przedstawicielstwo pracownicze w radzie spółki w krajach członkowskich Unii Europejskiej Wstęp

Transkrypt

1 Studia Prawno-ekonomiczne, t. LXXXVI, 2012 PL ISSN s Agata SZYMAŃSKA* Przemysław WŁODARCZYK** przedstawicielstwo pracownicze w radzie spółki w krajach członkowskich Unii Europejskiej Wstęp Partycypacja pracownicza to zagadnienie, które w ostatnim czasie jest często dyskutowane zarówno wśród teoretyków, jak i praktyków efektywnego zarządzania przedsiębiorstwem. Wzrost roli skutecznego kontrolowania zarządu jest wyrazem szczególnego zainteresowania poszczególnych interesariuszy przedsiębiorstwa dbających o realizację swoich własnych celów, jak i celów ogólnych firmy. Uwagę zwraca przede wszystkim pozycja załogi przedsiębiorstwa, która stanowi zasadniczy element każdej organizacji. Przedstawicielstwo pracownicze, zwłaszcza w obszarze organów nadzoru, znacząco wpisuje się w ideę nadzoru korporacyjnego. Nadzór korporacyjny oznacza bowiem całokształt działań podejmowanych w procesie kontroli, regulacji i zarządzania przedsiębiorstwem, mających na celu usprawnienie jego funkcjonowania. Zaangażowanie pracowników w procesy kontroli oraz nadzoru możliwe jest głównie poprzez zapewnienie udziału ich przedstawicieli w radzie spółki. Głównym przedmiotem analiz w niniejszej pracy jest sposób realizacji zasady partycypacji pracowniczej w zakresie udziału reprezentacji pracowników w radzie spółki, w poszczególnych krajach UE. * Mgr, Katedra Funkcjonowania Gospodarki, Uniwersytet Łódzki, ** Mgr, Katedra Makroekonomii, Uniwersytet Łódzki, pwlodarczyk@uni.lodz.pl

2 334 Agata SZYMAŃSKA, Przemysław WŁODARCZYK 1. Rada spółki jako element systemu nadzoru korporacyjnego W literaturze wiele miejsca poświęca się zagadnieniom z obszaru nadzoru korporacyjnego oraz jego wpływom na funkcjonowanie systemu kontroli i nadzoru w korporacjach. Podkreśla się, że przyjęty model nadzoru determinuje sposób ochrony interesów właścicieli organizacji, którzy powierzając swój kapitał menedżerom, tracą bezpośrednią kontrolę nad funkcjonowaniem organizacji, a tym samym nad realizacją pożądanej przez nich funkcji celu, dla jakiej wnieśli kapitał do spółki. Istota nadzoru wyraża się w sposobie, w jaki korporacje są regulowane oraz zarządzane 1. W najszerszym znaczeniu nadzór korporacyjny można potraktować jako synonim dążenia do utrzymaniem równowagi między celami gospodarczymi i społecznymi oraz między celami indywidualnymi i wspólnymi 2. Stworzone za jego pośrednictwem ramy zarządzania mają zachęcać do racjonalnego wykorzystania zasobów, z drugiej zaś strony mają jednocześnie wymagać odpowiedzialności za zarządzanie tymi zasobami. Celem nadzoru korporacyjnego jest więc jednoczesne dostosowanie oraz utrzymanie jak najbardziej zbliżonych do siebie interesów zarówno jednostek, korporacji, jak i społeczeństwa 3. Podkreśla się, że nadzór korporacyjny można utożsamić z pewnego rodzaju systemem struktur instytucjonalnych oraz praktyk, których celem jest uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania: w czyim interesie działa przedsiębiorstwo; kto kontroluje jego funkcjonowanie; kto decyduje o alokacji zasobów; kto dokonuje transferu ryzyka i dochodu między poszczególne jednostki pełniące rolę interesariuszy w stosunku do firmy 4. Nadzór jest zatem zarówno procesem kontroli zarządzania, a także równoważenia interesów wszystkich interesariuszy wewnętrznych, jak i innych stron, które mogą mieć wpływ na funkcjonowanie spółki, w celu zapewnienia odpowiedzialnego zachowania korporacji oraz osiągnięcia przez nią 1 J.J du Plessis, J. McConvill, M. Bagaric, Principles of Contemporary Corporate Governance, Cambridge University Press, Cambridge 2005, s. xxi. 2 A. Cadbury, Foreword, [w:] Claessens S., Corporate Governance and Development, Global Corporate Governance Forum, The International Bank for Reconstruction and Development, The World Bank, Washington 2003, s. vii. 3 Ibidem. 4 M. Blair, Ownership and Control. Rethinking Corporate Governance for the Twenty-First Century, The bookings Institution, Washington D.C. 1995, s. 3.

3 Przedstawicielstwo pracownicze w radzie spółki w krajach członkowskich Unii Europejskiej 335 maksymalnej wydajności i rentowności 5. Konieczność zwiększonej kontroli ma swoje uzasadnienie, głównie w zakresie zapewnienia przejrzystości funkcjonowania organizacji, co pośrednio generuje również bezpieczeństwo akcjonariatu. W tym sensie można zatem mówić o nadzorze korporacyjnym, jako o globalnym dobru publicznym 6. W teorii i praktyce wykształciło sie kilka podejść do systemów władania korporacyjnego 7. Dostępna literatura dostarcza wielu klasyfikacji oraz koncepcji z zakresu teorii nadzoru korporacyjnego, które ewoluują w czasie. Do najczęściej wymienianych należą: teoria agencji (agency theory), teoria stewarda (stewardship theory) oraz teoria interesariuszy (stakeholder theory). Kluczowe dla rozwoju teorii agencji jest stwierdzenie, iż w miarę wzrostu wielkości firm akcjonariusze tracą możliwość efektywnej kontroli nad korporacją. Oddzielenie własności od zarządzania zwiększa siłę przetargową menadżerów oraz umożliwia realizację ich własnych celów 8. W takim ujęciu interesy akcjonariuszy (pryncypała) mogą popadać w konflikt z interesami zarządzających korporacją menadżerów (agenta). W tej sytuacji ważnym elementem jest posiadanie niezależnego od zarządu organu kontroli, który pozwoliłby na realizację celów akcjonariuszy. Teoria agencji podkreśla więc znaczenie przypisywane akcjonariuszom w zakresie uprawnień kontrolnych sprawowanych nad ich własnością, reprezentowaną jako wkład kapitał wniesiony do spółki. Teoria stewarda stanowi alternatywę dla teorii agencji. Zakłada się w niej, że w relacjach właścicieli-akcjonariuszy oraz menadżerów nie dochodzi do konfliktu interesów. Cechą akcentowaną w teorii jest kwestia kształtowania rady spółki menadżerowie posiadają uprawnienia kontrolne, co oznacza, że teoria podkreśla znaczenie połączenia funkcji zarządczych z kontrolnymi. Zgodnie z teorią, akcjonariusze maksymalizują swoją funkcję celu (wzrost stopy zwrotu z zaangażowanego kapitału) wówczas, gdy struktura organizacyjna 5 J.J. du Plessis, J. McConvill, M. Bagaric, Principles..., s J.K. Solarz, Nadzór korporacyjny w sektorze publicznym, [w:] S. Rudolf (red.), Ekonomiczne i społeczne problemy nadzoru korporacyjnego, Wyd. UŁ, Łódź 2004, s C. Mesjasz, Teorie nadzoru korporacyjnego, [w:] S. Rudolf (red.), Ekonomiczne i społeczne teorie..., s M.M. Muth, L. Donaldson, Stewardship Theory and Board Structure: a Contingency Approach, [w:] Corporate Governance an International Review, vol. 6, Blackwell Publishing Ltd., January 1998, s. 5.

