane 30 punktów. Rónice, które wystpiły, wynikaj z nierównomiernego obcienia studentów prac, i zmieniajc przedmioty, przesuwajc je na inne semestry lub przenoszc do grupy przedmiotów obieralnych, mamy szans na zlikwidowanie wystpujcych poprzednio mankamentów. Nie oznacza to, e nie moemy zmieni liczby punktów wstpnie przypisanych przedmiotowi. Jeli musimy to zrobi, trzeba zapewni moliwo osignicia zakładanych efektów kształcenia przy obcieniu prac wynikajcym ze zmienionej liczby punktów. Czsto spotykany jest schemat postpowania polegajcy na tym, e 30 punktów ECTS rozdziela si na przedmioty wystpujce w jednym semestrze w dotychczasowym programie, zbudowanym w sposób tradycyjny. Przypisana poszczególnym przedmiotom liczba punktów jest w takim wypadku zwykle proporcjonalna do liczby godzin zaj, a dodatkow prac studentów uwzgldnia si w przypadku, gdy form zaliczenia stanowi egzamin. Bardziej precyzyjni zwolennicy tej metody dodatkowo uwzgldniaj róne współczynniki przeliczeniowe dla rónych form zaj. Uwaam 14

15 tak metod za błdn, poniewa liczba punktów nie odzwierciedla pełnego nakładu pracy studentów i nie s niwelowane rónice w rozłoeniu pracy pomidzy poszczególne semestry czy lata studiów. Dodatkowym problemem, jaki napotyka si w tym podejciu, jest róna liczba punktów przypisywana identycznym przedmiotom w rónych programach studiów. Rónice te nie s spowodowane odmiennym obcieniem prac studentów, lecz kontekstem, w jakim dany przedmiot wystpuje w programie. Bardziej przeładowany program semestru spowoduje przypisanie danemu przedmiotowi mniejszej liczby punktów. Wspomniana powyej metoda moe by uyta i zwykle była uywana jedynie przy przypisywaniu punktów do programu studiów dla celów wymiany studentów i uznawania okresu studiów w innej uczelni poprzez transfer punktów. Jeli jednak tworzymy system punktowy dla celów akumulacji, taka metoda nie moe by zastosowana. Na koniec rozwaa na temat budowy programu studiów chciałbym zwróci uwag na czsto wystpujc sprzeczno w podejmowaniu decyzji dotyczcych programu studiów. Godzimy si z faktem, e student studiów zaocznych czy wieczorowych nie ma w swoim programie przedmiotów, które uwaamy za absolutnie konieczne w programie studiów dziennych. W przypadku studiów dziennych nie dopuszczamy, aby dany przedmiot naleał do grupy przedmiotów do wyboru, bo jak to moemy wypuci absolwenta, który nie zna... pomimo, e w przypadku studiów zaocznych student nie ma moliwoci zaliczenia tego przedmiotu, gdyby nawet bardzo chciał. W innej uczelni studenci kocz studia na tym samym kierunku pomimo braku w programie takiego przedmiotu, znajduj zatrudnienie i dobrze sobie radz. Skoro wymagania w zakresie minimalnej liczby godzin zaj z przedmiotów nalecych do standardów minimalnych czsto uniemoliwiaj umieszczenie w programie studiów zaocznych jakichkolwiek innych przedmiotów, dlaczego w programie studiów dziennych nie pozostawi wszelkich przedmiotów, które nie nale do standardów minimalnych, jako przedmiotów obieralnych? 6. Elastyczno studiów Jak ju wspominałem powyej, jedn z najbardziej istotnych cech systemu akumulacji punktów jest dua łatwo wprowadzenia elastycznoci studiów. Jestem skłonny zaryzykowa stwierdzenie, e moliwo budowania indywidualnego programu studiów dla kadego studenta jest najistotniejsz zalet systemu akumulacji punktów. Elastyczno systemu studiów rozumie si czsto jako stworzenie moliwoci wyboru przez studentów jednego lub dwóch przedmiotów ze specjalnie przygotowanej dla danego kierunku i specjalnoci oferty kilku przedmiotów. Ze wzgldu na ograniczenia finansowe faktyczna oferta przedmiotowa jest nierzadko znacznie bardziej ograniczona ni zapisana w programie. Bywa te tak, e za elastyczno studiów uznaje si wybór specjalnoci, specjalizacji w ramach danego kierunku studiów. W moim rozumieniu, w takich przypadkach mona jedynie mówi o wariantach programów studiów, a nie o rzeczywistej elastycznoci systemu studiów. Elastyczno studiów czy studiowania rozumiem znacznie szerzej, jest ona bowiem dla mnie trójwymiarowa i obejmuje: elastyczno w zakresie programów studiów, elastyczno w zakresie tempa studiowania oraz elastyczno w zakresie systemu studiów. 6.1 Elastyczno programowa 15

