Materiały krzemienne ze stanowiska Jastrzębia Góra 4 w świetle najnowszych analiz

Transkrypt

1 GDAŃSKIE STUDIA ARCHEOLOGICZNE ROCZNIK NR 3 (2014) Dominik Kacper Płaza 1 Materiały krzemienne ze stanowiska Jastrzębia Góra 4 w świetle najnowszych analiz Fresh analysis of a flint assemblage from Jastrzębia Góra site 4 Abstract This paper concerns information about recent analysis of flint inventories from Jastrzębia Góra site 4, Władysławowo Commune, Pomorskie Voivodeship. It was excavated in the late 1970s, after which flint materials and other data from this site were frequently analysed as a masters thesis and were used by archaeologists from Poland and other parts of Europe in studies of different aspects of Mesolithic societies behaviour. In several new analyses were conducted, mainly focusing on technological studies and application of the refitting method in the study of microblade production. Other research concerned more detailed aspects, like experimental replication and use wear analysis. All of this work produced a large amount of new information about the lives and behaviour of Mesolithic societies at this site, and showed the value and potential of this lithic assemblage. Key words: Jastrzębia Góra 4, technological analysis, refitting method, use wear analysis, Mesolithic, experimental flintknapping Wstęp W artykule zostaną przedstawione informacje o wynikach analiz, które wykonano w latach w związku z opracowaniem mezolitycznego zespołu zabytków krzemiennych ze stanowiska 4 w Jastrzębiej Górze gm. Władysławowo (ryc. 1). Materiały z omawianego stanowiska wykonane są w 100% z narzutowego krzemienia odmianie pomorskiej tzw. jaskółczych chlebków (ang. ballflint; duń. kugleflint). Tak wysoki udział krzemienia pomorskiego wyróżnia stanowisko 4 w Jastrzębiej Górze na tle innych stanowisk ze środkowej epoki kamienia na ziemiach polskich. 1 Mgr Dominik Kacper Płaza jest adiunktem w Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi. GSA_2013.indd :59:03

2 80 Dominik Kacper Płaza Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska Jastrzębia Góra 4 Fig. 1 Location of the site Jastrzebia Góra 4 Prezentowany artykuł podzielono na dwie części. W pierwszej scharakteryzowano historię badań stanowiska 4 w Jastrzębiej Górze, a w drugiej opisano nieco szerzej ostatnie prace związane z materiałami krzemiennymi ze stanowiska 4 w Jastrzębiej Górze związane z analizą technologiczną i składankami, eksperymentami oraz analizą traseologiczną. Historia badań Stanowisko 4 w Jastrzębiej Górze zostało odkryte w 1972 roku przez prof. Waldemara Chmielewskiego. Badaniami w obrębie tego stanowiska, w sezonach oraz w 1980 roku kierowała Lucyna Domańska z ówczesnej Katedry Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Wtedy też pojawiły się pierwsze wzmianki na temat tego stanowiska w Informatorze Archeologicznym (Domańska 1976, 1977, 1978a, 1981). W związku z unikalnością zbioru oraz jego dobrym stanem zachowania i stopniem przebadania, materiały z tego stanowiska były często wykorzystywane w różnych GSA_2013.indd :59:04