4 336 Agata SZYMAŃSKA, Przemysław WŁODARCZYK korporacji umożliwia prowadzenie skutecznej kontroli sprawowanej przez zarząd, który z kolei powinien dbać przede wszystkim o interesy właścicieli 9. Teoria interesariuszy podkreśla, że informacje o korporacji są przedmiotem zainteresowania nie tylko akcjonariuszy, ale znacznie szerszego grona tzw. interesariuszy, do których zaliczyć można akcjonariuszy, klientów, dostawców i pośredników, pracowników oraz lokalne społeczności 10. Na gruncie tej teorii, firma ujmowana jest jako system powiązań między interesariuszami dostarczającymi niezbędnych dla jej funkcjonowania rozwiązań z zakresu infrastruktury rynkowej oraz prawnej 11. Z tego też względu, celem organizacji jest osiąganie równowagi między sprzecznymi celami poszczególnych grup interesu, co ujmowane jest m.in. za pomocą uczestnictwa reprezentantów poszczególnych grup w radzie spółki, której skoordynowane działania powinny z kolei zostać ukierunkowane na równoważenie interesów różnych grup 12. W literaturze podkreśla się wiodącą rolę teorii agencji w zakresie kształtowania podstaw oraz odpowiednich zasad nadzoru korporacyjnego 13. Na gruncie teorii agencji zasadniczym elementem nadzoru jest dążenie do zapewnienia akcjonariuszom realizacji ich praw oraz dbanie o ich interesy, ujętych w sposobie prowadzenia działań menadżerów wchodzących w skład zarządu. Wynikający ze wzrostu skali prowadzenia działalności, głównie w formie spółek akcyjnych, rozdział między zarządzaniem a własnością powoduje konieczność zaakcentowania w strukturze organizacyjnej poszczególnych spółek organów, które nadzorowałyby działania podejmowane przez zarząd, w tym zgodność tych działań z ogólnymi interesami akcjonariuszy. Istotnym narzędziem sprawowania tak rozumianej kontroli właścicielskiej jest funkcjonowanie rad spółek, które wykonują swoje zasadnicze cele poprzez przypisane im funkcje kontrolne. W praktyce funkcjonowania nadzoru korporacyjnego wyłoniły sie dwa zasadnicze systemy konstruowania rad, a mianowicie: jednopoziomowy 9 Ibidem, s A.L. Friedman, S. Miles, Stakeholders: Theory and Practice, Oxford University Press, Oxford 2006, s P. Urbanek, Nadzór korporacyjny a wynagrodzenia menedżerów, Wyd. UŁ, Łódź 2005, s Ibidem. 13 Np. A. Shleifer, R. Vishny, A Survey Of Corporate Governance, NBER Working Papers, no 5554, Cambridge 1996.

5 Przedstawicielstwo pracownicze w radzie spółki w krajach członkowskich Unii Europejskiej 337 (monistyczny) oraz dwupoziomowy (dualistyczny) 14. Przyjęty model nadzoru kształtuje podstawy kontroli w przedsiębiorstwie, poprzez wskazanie na organy, którym przypisuje się funkcje kontrolne (por. wykr. 1). WYKRES 1: Systemy nadzoru korporacyjnego MODEL JEDNOPOZIOMOWY AKCJONARIUSZE RADA DYREKTORÓW MODEL DWUPOZIOMOWY AKCJONARIUSZE RADA NADZORCZA ZARZĄD KIEROWNICTWO KIEROWNICTWO Źródło: S. Rudolf, Wprowadzenie, [w:] S. Rudolf (red.), Nadzór właścicielski w spółkach prawa handlowego, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1999, s. 11. Elementem, który różni oba systemy, jest odmienne ukształtowanie organu kontroli. W modelu jednopoziomowym organem kontroli jest rada dyrektorów. W jej skład wchodzą zarówno członkowie kierownictwa, jak i członkowie zewnętrzni. Rzadko w skład rady dyrektorów powoływani są przedstawiciele pracowników. Z kolei system dualistyczny wyraźnie rozdziela funkcje kontrolne od zarządczych, co oznacza, że członkowie zarządu nie mogą jednocześnie być członkami rady nadzorczej. W skład rady nadzorczej w modelu dualnym wchodzą nie tylko przedstawiciele akcjonariatu, ale w zależności od rozwiązań również przedstawiciele pracowników 15. Zaprezentowane rozróżnienie oznacza, że w przypadku systemu monistycznego funkcje kontrolne i nadzorcze rady dyrektorów łączone są z funkcjami decyzyjnymi. Z kolei w modelu dualistycznym funkcje zarządcze odseparowane są od kontroli i nadzoru. Różnice te wynikają z regulacji oraz rozwiązań prawnych. Zgodnie z przepisami prawa, walne zgromadzenie akcjonariuszy wybiera radę nadzorczą, która z kolei określa skład zarządu oraz sprawuje 14 S. Rudolf, Wprowadzenie, [w:] S. Rudolf (red.), Nadzór właścicielski w spółkach prawa handlowego, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1999, s Ibidem, s