16 Przez elastyczno w zakresie programu studiów rozumiem moliwo takiego zindywidualizowania programu, e studenci mog ukoczy studia w ramach tego samego kierunku i specjalnoci lub specjalizacji, zaliczajc w toku studiów róne przedmioty. Kady ze studentów koczcych studia w ramach danego kierunku studiów niezalenie od tego, jak uczelni w kraju koczy musi zaliczy przedmioty wymienione w tzw. ministerialnych standardach minimalnych. Jego program studiów moe róni si od programu kolegów koczcych studia na tym samym kierunku w innych uczelniach wszystkimi przedmiotami nie nalecymi do standardów ministerialnych. Mona zatem powiedzie, e wszystkie przedmioty, które nie nale do tych standardów, s przedmiotami do wyboru z tym, e wyboru czci przedmiotów dokonuje rada wydziału, okrelajc przedmioty zapisane w programie studiów jako obowizkowe, a dalszego wyboru dokonuje student. Jeli program studiów w danej uczelni na danym kierunku przewiduje specjalnoci czy specjalizacje, rada wydziału akceptujca program okrela równie przedmioty obowizkowe w ramach danej specjalnoci czy specjalizacji. Wszystkie punkty pozostałe po okreleniu przedmiotów obowizkowych student moe uzyska z wybranych przez siebie przedmiotów. Wybór ten moe jednak zosta w pewnym stopniu ograniczony przez okrelenie grup przedmiotów, z których kady student musi uzyska okrelon liczb punktów. Tak wic, ukoczenie studiów jest uwarunkowane zebraniem odpowiedniej liczby punktów pochodzcych z: a. przedmiotów obowizkowych wynikajcych z ministerialnych standardów minimalnych wszystkie punkty przypisane tym przedmiotom; b. przedmiotów obowizkowych wynikajcych z dodatkowych standardów minimalnych, okrelonych dla danego kierunku studiów przez rad wydziału wszystkie punkty przypisane tym przedmiotom; c. przedmiotów obowizkowych wynikajcych z dodatkowych standardów minimalnych, okrelonych przez rad wydziału dla danej specjalnoci czy specjalizacji wszystkie punkty przypisane tym przedmiotom; d. grup alternatywnych przedmiotów okrelonych dla danego kierunku lub specjalnoci czy specjalizacji liczba punktów okrelona programem dla kadej z grup; e. dowolnych przedmiotów z tym, e program studiów moe narzuci dodatkowe ograniczenia, np. poprzez wymóg zaliczania przedmiotów nalecych do programów uzupełniajcych studiów magisterskich lub zatwierdzania wyboru przez opiekuna. Jeli przedmioty zdefiniowane jako obowizkowe posiadaj łcznie całkowit liczb punktów wymagan dla danych studiów, naturalnie program jest absolutnie sztywny. Jeli natomiast przedmioty obowizkowe obejmuj jedynie przedmioty nalece do ministerialnych standardów minimalnych, program jest maksymalnie elastyczny. W dyskusjach dotyczcych problemów zwizanych z wprowadzeniem elastycznoci programowej studiów bardzo czsto podnosi si problem kosztów prowadzenia takich studiów. Przewaa opinia o zdecydowanie zwikszonych kosztach w takim przypadku. Osobicie jestem zupełnie odmiennego zdania. Jeli wprowadzi si zasad uruchamiania przedmiotu wyłcznie w przypadku zgłoszenia si odpowiednio duej liczby studentów, a studentom pozwoli wybiera przedmioty, które dla innych pokrewnych kierunków i specjalizacji s obowizkowe, system taki moe by znacznie oszczdniejszy ni programy, w których istnieje wiele drobnych specjalnoci z wszystkimi przedmiotami obowizkowymi. Problem ley natomiast głównie w trudnociach organizacyjnych, nasilajcych si szczególnie przy wystpowaniu ogranicze kadrowych i lokalowych. 6.2 Elastyczno w zakresie tempa studiowania 16