3 Materiały krzemienne ze stanowiska Jastrzębia Góra 4 81 pracach. Stał się między innymi podstawą jedynej jak do tej pory w polskiej literaturze syntezy dotyczącej krzemienia pomorskiego (Domańska 1980). Wykorzystywane były także przez Karola Szymczaka w trakcie poszukiwania stylu wiórów mezolitycznych kultury janisławickiej oraz chojnicko pieńkowskiej (Szymczak 1982). W kolejnych latach autorka badań prezentowała to stanowisko na różnych konferencjach w kraju (Domańska 1983, 1988, 1989a, 1992) oraz za granicą (Domańska 1989a, 1991a). Informacje o opisywanym stanowisku można znaleźć również w syntezach innych autorów dotyczących nie tylko ziem polskich, ale także całej Europy. Odnoszą się głównie do zagadnień surowcowych oraz chronologiczno kulturowych (Cyrek 1981; Kozłowski 1989; Galiński 1992, 1997; Kobusiewicz 1999; Kabaciński 2001; Galiński 2003). Wyniki badań z Jastrzębiej Góry były wykorzystane również przez archeologów spoza Polski, w tym na przykład Ole Grøna w jego pracy o kulturze Maglemose (Grøn 1995: 55 56). Osobny rozdział w opracowywaniu materiałów z Jastrzębiej Góry mają analizy zbioru prezentowane jako prace magisterskie. Pierwszą napisał Marek Gogolewski, porównując w niej materiały z północnych Kaszub i Bornholmu (Gogolewski 1982). Kolejną osobą, która zajęła się kompleksowym, szczegółowym opracowaniem zbioru ze stanowiska 4 w Jastrzębiej Górze była Sławomira Ruta (Ruta 1993). Konsekwencją tej pracy były dwa artykuły pokazujące rezultaty tych badań (Ruta 1997, 1998). Ostatnią pracą magisterską związaną z materiałami krzemiennymi ze stanowiska 4 w Jastrzębiej Górze jest opracowanie autora tego artykułu dotyczące analizy technologicznej omawianego zespołu z wykorzystaniem między innymi metody składanek (Płaza 2005). Pokłosiem tej pracy było nawiązanie współpracy między innymi z Witoldem Grużdziem, który przeprowadził replikację materiałów krzemiennych z surowca pomorskiego związaną z przygotowaniem rdzeni i eksploatacją wiórkową. Rezultaty tych prac prezentowano na konferencji w Krośnie w 2007 roku, a niewielki sygnalny artykuł dotyczący tych eksperymentów ukazał się Nowej Serii Materiałów Zachodniopomorskich, tom IV/V w 2010 roku (Płaza i Grużdź 2010). W 2005 roku udało się nawiązać współpracę z Lasse Sørensenem z Kopenhagi, który zbadał stanowisko ze środkowej epoki kamienia w Ǻlyst na Bornholmie z dość dużą liczbą zabytków z krzemienia pomorskiego (Casati i Sørensen 2006a, 2006b). Porównując materiały z Jastrzębiej Góry oraz z Ǻlyst, udało się dostrzec wiele analogii zarówno pod względem typologicznym, jak i technologicznym, w tym między innymi w sposobie obróbki krzemienia pomorskiego oraz narzutowego. Rezultaty tej współpracy były dwukrotnie prezentowane na konferencjach międzynarodowych w 2008 roku w Lund w Szwecji oraz w Szczecinie. Ostatnia analiza części wybranych zabytków z omawianego stanowiska wiązała się z badaniami traseologicznymi przeprowadzonymi przez Katarzynę Pyżewicz. W tej pracy analizie mikroskopowej poddane zostały wybrane zbrojniki oraz półsurowiec wiórowy, a także rdzenie pod kątem śladów użytkowania oraz śladów technologicznych (Pyżewicz 2008, 2012). GSA_2013.indd :59:04

4 82 Dominik Kacper Płaza Analiza technologiczna oraz metoda składanek 2 W trakcie realizowania tematu pracy magisterskiej, w latach , przez autora tego artykułu całość krzemieni z omawianego stanowiska została rozdzielona na materiały związane z techniką wiórową oraz łuszczniową, a do dalszych prac wykorzystywano głównie materiały związane z produkcją wiórów. Do analiz metrycznych oraz jakościowych wykorzystywano także powstały w trakcie eksploatacji półsurowiec odłupkowy przerabiany często na narzędzia. Celem tych badań była odpowiedź na wiele pytań, w tym między innymi: 1. Jak wyglądał proces obróbki krzemienia na stanowisku Jastrzębia Góra 4? 2. Czy istniała na badanym stanowisku jedna tradycja technologiczna i techniczna? 3. Jakie są możliwości technologiczne krzemienia pomorskiego na podstawie wyników analiz ze stanowiska Jastrzębia Góra 4? W trakcie opracowywania materiałów wykorzystywano różnorodne metody, na czele z metodą składanek i kompleksową mikro i makroskopową analizą technologiczną. Rezultaty składania materiału krzemiennego (ryc. 2) pozwoliły doprecyzować etapy eksploatacyjne i przedstawić pojedyncze zjawiska związane z wytwórczością krzemieniarską na stanowisku. Można je było później porównywać z materiałami niezłożonymi. W trakcie prac udało się przedstawić wygląd procesu obróbki krzemienia na stanowisku w środkowej epoce kamienia. Potwierdzono, że głównym celem w środkowej epoce kamienia była eksploatacja wiórowa nastawiona na otrzymywanie maksymalnej ilości pożądanego półsurowca wiórowego o konkretnych parametrach wielkościowych. Dzięki tym analizom zauważono dwoistość obróbki, której rezultatem były dwa różne nurty eksploatacji ze zróżnicowanym materiałem pod względem technologicznym. Są to po pierwsze technika naciskowa (ryc. 3.1), a obok niej mniej licznie reprezentowana grupa zabytków krzemiennych wykonanych za pomocą pośrednika (ryc. 3.2). W pracy z 2005 roku udało się także ustalić, jakie są możliwości technologiczne krzemienia pomorskiego, udowadniając, że wbrew pozorom przy zastosowaniu odpowiednich metod i zabiegów można uzyskać bardzo dobre wyniki z wykorzystaniem zalet tego surowca. Po za tym w pracy przedstawiono kompleksową analizę rdzeni wiórowych z podziałem na dwie grupy technologiczne (ryc. 3) Podjęto także próbę ustalenia parametrów i wyglądu idealnego rdzenia wiórowego oraz klasycznego wióra. Na podstawie składanek i analiz pozostałej części inwentarza zrekonstruowano schemat łańcucha operacji na stanowisku. Wykazano, że w obrębie stanowiska przebiegał cały proces obróbki od przygotowania wstępnego przez odtrącenie/ 2 Część artykułu Analiza technologiczna oraz metoda składanek oparta jest na informacjach zawartych w pracy magisterskiej Analiza technologiczna materiałów krzemiennych ze stanowiska Jastrzębia Góra 4 napisanej w 2005 roku w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem prof. dr hab. Lucyny Domańskiej. GSA_2013.indd :59:04