6 338 Agata SZYMAŃSKA, Przemysław WŁODARCZYK nadzór nad jego działalnością 16. W przypadku modelu jednopoziomowego nie ma już tak ścisłego powiązania między akcjonariuszami a organami sprawującymi kontrolę, gdyż w skład rady dyrektorów wchodzi zarówno przedstawicielstwo kierownictwa (zarządu), jak i członkowie zewnętrzni. W takim modelu członkowie rad dyrektorów czują się mniej związani z akcjonariuszami niż członkowie rad nadzorczych 17. Rada spółki pełni wiele funkcji, które są jej przypisane na podstawie przepisów prawa, statutu spółki bądź powszechnej praktyki 18. Najczęściej wymienianymi są funkcje: kontrolna, opiniodawcza (rada opiniuje decyzje zarządu przed ich podjęciem, w tym wyraża zgodę na podjęcie tych decyzji), motywacyjna (rada ustala zakres wynagrodzeń oraz opracowuje system premiowy) oraz kadrowa (wybór zarządu) 19. Głównym zadaniem rady jest sprawowanie nadzoru nad zarządem oraz dbanie o realizację interesów akcjonariuszy 20. Dokonując bardziej szczegółowego podziału, można wskazać, że rady są odpowiedzialne między innymi za 21 : ustalenie strategicznych celów przedsiębiorstwa; wybór zarządu; opiniowanie jego decyzji; rozliczenie z działań oraz akceptowanie podejmowanych przez zarząd przedsięwzięć; akceptację oraz rewizję regulaminów wprowadzanych w przedsiębiorstwie; sprawdzanie struktury kontroli wewnętrznej; przygotowywanie oraz opiniowanie sprawozdań i raportów dla wspólników/akcjonariuszy; udzielanie rad kierownictwu (zarządowi); kontrolowanie przyjętej w spółce polityki rachunkowości; opiniowanie oraz zatwierdzanie podziału wyniku finansowego i innych rocznych sprawozdań finansowych, projektów planowanych inwestycji i innych. Rada jest organem kolegialnym, który reprezentuje interesy właścicieli (akcjonariuszy). Tak sformułowana misja rady wynika już z samego faktu jej 16 Np. w polskim Kodeksie spółek handlowych taki zapis zawiera art. 385 oraz art ; zob. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych, Dz.U. z 2000 r. Nr 94, poz. 1037, z późn. zm. 17 S. Rudolf, Wprowadzenie..., s B. Haus, Rola i miejsce rad nadzorczych w spółkach kapitałowych, [w:] S. Rudolf (red.), Nadzór właścicielski..., s Ibidem. 20 M. Aluchna, Rada nadzorcza w polskim systemie nadzoru korporacyjnego, [w:] S. Rudolf (red.), Ekonomiczne i społeczne teorie..., s Na podstawie: S. Rudolf, T. Janusz, D. Stos, P. Urbanek, Efektywny nadzór korporacyjny, PWE, Warszawa 2002, s. 65; O. Kunert, Skuteczność rad nadzorczych z udziałem przedstawicieli pracowników korporacji, [w:] S. Rudolf (red.), Perspektywy rozwoju partycypacji pracowniczej w Polsce w warunkach Unii Europejskiej, Wyd. UŁ, Łódź 2007, s

7 Przedstawicielstwo pracownicze w radzie spółki w krajach członkowskich Unii Europejskiej 339 powołania przez walne zgromadzenie wspólników. Szczególnym przypadkiem konstrukcji składu rady jest uczestnictwo w jej strukturach przedstawicieli załogi. Istotna rola partycypacji pracowniczej wynika ze społecznych poglądów na funkcjonowanie przedsiębiorstw. Pracownicy stanowią z reguły bowiem najliczniejszą grupę interesariuszy korporacji, zatem ich wkład w pełnienie funkcji nadzorczo-kontrolnych powinien być dość znaczny. Szczególnie liczny udział pracowników w sprawowaniu kontroli i nadzoru nad korporacją umożliwia model niemiecki, który prawnie gwarantuje uczestnictwo przedstawicieli pracowników w instytucji rady nadzorczej. 2. Partycypacja pracowników w radzie spółki Partycypacja (łac. particeps uczestnik 22 ) oznacza uczestnictwo oraz współdecydowanie. Partycypacja jest procesem wspólnego podejmowania decyzji przez dwie lub więcej stron 23, przy czym decyzje te w znaczącym stopniu dotyczą przyszłej sytuacji tych, którzy je podjęli 24. W tym znaczeniu partycypacja pracownicza oznacza czynny udział pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Partycypacja pracownicza w przedsiębiorstwie może przybierać różne formy, które zależą m.in. od statusu prawnego firmy oraz szerszego kontekstu przyjętych w niej rozwiązań ustawowych, w tym decyzji zarządu oraz rad nadzorczych 25. W literaturze najczęściej wymienia się: partycypację bezpośrednią w ramach której pracownicy bezpośrednio angażują się w procesy zarządzania przedsiębiorstwem; partycypację pośrednią oznaczającą współuczestnictwo pracowników w zarządzaniu organizacją nie w sposób bezpośredni, lecz za pośrednictwem przedstawicieli załogi; 22 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Świat Książki, Warszawa 2000, s T. Mendel, Argumenty przemawiające za partycypacją pracowniczą, [w:] S. Rudolf (red.), Partycypacja pracownicza. Echa przeszłości czy perspektywy rozwoju?, Wyd. UŁ, Łódź 2001, s Ibidem. 25 J.W. Woźniak, Partycypacja pracownicza w opinii kadry zarządzającej, [w:] S. Rudolf (red.), Perspektywy rozwoju..., s

8 340 Agata SZYMAŃSKA, Przemysław WŁODARCZYK partycypację kapitałową w ramach której pracownicy obejmują określony udział w kapitale przedsiębiorstwa, są więc jego współudziałowcami 26. Szczególnym przedmiotem zainteresowania z punktu widzenia niniejszych analiz jest pośrednia forma partycypacji pracowniczej. Obecność przedstawicieli pracowników w organach spółki, zwłaszcza w organach nadzoru, ma wpływ na sposób, w jaki przedsiębiorstwo funkcjonuje i poddawane jest kontroli. Partycypacja pracownicza stanowi istotny element koncepcji nadzoru w korporacji. Pracownicy, jako niezależni od zarządu interesariusze organizacji, w znacznym stopniu mogą kontrolować kierunek zmian w procesie zarządzania przedsiębiorstwem. Załoga przedsiębiorstwa w przeciwieństwie do akcjonariuszy jest stałym elementem organizacji, ma codzienną styczność z jej funkcjonowaniem, rozumie jej potrzeby, w związku z czym pracownicy krytycznie mogą odnieść się do polityki prowadzonej przez menadżerów oraz szybciej mogą się zorientować w nieprawidłowościach (o ile posiadają kompetencje, które pozwalają im takie nieprawidłowości stwierdzić). Partycypację pracowników w organach nadzoru umożliwia zwłaszcza dwuszczeblowy (dualistyczny) system zarządzania. Oddzielność kontroli od decyzji zarządczych znacząco przyczynia się do zaangażowania przedstawicieli załogi w struktury organizacyjne przedsiębiorstwa. Takie oddziaływanie może nieść za sobą pozytywny efekt psychologiczny pozwalający pracownikom na poczucie integralności i odpowiedzialności za losy przedsiębiorstwa oraz poczucie znacznego respektowania ich praw, w tym reprezentacji ich interesów. Reprezentacja pracowników za pośrednictwem ich przedstawicieli, pochodzących z wyboru, jest zjawiskiem powszechnym w strukturach organizacyjnych przedsiębiorstw w UE 27 zarówno w starych krajach UE, jak i w krajach nowo przyjętych. Jak wspomniano, typowym rozwiązaniem, które umożliwia taką partycypację jest układ dualistyczny. Rada spółki skupia się w nim na kontroli zarządu, który z kolei odpowiada za strategię rozwoju przedsiębiorstwa. Od zarządu wymaga się zatem profesjonalizmu oraz doświadczenia. Członkowie rady dbają więc o zgodność wykorzystania umiejętności menedżerskich kierownictwa z ogólnym interesem akcjonariuszy i innych podmiotów zainteresowanych poszczególnymi segmentami rozwoju spółki. W systemach 26 Ibidem, s S. Rudolf, Pośrednie formy partycypacji pracowniczej w nowych krajach Unii Europejskiej, [w:] S. Rudolf (red.), Perspektywy rozwoju..., s. 170.