17 O elastycznoci w zakresie tempa studiowania wspominałem ju przy okazji omawiania obcienia prac studenta studiów zaocznych czy wieczorowych. O ile mona mie zastrzeenia do zmniejszonego tempa studiowania (poniej 60 punktów rocznie) przez studentów nieodpłatnych studiów dziennych, zmniejszenie tego tempa nawet o 30-40% przez wszystkich innych studentów uznałbym za dopuszczalne. System punktowy pozwalajcy rozlicza studentów za pomoc liczby uzyskanych punktów umoliwia oficjalne zalegalizowanie wystpujcego bardzo czsto zmniejszonego tempa, bez uciekania si do powtarzania, które nie jest powtarzaniem, i urlopów, które nie s urlopami, a jedynie czasem przeznaczonym na uzupełnianie braków. Student płaccy za studia i wykonujcy prac zarobkow nie jest czsto w stanie powici odpowiednio duo czasu na studia. Jeli nie zalicza przedmiotów, jest nastpnie obciany dodatkow opłat za powtarzanie, nie bdce w rzeczywistoci powtarzaniem, bo czsto gdy przedmiot znalazł si po raz pierwszy w programie studiów, nie mógł on w nim aktywnie uczestniczy. 6.3 Elastyczno w zakresie systemu studiów Aktualnie wybór systemu studiów dziennych, wieczorowych lub zaocznych w przypadku wielu studentów uczelni pastwowych nie wynika z ogranicze czasowych studentów, lecz z ogranicze w pobieraniu przez uczelnie opłat za studia dzienne. W przypadku uczelni pobierajcych opłaty od wszystkich studentów wybór studiów wieczorowych jest w wikszoci przypadków uwarunkowany obcieniem studenta prac zawodow. Wybór studiów zaocznych w miejsce studiów dziennych czy wieczorowych wie si z kolei czsto z prac zawodow bd z trudnociami w dojazdach do uczelni w cigu całego tygodnia nauki. Niezalenie od przyczyn decydujcych o wyborze przez studenta danego systemu studiów, nie widz powodu, by uniemoliwia studentom kształccym si w danym systemie zaliczanie czci przedmiotów zorganizowanych w innym systemie. Dotyczy to zarówno studentów studiów zaocznych, którzy nie majc czasowo zatrudnienia byliby skłonni zaliczy cz przedmiotów w systemie dziennym, jak i studentów studiów dziennych, zwłaszcza starszych lat, którzy godzc z kolei studia z prac zawodow mogliby zalicza cz przedmiotów w systemie wieczorowym lub zaocznym. Jeli prawd byłoby, e studia wieczorowe czy zaoczne daj te same kompetencje i umiejtnoci i s równowane studiom dziennym, takie uelastycznienie studiów uwaam za bardzo wskazane. 6.4 Problemy organizacyjne elastycznoci studiów Jak wspominałem wczeniej, wprowadzenie elastycznoci studiów jest bardzo trudne ze wzgldów organizacyjnych. Bardzo nieznaczna elastyczno przy pozostawieniu duej liczby godzin zaj obowizkowych powoduje, e zajcia wybrane przez studentów jako pozaobowizkowe pokrywaj si czsto z zajciami obowizkowymi. Aby tego unikn, rezerwuje si czsto pewne godziny dnia i tygodnia na zajcia do wyboru. Ma to jednak ten mankament, e zajcia te s w takiej sytuacji zajciami jedynie do wyboru, a studenci nie mog wybiera sporód przedmiotów, które dla innych kierunków czy specjalnoci s obowizkowe. Takie ograniczenie ułatwia wprawdzie organizacj, znacznie upoledza jednak elastyczno i powoduje zwikszenie kosztów wszystkie przedmioty do wyboru musz by zorganizowane dodatkowo. Dopiero przekroczenie pewnego progu elastycznoci, w którym pakiet zaj obowizkowych jest znacznie ograniczony, rozszerza moliwo dokonywania wyboru i zmniejsza ograniczenia wynikajce z planu zaj. Bardzo pomocne jest tu przechodzenie od nauczania do uczenia si, z czym wie si ograniczenie liczby obowizkowych zaj umieszczonych w planie. Pewnym rozwizaniem jest zgrupowanie znacznej liczby punktów z przedmiotów do wyboru w jednym lub kilku semestrach. Mona, na przykład, zaplanowa w programie studiów jeden semestr, w którym znajd si jedynie przedmioty do wyboru. Jeli wszystkie przedmioty tego semestru bd do wyboru, znacznie łatwiej bdzie uznawa punkty zdobyte w tym 17