5 Materiały krzemienne ze stanowiska Jastrzębia Góra 4 83 odbicie podstawiaka (ryc. 4), stworzenie reliefu odłupni, aż po zaawansowaną eksploatację wiórową i końcową produkcję zbrojników oraz narzędzi retuszowanych. Na niektórych rdzeniach zauważono stosowanie zabiegów odbiegających od ubogiego kanonu naciskowego. Stwierdzono na nich intensywne świeżenie pięciska, ale sfera ta wciąż wymaga dokładniejszych studiów. Ryc. 2. Wykop badawczy wraz z siecią składanek materiałów wiórowych oraz planigrafią rdzeni wiórowych. 1. Obiekty, 2. Zarys szałasu, 3. Dołki posłupowe, 4. Wkop nowożytny, Rdzenie wiórowe Fig. 2. Archaeological trench with blade core distribution and refitting network of blade materials. 1. Features, 2. Shelter, 3. Post holes, 4. Post-medieval cut, Blade cores GSA_2013.indd :59:04

6 Ryc. 3. Przykłady rdzeni ze stan. Jastrzębia Góra Rdzeń związany z techniką naciskową, 2. Składanka związana z techniką pośrednikową (rys. D. Płaza) Fig. 3. Examples of blade cores. 1. Blade core made by pressure technique, 2. Blade core reffiting linked with indirect percussion (drawing by D. Płaza) Ryc. 4. Przykłady rdzeni z dołożonym odłupkiem formującym piętę tzw. podstawianiem (ang. opening flake) (fot. Ł. Płaza) Fig. 4. Example of refitted core with opening flake and blades (opening flake) (photo Ł. Płaza) GSA_2013.indd :59:04