9 Przedstawicielstwo pracownicze w radzie spółki w krajach członkowskich Unii Europejskiej 341 monistycznych, łączących funkcje kontroli i zarządzania, podstawowym organem jest rada dyrektorów wyposażona w kompetencje nadzorczo-zarządcze. Jak wynika z badań, w takich systemach przedstawicielstwo załogi w radach dyrektorów spotykane jest tylko sporadycznie 28. Warto tu wspomnieć, że poza uczestnictwem w radzie, pracownicy mogą zasiadać w pozostałych organach spółki. Dominujący w Europie Zachodniej dualistyczny system partycypacji, zakładający możliwość oddelegowania pracowników do organów spółek, zaczął się kształtować w latach 50. ubiegłego wieku w Niemczech 29. Model ten wyjątkowo akcentuje pozycję pracowników oraz dbałość o ich interesy, co wynika m.in. z dominującej pozycji załogi, która, obok akcjonariuszy, jest jednym z głównych interesariuszy przedsiębiorstwa. Wprawdzie bezpośrednie uczestnictwo pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwem jest możliwe (np. w spółkach Skarbu Państwa w Polsce lub w tzw. spółkach pracowniczych poprzez realizację praw korporacyjnych wynikających z objętych akcji, głównie dzięki prawu głosu na walnym zgromadzeniu wspólników/akcjonariuszy), jednak nie jest ono zjawiskiem powszechnym. Zdecydowanie częściej uczestnictwo przybiera postać partycypacji w organach kontroli i nadzoru. Nie wyklucza to jednak uczestnictwa w pozostałych organach spółki. Na przykład w polskim prawodawstwie istnieje, w odniesieniu do spółek powstałych w wyniku komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, instytucja członka zarządu pochodzącego z wyboru pracowników. Zgodnie z art. 16 pkt 1 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, w spółkach powstałych w drodze komercjalizacji, a także po zbyciu przez Skarb Państwa ponad połowy akcji spółki, pracownicy wybierają jednego członka zarządu, jeżeli średnioroczne zatrudnienie w spółce wynosi powyżej 500 pracowników 30. Innym wyjątkiem jest przypadek Słowenii, gdzie w przedsiębiorstwach, w których zatrudnienie przekracza 500 pracowników, istniejąca rada zakładowa może zgłosić kandydaturę robotniczego dyrektora, który po zaakceptowaniu przez organ nadzoru (radę nadzorczą) powoływany jest w skład zarządu 31. Oba przykłady to raczej nieliczne przypadki uczestnictwa pracowników w organie zarządu. 28 Ibidem. 29 M. Gładoch, Uczestnictwo pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwem w Polsce. Problemy teorii i praktyki na tle prawa wspólnotowego, Dom Organiz., Toruń 2008, s Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji, Dz.U. z 1996 r. Nr 119, poz. 561, z późn. zm. 31 S. Rudolf, Pośrednie formy partycypacji..., s. 171.

10 342 Agata SZYMAŃSKA, Przemysław WŁODARCZYK Jak dotychczas wykazano w niniejszym artykule, z reguły partycypacja obejmuje reprezentację pracowników w organach kontroli i nadzoru. W zależności od rozwiązań prawnych udział pracowników w organach nadzorczych kształtuje się odmiennie. Największą liczbą przedstawicieli załogi w radzie gwarantuje prawodawstwo niemieckie umożliwia nawet 50-procentowy udział pracowników w składzie rady nadzorczej. W praktyce reprezentacja pracownicza jest różna w zależności od rodzaju/wielkości przedsiębiorstwa oraz kraju. Z badań prowadzonych nad strukturą uczestnictwa pracowników w organach kontroli w krajach UE wynika, że jedynie w czterech nowych krajach UE w roku 2004 (Węgry, Słowacja, Słowenia i Czechy) przedstawicielstwo pracowników w radzie jest wymogiem obligatoryjnym 32. W tych państwach udział pracowników wynosi najczęściej ⅓ składu rady, co odpowiada powszechnym tendencjom w krajach tzw. starej Unii (15-UE). Skład pracowniczych członków rady nie zawsze jest rozwiązaniem sztywnym. Może on ulec zmianie w zależności od przyjętych rozwiązań, na ogół uzależniających reprezentację członków załogi od liczby zatrudnianych pracowników. W Polsce wyjątkowo znaczna reprezentacja pracowników w organie nadzoru obserwowana jest w spółkach podlegających ustawie o komercjalizacji i prywatyzacji. Artykuł 12 pkt 1 wspomnianej ustawy stanowi, że w czasie, w którym Skarb Państwa pozostaje jedynym akcjonariuszem spółki powstałej w wyniku komercjalizacji, członków rady nadzorczej powołuje i odwołuje walne zgromadzenie, z tym że dwie piąte składu rady nadzorczej stanowią [...] osoby wybrane przez pracowników [...] 33. Co więcej, w sytuacji gdy Skarb państwa przestaje być jedynym akcjonariuszem takiej spółki, pracownikom przysługuje wybór swoich reprezentantów do rady nadzorczej w liczbie 2 członków gdy rada liczy do 6 członków, albo 3 reprezentantów gdy rada nadzorcza składa się z 7 10 członków, lub 4 reprezentantów gdy rada liczy co najmniej 11 członków 34. Rozwiązania w zakresie kontroli i nadzoru spółek kapitałowych w Polsce reguluje ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (k.s.h.) 35.W przypadku spółek akcyjnych rada nadzorcza jest organem obligato- 32 Por. ibidem. 33 Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji. 34 Art. 14 pkt 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji. 35 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych.