18 semestrze w uczelni zagranicznej. Takie podejcie umoliwiłoby doprowadzenie do sytuacji, w której 100% studentów danego programu przebywa w tym semestrze w innej uczelni. T metod polecam zwłaszcza w przypadku, gdy istniej problemy z uznawaniem okresu studiów odbytych za granic i zwizane z nimi ograniczenia dotyczce wyjazdów studentów. Wkraczam tu ju w problematyk mobilnoci studentów, która tak naprawd stanowi bardziej rozwinit form elastycznoci programowej. 7. Działania niezbdne dla wprowadzenia w uczelni systemu akumulacji punktów Zanim przejd do działa, jakie naley podj w celu wprowadzenia systemu akumulacji punktów, chciałbym podzieli si kilkoma uwagami ogólnymi dotyczcymi wprowadzania zmian w wyszej uczelni. Zwykle nie doceniamy, e demokracja akademicka wymaga odpowiedniego przygotowania kadry do zaakceptowania zmian. Nieprzygotowane zmiany, wprowadzane bez odpowiedniego poinformowania społecznoci i zapewnienia odpowiedniego czasu na pogodzenie si z nimi, powoduj czsto odrzucenie nawet najlepszych rozwiza. Równie nieodpowiednie przygotowanie organizacyjne, dopuszczenie do sytuacji chaosu, brak odpowiednich wzorców i dokumentów sprawiaj, e system w swej koncepcji prawidłowy staje si absolutnie nie do przyjcia. Dochodzi do tego naturalna obawa przed now sytuacj, która przy braku odpowiedniej informacji odbierana jest jako zagroenie, jeli nawet nim nie jest. Z tych wszystkich wzgldów wprowadzanie systemu akumulacji punktów trzeba koniecznie zaplanowa zarówno bardzo szczegółowo, jak i z odpowiednim wyprzedzeniem. W małej uczelni zadanie to jest zdecydowanie łatwiejsze, a moe by równie nieco łatwiejsze w uczelni o bardziej zcentralizowanej strukturze. Natomiast w uczelni wielowydziałowej, o zdecentralizowanym systemie zarzdzania wprowadzenie jednego spójnego systemu moe okaza si niezwykle trudne. W takiej sytuacji kluczem do sukcesu s, moim zdaniem, uregulowania prawne przyjte odpowiednio wczenie na centralnym szczeblu uczelni. Równie odpowiednie, przyjte z wyprzedzeniem uregulowania prawne na szczeblu ministerialnym pozwoliłyby unikn wielu takich dyskusji, które nie wzbogacaj samej koncepcji systemu, lecz opóniaj podjcie decyzji i czsto wypaczaj sens zmian. Przechodzc jednak do zagadnie cile zwizanych z wprowadzaniem systemu punktowego, nastpujce działania naley wymieni jako niezbdne: Opracowanie zasad tworzenia i formy przedstawienia programów studiów. Bardzo pomocne w tym przypadku jest opracowanie odpowiedniego oprogramowania komputerowego, które z jednej strony wymaga wpisania odpowiedniej liczby danych, a z drugiej dokonuje automatycznych podsumowa i sprawdzenia załoonych wskaników. Podstawowymi elementami/dokumentami s tu zestawienia wszystkich przedmiotów przewidzianych w toku studiów plan studiów oraz karty przedmiotów zawierajce wszelkie niezbdne dane. Istotnym elementem jest równie wprowadzenie odpowiedniego kodowania przedmiotów. W uczelniach wielo-wydziałowych i wydziałach prowadzcych kilka kierunków studiów jest to jedyna metoda identyfikacji przedmiotów. Trzeba zapewni moliwo wprowadzania nowych przedmiotów oraz zmian w ju istniejcych przedmiotach, a równoczenie moliwo odtworzenia po latach dokładnego opisu przedstawiajcego aktualny stan w danym okresie. Te dane s potrzebne midzy innymi do prawidłowego sporzdzenia Suplementu do Dyplomu dla absolwentów programów, które uległy w midzyczasie zmianom. Bardzo polecam zaplanowanie wyznaczanych automatycznie wskaników oceny budowanych programów. Jednym z takich wskaników jest tzw. wskanik LA liczby godzin pracy nauczyciela akademickiego przypadajcej na jednego studenta. Niskie wartoci tego wskanika oznaczaj mniejsz kosztochłonno programu, ale i zmniejszony kontakt studenta z 18