7 Materiały krzemienne ze stanowiska Jastrzębia Góra 4 85 W łańcuchu znalazły się jeszcze dwa nurty eksploatacyjne. Nurt wtórny łuszczniowy i poboczny odłupkowo okruchowy. Pierwszy zidentyfikowano jako incydentalne stosowanie zabiegu łuszczenia w celach naprawczych, korygujących lub formujących narzędzia na rdzeniach. Jest to pierwsze w Polsce udowodnione składankami połączenie metody łuszczniowej z wiórową 3. Nurt poboczny okruchowy jest najmniej poznany, ale jego występowanie w środkowej epoce kamienia wydaje się również prawdopodobne. Stwierdzono składające się okruchy krzemienia, które mogły być doraźnie wykorzystywane jako narzędzia z ostrymi krawędziami. W 2005 roku przedstawiono także hipotezy związane z technikami krzemieniarskimi używanymi w czasie eksploatacji. Zidentyfikowano zastosowanie zaawansowanych i wzajemnie przeplatających się technik. Do formowania pięt używano między innymi twardego tłuka. Również kamień mógł być używany do prawcowania i szlifowania. W eksploatacji wiórowej jako naciskacze i pośredniki stosowano poroże lub kości, a przy technice łuszczniowej ponownie z całą pewnością stosowano uderzenie bezpośrednie twardym tłukiem. Eksperymenty i analiza traseologiczna W trakcie analizy materiałów w 2004 i 2005 roku postawiono również wiele hipotez związanych z technikami stosowanymi do eksploatacji bryłek krzemienia pomorskiego w środkowej epoce kamienia. Część z nich była już rozpatrywana w przeszłości (Boguszewski i Migla 1987), co dało szansę na konfrontację nowych ustaleń z wcześniejszymi wynikami analiz. Eksperymenty przeprowadzał Witold Grużdź, odtwarzając przede wszystkim pierwszy etap eksploatacji związany z zaprawą wstępną, która w przypadku materiałów ze stanowiska 4 w Jastrzębiej Górze ograniczona była najczęściej jedynie do odbicia podstawiaka (ryc. 4). W naszych pracach przetestowano różnego rodzaju sposoby uderzeń oraz stosowanie lub nie podstawek organicznych lub kamiennych w celu ustabilizowania bryłki (ryc. 5). Po porównaniu wyglądu różnych stref rdzeni z eksperymentów z materiałami oryginalnymi okazało się, że udało się potwierdzić oba typy pięt zidentyfikowane w trakcie analizy zbioru ze stanowiska 4 w Jastrzębiej Górze. Są to pięty skośne, które tworzą z odłupnią kąt ostry (ryc. 6) oraz pięty płaskie usytuowane w stosunku do odłupni pod kątem zbliżonym do prostego (ryc. 7). Również cechy mikrotechnologiczne związane z charakterem fal, skaz oraz wyglądem miejsca przyłożenia siły są identyczne w materiale oryginalnym i w eksperymentalnym. W trakcie eksperymentów udało się także potwierdzić stosowanie w środkowej epoce kamienia miękkiej podkładki w celu przygotowanie pięty rdzenia. 3 Wydaje się jednak, że większość przedmiotów krzemiennych związanych z techniką łuszczniową na stanowisku Jastrzębia Góra 4 należy łączyć z młodszymi okresami chronologicznymi odkrywanymi w jego otoczeniu w tym przede wszystkim z Kulturą Pucharów Lejkowatych oraz Kulturą Rzucewską (Król 1986). GSA_2013.indd :59:04

8 Ryc. 5 Bryłki krzemienia pomorskiego oraz narzędzia używane w trakcie eksperymentów (fot. W. Pohorecki) Fig. 5 Ballflint nodules and tools used to experiments (photo W. Pohorecki) Ryc. 6. Przykłady rdzeni z badań oraz z eksperymentów o ostrym kącie eksploatacji (Płaza i Grużdź 2010) Fig. 6. Examples of archaeological and experimental cores with acute angle of exploitation (Płaza i Grużdź 2010) GSA_2013.indd :59:07

9 Materiały krzemienne ze stanowiska Jastrzębia Góra 4 87 Ryc. 7. Przykłady rdzeni z badań oraz z eksperymentów o kącie eksploatacji zbliżonym do prostego (Płaza i Grużdź 2010) Fig. 7. Examples of archaeological and experimental cores with right angle of exploitation (Płaza i Grużdź 2010) Wykluczono natomiast stosowanie podkładki twardej, kamiennej, która w eksperymentach zawsze skutkowała uzyskaniem półsurowca łuszczniowego. Nie udało się niestety znaleźć jednoznacznych śladów narzędzi używanych do odszczepiania podstawiaków od bryłek przy zastosowaniu badań mikroskopowych (Pyżewicz 2008: 107). Analizy traseologiczne przyniosły za to bardzo dużo informacji o użytkowaniu krzemiennych zabytków wydzielonych z podziałem na dwa aspekty, to znaczy technologiczny oraz użytkowy. Na części form wiórowych oraz na rdzeniach zidentyfikowano stosowanie do odszczepiania półsurowca wiórowego tłuczków z kości lub poroża. Takich przedmiotów organicznych używano także między innymi do kształtowani form zbrojnikowych oraz innych narzędzi. Twarde tłuki wykonane z kamienia używane były sporadycznie na etapie zaprawy rdzeni oraz ich rozbijania, co potwierdziło wcześniejsze intuicyjne ustalanie. Z analiz mikroskopowych wynika, że na stanowisku narzędzia krzemienne używano najczęściej do cięcia tkanki miękkiej tuszy zwierząt oraz strugania drewna. W znacznie mniejszej liczbie zidentyfikowano ślady skrobania skóry, cięcia roślin oraz obróbki kości i poroża. Osobną grupą są mikrolityczne zbrojniki i fragmenty regularnych wiórów, które były wykorzystywane jako elementy broni miotanej (Pyżewicz 2008: ). Podsumowanie Najnowsze analizy związane z materiałami ze stanowiska 4 w Jastrzębiej Górze dostarczają wielu bardzo interesujących informacji. Jednym z najważniejszych aspektów GSA_2013.indd :59:08