11 Przedstawicielstwo pracownicze w radzie spółki w krajach członkowskich Unii Europejskiej 343 ryjnym (art. 381 k.s.h.), z kolei w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością obowiązek powołania rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej pojawia się z chwilą, gdy kapitał zakładowy spółki przekracza 500 tys. zł, a spółka liczy więcej niż 25 wspólników (art k.s.h.). Kodeks spółek handlowych nie reguluje jednak uczestnictwa pracowników w radzie nadzorczej. Można zatem przyjąć, że w Polsce kwestie pracowniczej partycypacji w organach kontroli i nadzoru (a także w pewnym zakresie i organach zarządzania) wykształciły się głównie w odniesieniu do przedsiębiorstw państwowych oraz przedsiębiorstw podlegających ustawie o komercjalizacji i prywatyzacji. M. Gładoch 36 podkreśla, że dla partycypacji pracowniczej, zwłaszcza w zakresie pracowniczych członków rad nadzorczych spółek powstających w wyniku komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, dużego znaczenia może nabrać art k.s.h. ustanawiający, że do kompetencji rady nadzorczej należy [...] delegowanie członków rady nadzorczej, na okres nie dłuższy niż trzy miesiące, do czasowego wykonywania czynności członków zarządu [...]. Jak zauważa autorka, taki członek rady zyskuje status prawny członka zarządu ; zdobywa on w ten sposób uprawnienia przysługujące członkowi zarządu. Oznacza to tym samym, że na gruncie prawnym nie ma przeciwwskazań, aby osobą wyznaczoną do zarządu był także pracowniczy członek rady 37. Udział pracowników w organach nadzoru nie jest jednak zjawiskiem zawsze ocenianym pozytywnie. W literaturze podkreśla się, że jest ono dość kontrowersyjne. Udział pracowników w organach nadzoru niekiedy jest odczytywany przez pracodawców jako wyraz wzmocnienia wpływów związków zawodowych w danej firmie, co może być potraktowane jako zagrożenie interesów pracodawcy. Okazuje się bowiem, że reprezentanci pracowników w organach nadzoru i kontroli są często jednocześnie członkami związków zawodowych. Innym aspektem, krytycznie odnoszącym się do udziału przedstawicieli pracowników w organach nadzoru, jest kwestia lojalności wobec spółki oraz przekazywania informacji poufnych. Przedstawiciele pracowniczy często są skłonni do przekazywania załodze poufnych i niekorzystnych dla przedsiębiorstwa informacji. Innym przytaczanym argumentem jest znaczna koncentracja przedstawicieli pracowników na kwestiach typowo pracowniczych, nie zaś na sprawach odnoszących się do funkcjonowania firmy jako 36 M. Gładoch, Uczestnictwo..., s Ibidem.

12 344 Agata SZYMAŃSKA, Przemysław WŁODARCZYK całości. Kwestia udziału pracowników w organach kontroli nie jest natomiast przedmiotem krytyki w tych krajach, które wykazują silny związek partycypacji z ogólną efektywnością działań pracowników. Pozytywne efekty z partycypacji czerpią Niemcy, Szwecja czy Austria kraje, w których reprezentacja pracownicza w organach spółek ma dość długą tradycję 38. Można przypuszczać, że skuteczność nadzoru w przedsiębiorstwach będzie w dużym stopniu zależała od utrwalonych rozwiązań określających sposób jego funkcjonowania, w tym od udziału reprezentacji pracowniczej w radzie spółki. Poszczególne kraje w odmienny sposób kształtują prawne podstawy tworzenia struktur obejmujących przedstawicielstwo pracowników. Wydaje się, że pozytywnym aspektem udziału przedstawicieli pracowników w organach nadzorczych i kontrolnych spółek może być ich znaczący wkład we wzrost niezależności tworzonych rad nadzorczych, co mogłoby z kolei spowodować zwiększenie skuteczności w zarządzaniu organizacją. 3. Rozwiązania krajowe w zakresie partycypacji pracowniczej w radzie spółki w państwach członkowskich Unii Europejskiej Jak już wykazano, partycypacja pracowników w procesie zarządzania przedsiębiorstwem umożliwia kształtowanie zachodzących w nim procesów gospodarczych, w oparciu o teorię interesariuszy, stając się źródłem znaczących korzyści dla przedsiębiorstwa. Wbrew rozpowszechnionym szczególnie wśród pracodawców i właścicieli obawom, może ona być zatem istotnym źródłem przewagi konkurencyjnej w warunkach postępującej globalizacji. Ze względu na duże nadzieje wiązane przez Komisję Europejską z zasadą partycypacji, wskazane jest więc przeprowadzenie analizy porównawczej rozwiązań w tym zakresie w poszczególnych państwach UE, aby określić, w jakim stopniu jest ona realizowana w praktyce. W tym celu dokonano porównania rozwiązań legislacyjnych w poszczególnych krajach, w odniesieniu do partycypacji pracowników w radach nadzorczych i zarządach spółek. W Austrii reprezentacja pracownicza w radach nadzorczych od 1974 r. jest zagwarantowana ustawowo w spółkach akcyjnych i z ograniczoną odpowiedzialnością (AG i GmbH) zatrudniających powyżej 300 osób, spółdzielniach 38 S. Rudolf, Przedstawicielstwo pracownicze w organach nadzoru korporacyjnego tendencje zmian, [w:] S. Rudolf (red.), Ekonomiczne i społeczne teorie..., s

13 Przedstawicielstwo pracownicze w radzie spółki w krajach członkowskich Unii Europejskiej 345 zatrudniających powyżej 40 osób oraz towarzystwach ubezpieczeń wzajemnych i kasach oszczędnościowych. Przedstawiciele pracowników mają zapewnioną ⅓ miejsc w radzie. Wyboru przedstawicieli dokonuje rada pracownicza i ona może ich odwoływać. Skład grupy przedstawicieli pracowników musi odzwierciedlać stosunek liczby pracowników produkcyjnych i administracyjnych, a w przypadku grup kapitałowych brana jest pod uwagę także liczba pracowników należących do poszczególnych przedsiębiorstw wchodzących w jej skład. Przedstawiciele pracowników nie mają prawa głosu przy wyborze członków zarządu 39. W Belgii reprezentacja pracownicza jest obecna na spotkaniach rad nadzorczych jedynie w niewielkiej liczbie spółek państwowych 40. W Czechach udział reprezentantów pracowników w radach nadzorczych został zapewniony ustawowo w 1991 r. Obowiązek ten dotyczy wszystkich spółek państwowych oraz prywatnych zatrudniających powyżej 50 pracowników. Przedstawiciele pracowników muszą stanowić ⅓ członków rady; są wybierani w wyborach bezpośrednich lub pośrednich na kadencję nie dłuższą niż 5 lat. Wszyscy członkowie rady maja takie same uprawnienia 41. Dania zagwarantowała udział reprezentantów pracowników w radach nadzorczych w kilkakrotnie nowelizowanych ustawach uchwalonych w 1973 r. Od roku 1987 pracownicy w spółkach kapitałowych zatrudniających powyżej 35 osób mają prawo wyboru co najmniej dwóch członków rady nadzorczej, ale nie więcej niż ½ członków tej rady. Wszyscy członkowie mają równe prawa 42. Finlandia w roku 1990 zagwarantowała ustawowo uczestnictwo przedstawicieli w radach dyrektorów przedsiębiorstw, które zatrudniają powyżej 150 osób, poza spółkami partnerskimi, grupami ubezpieczeniowymi, fundacjami i przedsiębiorstwami państwowymi. Reprezentacja jest powoływana w oparciu o ugodę pomiędzy pracodawcą a pracownikami, w której ustala się liczbę przedstawicieli. Ustawa gwarantuje pracownikom ¼ miejsc w radzie (od 1 4 przedstawicieli). Możliwe, chociaż mało popularne, jest również utworzenie 39 Komisja Europejska, Employee Representatives in an Enlarged Europe, vol. 1, Office for Official Publications of the European Communities, Luxemburg 2008, s Publikacja niniejsza stanowi opracowanie będące zbiorem analiz przygotowanych przez specjalistów zajmujących się problematyką partycypacji pracowniczej w poszczególnych krajach członkowskich UE. 40 Ibidem, vol. 1, s Ibidem, vol. 1, s Ibidem, vol. 1, s