19 nauczycielem, co zwykle ujemnie odbija si na jakoci kształcenia. Wysokie wartoci s sygnałem znacznego rozdrobnienia zaj i tym samym zwikszonych kosztów dla uczelni. Opracowanie szczegółowych zasad systemu punktowego obowizujcego w danej uczelni. W zasadach tych naley midzy innymi okreli sposoby przypisywania punktów przedmiotom wspólnym dla całej uczelni np. lektoratom, zajciom z wychowania fizycznego. Mona ograniczy liczb punktów przypisywan przedmiotom dla standaryzacji wielkoci przedmiotów. Wskazana jest pewna standaryzacja liczby punktów przypisywanych pracom i seminariom dyplomowym. Naley okreli maksymalne dopuszczalne odchylenia sumy punktów w semestrze i roku akademickim, zasady punktowania praktyk wakacyjnych i semestralnych itd. Opracowanie koncepcji elastycznoci studiów. Naley okreli, na jakiej zasadzie studenci mog dokonywa wyborów przedmiotów. W przypadku decentralizacji zarzdzania i finansów konieczne jest opracowanie zasad, według których pokrywane bd koszty zaj fakultatywnych wybranych przez studentów poza macierzyst jednostk. Wprawdzie wprowadzenie systemu punktowego jest znakomit okazj do wprowadzenia nawet znacznej elastycznoci, jednoczesne przejcie na punktowy system rozlicze studentów, wprowadzenie nowego programu wraz ze znacznym uelastycznieniem studiów jest jednak trudne ze wzgldów organizacyjnych. Polecam tu w pierwszym etapie wprowadzenie jedynie nieznacznej elastycznoci, a po uruchomieniu systemu punktowego stopniowe uelastycznianie studiów. System musi jednak przewidywa elastyczno od samego pocztku. Chodzi tu jedynie o skal tej elastycznoci, np. w pierwszym etapie 10% punktów z przedmiotów do wyboru, a docelowo 50%. Uwaga ta nie dotyczy oczywicie systemów studiów, w których elastyczno stała si ju tradycj. Opracowanie szczegółowych zasad rejestracji studentów w systemie punktowym. Te zasady stanowi podstaw zmian wprowadzanych w regulaminie studiów. Naley tu okreli zasady elastycznoci tempa studiowania oraz zasady powtarzania egzaminów i przedmiotów. Uwaam, e wartoci liczbowe limitów punktowych do rejestracji mona pozostawi do okrelenia na szczeblu poszczególnych wydziałów czy kierunków studiów oraz okrela je jedynie na jeden rok akademicki. Umoliwia to łagodne przejcie pomidzy starym a nowym systemem rejestracji. W wielu uczelniach z powtarzaniem zwizane s dodatkowe opłaty, naley zatem okreli, w jaki sposób bd naliczane te opłaty. Dobrze jest równie opracowa wszelkie procedury zwizane z rejestracj oraz nieprzekraczalne terminy zakoczenia poszczególnych procedur. Wdroenie tych zasad i procedur jest niezwykle trudne, gdy wymaga znacznego zdyscyplinowania kadry akademickiej i administracyjnej. Przygotowanie nowego lub przystosowanie istniejcego elektronicznego systemu obsługi dydaktyki. Bez nowoczesnego oprogramowania komputerowego wprowadzenie systemu punktowego w uczelni liczcej tysice studentów uwaam za nierealne. Zliczanie punktów uzyskanych przez studentów, rejestracja studentów, liczenie redniej oceny waonej, opanowanie elastycznoci (wyborów przedmiotów fakultatywnych) i obcienia dydaktycznego pracowników, wymaga sprawnego sytemu informatycznego. Jego budowa z jednej strony musi by dostosowana do wymaga systemu punktowego, ale z drugiej strony powinna uwzgldnia specyfik uczelni. Jeli zatem chcemy wykorzysta ju istniejcy i sprawdzony system, w kadym przypadku wymaga on bdzie odpowiedniego dostosowania. 19