10 88 Dominik Kacper Płaza wynikającym z prac nad prezentowanym zespołem jest kolejne potwierdzenie postulatu stawianego przez różnych autorów (m.in. Dmochowski 2002, Wąs 2005) że powroty do źródeł mają sens. Na opisanym przykładzie widać, że pomimo wielokrotnych analiz zastosowanie nowych sposobów opracowania inwentarzy krzemiennych, w tym między innymi: studiów technologicznych wraz z metodą składanek, analiz mikroskopowych czy replikacji nastawionych na analizowanie pojedynczych problemów w badanych inwentarzach przynoszą konkretne informacje wzbogacające naszą wiedzę o społeczeństwach łowiecko zbierackich, w tym przypadku z Pomorza Wschodniego. Wydaje się, że inwentarz z Jastrzębiej Góry może dostarczyć kolejnych informacji, w tym na przykład: o problemie stosowania techniki łuszczniowej, który pomimo swej prostoty jest jednym z najtrudniejszych tematów w krzemieniarstwie epoki kamienia i brązu. Summary This article discusses new analyses carried out between 2003 and 2010 as part of a study of a Mesolithic flint assemblage recovered from Jastrzębia Góra site 4, Władysławowo Commune, Pomorskie Voivodeship. This site was excavated in the late 1970s by L. Domańska of the Department of Archaeology, University of Łódź. The flint finds and information gleaned about the site s spatial organisation provided multiple research opportunities, the data in question being used by archaeologists from Poland and other parts of Europe both in MA theses and in research on specific topics. The fact that these findings and the results of various studies based on materials from Jastrzębia Góra 4 have been published many times has not exhausted the potential for new analyses associated with issues such as technological studies, including refitting of microblades detached by pressure and indirect percussion, and experimental replication of core platform preparation using ball flint. Another topic investigated is the use of selected flint artefacts from this site in microscopic use wear analysis. All of these analyses have supplied a large amount of fresh information about technological aspects of the flint assemblage from Jastrzębia Góra 4 and about the behaviour of Mesolithic flint workers and users at this site. They have also demonstrated that re examining repeatedly published materials is a valid exercise that can generate interesting results. Literatura: Boguszewski, A., and W. Migal, 1989, Experimental study of some aspects of the Mesolithic flint industry in Pomerania, Poland, Archéologie expérimental, Tome 2 la Terre: l os et la pierre, la maison et les champs, actes du Colloque International Expérimentation en archéologie: Bilan et perspectives, Paris. Casati C., Sørensen L., 2006a, Bornholm i ældre stanalder. Status over kulturel udvikling og kontakter, KUML : Casati C., Sørensen L., 2006b, Ålyst et bopladskompleks fra Maglemosekulturen på Bornholm. Foreløbige resultater baseret på ukonventionelle udgravningsmetoder, w: Stenalderstudier. GSA_2013.indd :59:08