14 346 Agata SZYMAŃSKA, Przemysław WŁODARCZYK spółki z zarządem i radą nadzorczą, a wtedy od wspólników zależy, w której z nich znajdą się przedstawiciele pracowników. Przedstawiciele ci nie mają prawa do decyzji w sprawach dotyczących menadżerów 43. We Francji przedstawiciele pracowników występują w radach nadzorczych lub radach dyrektorów spółek państwowych, gdzie muszą stanowić ⅓ rady. W przypadku spółek prywatnych rozwiązania takie określone są w statucie spółki. Liczba przedstawicieli nie może zaś przekraczać ⅓ składu rady lub 5 osób. W każdej spółce w posiedzeniach rady nadzorczej lub rady dyrektorów mogą uczestniczyć przedstawiciele rady pracowników z głosem doradczym 44. W Grecji od 2005 r. pracownicy są reprezentowani przez 1 lub 2 przedstawicieli w radach dyrektorów spółek państwowych, których akcje nie są notowane na giełdzie. Przedstawiciele ci posiadają pełne uprawnienia decyzyjne. Wybory odbywają się w sposób bezpośredni 45. W Hiszpanii porozumienie z roku 1986 wprowadziło przedstawicieli pracowników do rad dyrektorów niektórych spółek państwowych 46. Holandia wprowadziła w 1971 r. ustawę zapewniającą udział w radach nadzorczych przedstawicielom pracowników. System ten uznano jednak za nieprawidłowy i zreformowano w 2004 r. Obecnie rady pracownicze w spółkach akcyjnych i z ograniczoną odpowiedzialnością, w spółdzielniach i towarzystwach ubezpieczeń wzajemnych zatrudniających powyżej 100 osób mogą proponować kandydatów do rady nadzorczej, którzy są wybierani przez walne zgromadzenie. Mogą oni stanowić nie więcej niż ⅓ rady. Członkowie rady z ramienia rad pracowniczych nie mogą być jednak pracownikami spółki ani członkami działających w niej związków zawodowych 47. Irlandia wprowadziła przedstawicielstwo w 8 największych spółkach państwowych w 1977 r. Przedstawiciele pracowników stanowią tam ⅓ rady dyrektorów. Są wybierani w wyborach bezpośrednich, ale ich kandydatura musi zostać zgłoszona przez związek zawodowy. Kadencja przedstawicieli trwa 3 lata. Posiadają oni takie same uprawnienia jak pozostali dyrektorzy. W roku 1988 w pozostałych spółkach państwowych wprowadzono szereg rozwiązań przedstawicielskich na niższym poziomie Ibidem, vol. 1, s Ibidem, vol. 1, s Ibidem, vol. 1, s Ibidem, vol. 2, s Ibidem, vol. 2, s Ibidem, vol. 1, s

15 Przedstawicielstwo pracownicze w radzie spółki w krajach członkowskich Unii Europejskiej 347 Luksemburg zapewnił przedstawicielstwo pracownicze ustawą z 1975 r., gwarantując im ⅓ miejsc w radach dyrektorów / radach nadzorczych w spółkach zatrudniających powyżej 1000 osób, oraz od 3 osób do ⅓ składu rady w spółkach, które w co najmniej 25% znajdują się pod kontrolą państwa. Przedstawiciele pracowniczy mają takie same prawa jak inni członkowie rad 49. W Niemczech zakres przedstawicielstwa pracowniczego (wprowadzonego ustawami z lat 1951 i 1976) jest uwarunkowany rozmiarami spółki. Obowiązek obecności przedstawicieli pracowników w radzie nadzorczej dotyczy spółek kapitałowych, spółdzielni i towarzystw ubezpieczeń wzajemnych, zatrudniających więcej niż 500 osób. Stanowią oni wtedy ⅓ rady nadzorczej. W spółkach kapitałowych i spółdzielniach zatrudniających powyżej 2000 osób przedstawiciele pracowników stanowią natomiast ½ rady nadzorczej, a dodatkowo w zarządzie musi zasiadać dyrektor ds. pracowniczych. Wyboru dokonuje się w głosowaniu bezpośrednim w spółkach zatrudniających poniżej 8000 osób, a w innych wypadkach (mniejszych spółek) przez reprezentantów. Przedstawiciele pracowników mają takie same prawa jak pozostali członkowie rady. Szczególne rozwiązania dotyczą spółek w przemyśle ciężkim zatrudniających powyżej 1000 pracowników, gdzie w radzie nadzorczej zasiada ½ przedstawicieli pracowniczych i dodatkowo 1 członek neutralny, wybierany przez pracowników i udziałowców wspólnie. Przedstawiciele pracowników mają wpływ na wybór dyrektora ds. pracowniczych 50. W Polsce przedstawiciele pracowników stanowią ⅖ rad nadzorczych w spółkach państwowych skomercjalizowanych. W spółkach sprywatyzowanych pracownicy zachowali prawa do wyboru: 2 członków, gdy rada liczy poniżej 6 osób; 3 członków, gdy liczy 7 10 osób, i 4 członków, gdy liczy ona powyżej 11 osób. Posiadają oni takie same uprawnienia jak pozostali członkowie rady 51. Dodatkowo w spółkach państwowych skomercjalizowanych lub sprywatyzowanych zatrudniających powyżej 500 osób mają oni prawo do wyboru jednego członka zarządu. Słowacja wprowadziła reprezentację pracowniczą w 1991 r. Obecnie przedstawiciele pracowników są wybierani w spółkach kapitałowych zatrudniających więcej niż 50 osób. Stanowią oni co najmniej ⅓ rady nadzorczej, chyba że statut spółki stanowi inaczej. Ich liczba nie może jednak przekroczyć 49 Ibidem, vol. 2, s Ibidem, vol. 1, s M. Gładoch, Uczestnictwo..., s