20 Przygotowanie wzorów dokumentów niezbdnych do zarzdzania procesem dydaktycznym i dokumentacji przebiegu studiów. Wiele z tych dokumentów bdzie jedynie w nieznacznym stopniu róni si od swoich odpowiedników w systemie tradycyjnym. Cz z nich, np. wzór indeksu, naley uregulowa odgórnymi przepisami. Szereg dokumentów bdzie wymaga znacznej przebudowy, np. karty egzaminacyjne, lub stworzenia od nowa, np. karty zapisów na przedmioty fakultatywne, do wyboru. Opracowanie harmonogramu i organizacji wprowadzenia systemu punktowego. Wprowadzenie systemu punktowego jest na tyle znaczcym przedsiwziciem nawet w niezbyt duej uczelni, e konieczne wydaje si zastosowanie odpowiednich metod zarzdzania wprowadzaniem zmiany. Akcja informacyjna dla kadry uczelni oraz studentów powinna by przeprowadzona z odpowiednim wyprzedzeniem. Opracowanie programów studiów zgodnie z zasadami systemu punktowego. W ten czy inny sposób programy studiów trzeba przebudowa tak, aby odzwierciedlały nakład pracy studentów oraz zapewniały równomierne rozłoenie nakładu pracy studentów i powizanie punktów z efektami kształcenia. Opracowanie regulaminu studiów. Regulamin studiów musi zosta dostosowany do systemu punktowego. W okresie przejciowym, równoległego funkcjonowania systemu tradycyjnego i punktowego, musi regulowa oba warianty organizacji procesu dydaktycznego. Przedstawione powyej sugestie z pewnoci nie wyczerpuj wszelkich niezbdnych działa, które zale midzy innymi od specyfiki i stopnia zaawansowania uczelni we wprowadzaniu ECTS zarówno jako systemu akumulacji, jak i systemu transferu. Mam jednak nadziej, e wyranie wskazuj na złoono zagadnienia. Wprowadzenie systemu punktowego wymaga włczenia do wewntrznego systemu zapewnienia jakoci kształcenia zada zwizanych z monitorowaniem prawidłowoci sytemu studiów. Pozwoli to na dokonywanie niezbdnych korekt i uzupełnie w celu doskonalenia systemu. Nie analizujc tej kwestii głbiej, wymieni tu jedynie trzy elementy, które powinny znale si w systemie zapewniania jakoci obok rutynowych procedur stosowanych w systemie tradycyjnym. S to: Ankietyzowanie studentów pod ktem rzeczywistego obcienia prac. Ankietyzowanie pozwala sprawdzi, czy zakładana semestralna i roczna rednia liczba godzin pracy studentów odpowiada rzeczywistoci. Naley tu dokładnie wyjani studentom sposób liczenia godzin pracy, gdy podejcie systemu punktowego w tym wzgldzie moe by dla nich nowoci. Analiza nakładu pracy na poszczególne przedmioty przewidziane programem. Analiza ta, oparta głównie na wynikach ankiet studenckich, pozwala stwierdzi, czy przewidziany liczb punktów nakład pracy studentów jest odpowiednio wykorzystany przez prowadzcych, czy te zadania stawiane studentom powoduj znaczne jego przekroczenie. Równolegle z t analiz naley sprawdza, w jakim stopniu studenci osigaj zakładane efekty kształcenia z poszczególnych przedmiotów. Analiza wiedzy i umiejtnoci absolwentów. Analiza ta pozwala stwierdzi, czy zakładane efekty kształcenia całego programu studiów odpowiadaj załoeniom podanym w sylwetce absolwenta. Takiej oceny mona dokona niestety dopiero po zamkniciu pierwszego cyklu kształcenia i wypuszczeniu pierwszych absolwentów nowego programu. Ponadto pierwszy rocznik moe okaza si nie reprezentatywny. Dane z takiej analizy s jednak bardzo istotne w przypadku, gdy program został zbudowany w oparciu o parametry wyjcia. Bez tych informacji trudno jest sprawdzi prawidłowo budowy programu i jego realizacji. 20