11 Materiały krzemienne ze stanowiska Jastrzębia Góra 4 89 Tidligt mesolitiske jægere og samlere i Sydskandinavien, Jysk Arkæologisk Selskabs Skrifter 55: Cyrek K., 1981, Uzyskiwanie i użytkowanie surowców krzemiennych w mezolicie dorzeczy Wisły i górnej Warty, Prace i Materiały MAiE, Seria Archeologiczna 28: Dmochowski P., 2002, Metody wiórowe w mezolicie północno wschodniej Wielkopolski. Studium technologiczno eksperymentalne na przykładzie wybranych kolekcji krzemiennych, maszynopis w Instytucie Prahistorii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań. Domańska L., 1976, Informator archeologiczny, Warszawa. Domańska L., 1977, Informator archeologiczny, Warszawa. Domańska L., 1978a, Informator archeologiczny, Warszawa. Domańska L., 1978b, Przyczynek do studiów nad kulturą Maglemose, Archeologia Polski 22: Domańska L., 1980, Krzemień Pomorski w kulturach środkowej i młodszej epoki kamienia na niżu polskim, maszynopis pracy doktorskiej w Katedrze Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego w Łodzi, Łódź. Domańska L., 1981, Informator archeologiczny, Warszawa. Domańska L., 1983, Wybrane zagadnienia krzemieniarstwa strefy nadmorskiej w epoce kamienia, w: Problemy Epoki Kamienia na Pomorzu, Słupsk. Domańska L., 1986, Selected Problems of Coastal Zone Flint Industry in. the Stone Age, Archaeologia Interregionalis 7: Domańska L., 1988, Rozwój kulturowy społeczeństw Kujaw w okresie późnego mezolitu, w: Kontakty pradziejowych społeczeństw Kujaw z innymi ludami Europy, red. A. Cofta Broniewska, Inowrocław. Domańska L., 1989a, Cultural Development of Kuiavian Communities in the Late Mesolithic, Archaeologia Interregionalis 10: 25 39, Domańska L., 1989b, Elements ofa Food Producing Economy in the Late Mesolithic of the Polish Lowland, w: The Mesolithic in Europe: Papers presented at the Third International Symposium, Edinburgh 1985, red. C. Bonsall, Edinburgh. Domańska L., 1991a, Preliminary Results of an Analysis of the Tool Distribution at Late Mesolithic Sites in the Polish Lowland, w: Social Space: Human Spatial Behaviour in Dwellings and Settlements, red. O. Gron, E. Engelstad, L. Lindblom, Odense. Domańska L., 1991b, Obozowisko kultury janisławickiej w Dębach, woj. Włocławskie, stanowisko 29, Poznań Inowrocław. Domańska L., 1992, Udział komponentu Maglemoskiego w rozwoju kulturowym późnomezolitycznych społeczeństw Pomorza w świetle badań stanowiska Jastrzębia Góra 4, woj. Gdańsk. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 16: Galiński T., 1992, Mezolit Pomorza, Szczecin. Galiński T., 1997, Mezolit Europy, Szczecin. Galiński T., 2003, Społeczeństwa mezolityczne, Szczecin. Gogolewski M., 1982, Studium porównawcze krzemieniarstwa społeczeństw mezolitycznych pobrzeża Kaszubskiego i Bornholmu, praca magisterska napisana w Katedrze Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego Łódź. Grøn O., 1995, The maglemose culture, Portland. Kabaciński J. 2001, The Mesolithic Neolithic transition in the southern Baltic Coastlands. Fontes Archaeologici Posnanienses 39: Kobusiewicz M., 1999, Ludy łowiecko zbierackie północno zachodniej Polski, Poznań. GSA_2013.indd :59:08

12 90 Dominik Kacper Płaza Kozłowski S.K., 1989, Mesolithic in Poland. A new approach, Warszawa. Król D., 1986, Remarks on the flint industry of the Rzucewo Culture, w: Problems of the Stone Age in Pomerania, red. T Malinowski, Warszawa. Płaza D.K., 2005, Analiza technologiczna materiałów krzemiennych ze stanowiska Jastrzębia Góra 4, praca magisterska napisana w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Płaza D.K., Grużdź W., 2010, Experimental study of Pomeranian Flint (Kugleflint). Some aspects of blade technology on Mesolithic site Jastrzębia Góra 4. Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seria, Tom IV/V, 2007/2008, zeszyt 1, Archeologia : Pyżewicz K., 2009, Holoceńskie społeczności zbieracko łowieckie zachodniej części Niżu Polskiego w kontekście analiz funkcjonalnych inwentarzy krzemiennych, praca doktorska przechowywana w Instytucie Prahistorii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań. Pyżewicz K., 2012, Tropem mezolitycznych łowców. Interpretacja funkcji zbrojników z wybranych stanowisk, Fontes Archaeologici Posnanienses 48: Ruta S., 1993, Obozowisko późnomezolityczne z Jastrzębiej Góry 4 Stan. 4 woj. Gdańskie, praca magisterska napisana w Katedrze Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Ruta S., 1997, Materiały krzemienne z późnomezolitycznego stanowiska Jastrzębia Góra 4, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 21: Ruta S., 1998, A late mesolithic campsite from Jastrzębia Góra site 4, w: The Built Environment of Coast Areas During the Stone Age, red. D. Król, Gdańsk. Szymczak K., 1982, Styl technologiczny wiórów krzemiennych. Badania na przykładzie późnomezolitycznych zespołów kultur janisławickiej i chojnicko pieńkowskiej, Wiadomości Archeologiczne 47(2): Wąs M., 2005, Technologia krzemieniarstwa kultury janisławickiej, Monografie Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego III. GSA_2013.indd :59:08