16 348 Agata SZYMAŃSKA, Przemysław WŁODARCZYK liczby członków rady wybieranych przez walne zgromadzenie akcjonariuszy. Przedstawiciele mają takie same prawa jak pozostali członkowie rady, a ich odwołanie następuje decyzją większości pracowników. Kandydatów mogą zgłaszać związki zawodowe lub co najmniej 10% pracowników 52. W Słowenii przedstawiciele pracowników powinni stanowić nie mniej niż ⅓ rady nadzorczej lub rady dyrektorów spółek i spółdzielni zatrudniających do 1000 osób i ½ rady w spółkach i spółdzielniach zatrudniających powyżej 1000 osób. Są oni wybierani i odwoływani przez radę pracowniczą. Dodatkowo każda spółka zatrudniająca powyżej 500 osób powinna mieć tzw. dyrektora pracowniczego wybieranego przez radę pracowniczą i zatwierdzanego przez przedstawicieli właścicieli. Mają oni takie same prawa jak inni członkowie rad i zarządu 53. Reprezentacja pracownicza w Szwecji została wprowadzona ustawą z 1987 r., która przewiduje 2 stałych przedstawicieli i 2 zastępców w radzie dyrektorów spółek publicznych i prywatnych zatrudniających powyżej 25 osób. Jeśli spółka zatrudnia więcej niż 1000 pracowników i działa w 2 różnych branżach, to są oni uprawnieni odpowiednio do 3 reprezentantów i 3 zastępców. Przedstawiciele wybierani są na 1 rok. Nie mogą decydować w sprawach dotyczących negocjacji ze związkami zawodowymi. Węgry zagwarantowały przedstawicielstwo pracownicze w ustawie z 2006 r. W spółkach zatrudniających powyżej 200 osób rady pracownicze, po konsultacjach ze związkami zawodowymi, mają prawo powołać ⅓ rady nadzorczej. Przedstawiciele mają takie same prawa jak pozostali przedstawiciele rady. Mogą być odwołani jedynie decyzją najwyższych władz spółki podjętą na wniosek rady pracowniczej 54. W Portugalii ustawa z 2004 r. przewiduje wybór przedstawicieli w radach nadzorczych przez pracowników w spółkach państwowych, ale skład rady jest ustalany na mocy statutów spółek wydawanych w formie rozporządzeń wykonawczych, w których przedstawicielstwa do tej pory nie uwzględniano 55. Dziewięć krajów UE (Bułgaria, Cypr, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Rumunia, Wielka Brytania, Włochy) nie wprowadziło dotąd żadnej formy partycypacji pracowników w organach spółek. 52 Komisja Europejska, Employee..., vol. 2, s , s Ibidem, vol. 2, s Ibidem, vol. 1, s Ibidem, vol. 2. s

17 Przedstawicielstwo pracownicze w radzie spółki w krajach członkowskich Unii Europejskiej 349 Rozwiązania systemowe w poszczególnych krajach UE przedstawia tab. 1. TABELA 1: Regulacje dotyczące partycypacji w radach nadzorczych w krajach Unii Europejskiej Model corporate governance Państwo Partycypacja przedstawicieli pracowników w organach spółki Rodzaj spółek, w których pracownicy powołują przedstawicieli Liczba przedstawicieli pracowników w organach spółki Model dualistyczny Model monistyczny Austria tak państwowe i prywatne powyżej 300 os., spółdzielnie powyżej 40 os., towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, kasy oszczędnościowe ⅓ rady nadzorczej Czechy tak państwowe i prywatne powyżej 50 os. ⅓ rady nadzorczej Dania tak państwowe i prywatne powyżej 35 os. co najmniej 2 os., ale mniej niż ½ rady nadzorczej Estonia nie Holandia tak państwowe i prywatne powyżej 100 os. ⅓ rady nadzorczej Łotwa nie państwowe i prywatne powyżej 500 os. ⅓ rady nadzorczej Niemcy tak w przemyśle ciężkim powyżej 1000 os. państwowe i prywatne powyżej 2000 os. ½ rady nadzorczej ½ rady nadzorczej państwowe skomercjalizowane ⅖ rady nadzorczej Polska tak sprywatyzowane 2 4 członków rady nadzorczej skomercjalizowane i sprywatyzowane powyżej 500 os. 1 z członków zarządu z wyboru pracowników Słowacja tak państwowe i prywatne powyżej 50 os. co najmniej ⅓ rady nadzorczej, nie więcej niż ½. Węgry tak państwowe i prywatne powyżej 200 os. ⅓ rady nadzorczej Belgia tak nieliczne spółki państwowe Cypr nie Grecja tak spółki państwowe nie notowane na giełdzie 1 2 osób w radzie dyrektorów tak spółki w co najmniej 25% pod kontrolą państwa co najmniej 3 członków rady dyrektorów, nie więcej niż ⅓ rady ⅓ miejsc w radzie dyrektorów spółki prywatne powyżej 1000 os. Malta nie Hiszpania tak niektóre spółki państwowe 2 członków rady dyrektorów Irlandia tak niektóre spółki państwowe ⅓ rady nadzorczej Luksemburg Portugalia Szwecja Wielka Brytania tak tak niektóre spółki państwowe spółki państwowe i prywatne - powyżej 25 os. spółki państwowe i prywatne powyżej 1000 os., działające w co najmniej 2 osobnych branżach skład rady określany w rozporządzeniach wykonawczych 2 członków rady dyrektorów 3 członków rady dyrektorów nie

18 350 Agata SZYMAŃSKA, Przemysław WŁODARCZYK TABELA 1 (cd.) Model mieszany Bułgaria nie Finlandia tak spółki prywatne powyżej 150 os., oprócz spółek partnerskich, towarzystw ubezpieczeń, fundacji i przedsiębiorstw państwowych ¼ rady dyrektorów; w radach nadzorczych według uznania wspólników Francja tak spółki państwowe ⅓ rady dyrektorów/ rady nadzorczej spółki prywatne według statutu nie więcej niż ⅓ rady lub 5 os. Litwa nie Rumunia nie w spółkach powyżej 500 os. dyrektor pracowniczy Słowenia tak w spółkach do 1000 os. ⅓ rady nadzorczej w spółkach powyżej 1000 os. ½ rady nadzorczej Włochy nie Źródło: oprac. własne. Jak przedstawiono w tab. 1, reprezentacja pracownicza w radzie spółki jest najpopularniejsza w modelu dualistycznym. Występuje ona w 8 z 10 krajów w tej grupie. W większości z nich (poza Polską) obowiązek partycypacji dotyczy zarówno przedsiębiorstw państwowych, jak i prywatnych, a podstawowym kryterium są rozmiary zatrudnienia. Najniższy jego pułap przyjęto w Danii, gdzie przedstawiciele są wybierani w spółkach zatrudniających powyżej 35 osób, a najwyższy w Niemczech, gdzie dotyczy ono przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 500 osób. W 6 spośród 8 krajów pracownicy są uprawnieni do wyboru co najmniej ⅓ rady nadzorczej; w 3 przypadkach ich udział w radzie może sięgać ½ członków. Mniej popularna jest partycypacja pracownicza w krajach o modelu monistycznym występuje w 7 na 11 krajów, przy czym w 5 z nich dotyczy wyłącznie wybranych spółek państwowych, w 3 liczba przedstawicieli nie przekracza 3 członków rady dyrektorów, a zaledwie w 2 przypadkach mają oni zagwarantowaną co najmniej ⅓ miejsc w radzie. W krajach z systemem mieszanym partycypacja pracownicza występuje w 3 na 6 krajów. W 2 z nich jest ona wymagana w spółkach prywatnych według kryterium zatrudnienia; w 2 przypadkach pracownicy mają zagwarantowane ⅓ miejsc w radzie, natomiast w 1 ¼ miejsc. Przedstawiona w niniejszym rozdziale analiza porównawcza rozwiązań dotyczących partycypacji pracowniczej w radzie spółki w krajach członkowskich UE wykazała, że zjawisko to jest charakterystyczne przede wszystkim

19 Przedstawicielstwo pracownicze w radzie spółki w krajach członkowskich Unii Europejskiej 351 dla krajów, w których obowiązuje model dualistyczny nadzoru korporacyjnego. Ma w nich również zdecydowanie najszerszy zakres obejmuje zarówno spółki państwowe, jak i prywatne. W przypadku krajów o modelu monistycznym partycypacja ogranicza się w zasadzie do spółek państwowych. Zakończenie Celem pracy była ocena realizacji zasady partycypacji pracowniczej w krajach UE. Ukazana została rola i znaczenie nadzoru korporacyjnego, zwłaszcza kwestia udziału pracowników oraz ich przedstawicieli w organach kontroli i nadzoru. Zwrócono uwagę na pozytywne aspekty udziału przedstawicieli pracowników w radach nadzorczych spółek, które przyczyniają się do wzrostu niezależności tych rad oraz efektywności zarządzania organizacją przez rady dyrektorów, ze względu na świetną znajomość wśród pracowników zarówno przedsiębiorstwa, jak i rozmaitych aspektów procesu produkcyjnego. Wskazano na wzrost poczucia lojalności wobec firmy, za którą pracownicy czują się odpowiedzialni. Przedstawiono również najczęściej wymieniane przez pracodawców obawy związane z istnieniem reprezentacji pracowniczej w organach nadzoru korporacyjnego. W części empirycznej zaprezentowano rozwiązania prawne w zakresie przedstawicielstwa pracowniczego w 27 krajach członkowskich UE. Przeprowadzona analiza porównawcza pozwala stwierdzić, iż zakres partycypacji w radzie spółki w krajach o dualistycznym systemie nadzoru korporacyjnego jest zdecydowanie szerszy niż w krajach o systemie monistycznym. Bibliografia Aluchna M., Rada nadzorcza w polskim systemie nadzoru korporacyjnego, [w:] S. Rudolf (red.), Ekonomiczne i społeczne teorie nadzoru korporacyjnego, Wyd. UŁ, Łódź Blair M., Ownership and control. Rethinking corporate governance for the twenty-first century, The Bookings Institution, Washington D.C Cadbury A., Foreword, [w:] S. Claessens, Corporate Governance and Development, Global Corporate Governance Forum, The International Bank for Reconstruction and Development, The World Bank, Washington Friedman A.L., Miles S., Stakeholders: theory and practice, Oxford University Press, Oxford 2006.

20 352 Agata SZYMAŃSKA, Przemysław WŁODARCZYK Gładoch M., Uczestnictwo pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwem w Polsce. Problemy teorii i praktyki na tle prawa wspólnotowego, Dom Organiz. TNOIK, Toruń Haus B., Rola i miejsce rad nadzorczych w spółkach kapitałowych, [w:] S. Rudolf (red.), Nadzór właścicielski w spółkach prawa handlowego, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa Komisja Europejska, Employee representatives in an enlarged Europe, vol. 1, 2, Office for Official Publications of the European Communities, Luxemburg Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Świat Książki, Warszawa Kunert O., Skuteczność rad nadzorczych z udziałem przedstawicieli pracowników korporacji, [w:] S. Rudolf (red.), Perspektywy rozwoju partycypacji pracowniczej w Polsce w warunkach Unii Europejskiej, Wyd. UŁ, Łódź Mendel T., Argumenty przemawiające za partycypacją pracowniczą, [w:] S. Rudolf (red.), Partycypacja pracownicza. Echa przeszłości czy perspektywy rozwoju?, Wyd. UŁ, Łódź Mesjasz C., Teorie nadzoru korporacyjnego, [w:] S. Rudolf (red.), Ekonomiczne i społeczne teorie nadzoru korporacyjnego, Wyd. UŁ, Łódź Muth M.M., Donaldson L., Stewardship theory and board structure: a contingency approach, [w:] Corporate Governance an International Review, vol. 6, Blackwell Publishing Ltd., January du Plessis J.J., McConvill J., Bagaric M., Principles of contemporary corporate governance, Cambridge University Press, Cambridge Rudolf S., Pośrednie formy partycypacji pracowniczej w nowych krajach Unii Europejskiej, [w:] S. Rudolf (red.), Perspektywy rozwoju partycypacji pracowniczej w Polsce w warunkach Unii Europejskiej, Wyd. UŁ, Łódź Rudolf S., Przedstawicielstwo pracownicze w organach nadzoru korporacyjnego-tendencje zmian, [w:] S. Rudolf (red.), Ekonomiczne i społeczne teorie nadzoru korporacyjnego, Wyd. UŁ, Łódź Rudolf S., Wprowadzenie, [w:] S. Rudolf (red.), Nadzór właścicielski w spółkach prawa handlowego, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa Rudolf S., Janusz T., Stos D., Urbanek P., Efektywny nadzór korporacyjny, PWE, Warszawa Shleifer A., Vishny R., A Survey Of Corporate Governance, NBER Working Papers, no 5554, Cambridge Solarz J.K., Nadzór korporacyjny w sektorze publicznym, [w:] S. Rudolf (red.), Ekonomiczne i społeczne problemy nadzoru korporacyjnego, Wyd. UŁ, Łódź Urbanek P., Nadzór korporacyjny a wynagrodzenia menadżerów, Wyd. UŁ, Łódź Woźniak J.W., Partycypacja pracownicza w opinii kadry zarządzającej, [w:] S. Rudolf (red.), Perspektywy rozwoju partycypacji pracowniczej w Polsce w warunkach Unii Europejskiej, Wyd. UŁ, Łódź 2007.

21 Przedstawicielstwo pracownicze w radzie spółki w krajach członkowskich Unii Europejskiej 353 Akty prawne Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji, Dz.U. z 1996 r. Nr 119, poz. 561, z późn. zm. Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych, Dz.U. z 2000 r. Nr 94, poz. 1037, z późn. zm. Agata SZYMAŃSKA Przemysław WŁODARCZYK Workers participation in the board of the company in the European Union Member States (Summary) Participation of workers in company s board is one of the basic instruments of corporate governance, which enables us to reflect staff s standpoint in the process of management. In the first and second part of the article the role of workers representatives in company s boards in different models of corporate governance was presented. The third part is devoted to the analysis of legal solutions in this area in the 27 European Union member countries.