Plan Ochrony Białowieskiego Parku Narodowego Operat ochrony gatunków grzybów

Transkrypt

1 Plan Ochrony Białowieskiego Parku Narodowego Operat ochrony gatunków grzybów Dariusz Karasiński, Anna Kujawa, Andrzej Szczepkowski, Marek Wołkowycki Białowieża 2010

2 Autorzy: Dariusz Karasiński Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN Zakład Mikologii Kraków, ul. Lubicz 46 Anna Kujawa Instutut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN Zakład Biologii Środowiska Stacja Badawcza Kościan, Turew, ul. Szkolna 4, ankujawa@man.poznan.pl Andrzej Szczepkowski Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Katedra Ochrony Lasu i Ekologii Zakład Mikologii i Fitopatologii Leśnej Warszawa, ul. Nowoursynowska andrzej_szczepkowski@sggw.pl Marek Wołkowycki Politechnika Białostocka Zamiejscowy Wydział Zarządzania Środowiskiem w Hajnówce Hajnówka, ul. Piłsudskiego 8 wolkm@poczta.onet.pl 2

3 Wstęp Puszcza Białowieska, a przede wszystkim Białowieski Park Narodowy (BPN) to jedna z najważniejszych ostoi grzybów wielkoowocnikowych w Europie. W granicach Parku stwierdzono dotychczas 1585 gatunków makrogrzybów, co stanowi ok. 50% znanych z terenu Polski (Wojewoda 2003; Chmiel 2006; Mułenko i in. 2008) i około 25 % wszystkich taksonów europejskich (Mueller i in. 2007). Tak wysoką różnorodność gatunkową grzybów zapewniają przede wszystkim dobrze zachowane wielkopowierzchniowe ekosystemy leśne o charakterze naturalnym. Zróżnicowanie fitocenoz pod względem siedliskowym, gatunkowym i wiekowym stwarza optymalne warunki do rozwoju wielu gatunków grzybów, przede wszystkim saprotroficznych, wymagających dostępności drewna w różnych fazach rozkładu. Dla przetrwania i rozwoju wielu najcenniejszych gatunków z tej grupy kluczowa jest ciągłość warunków ekologicznych, sprowadzająca się w głównej mierze do stałej obecności martwego drewna na dnie lasu, która w BPN nigdy nie została przerwana intensywnym gospodarczym użytkowaniem tego terenu. Liczne badania europejskie prowadzone przez ostatnie dziesięciolecia w większości krajów naszego kontynentu wskazują na zagrożenie i zanikanie wielu gatunków grzybów. Sporządzane są lokalne listy gatunków najbardziej zagrożonych i wypracowywane metody ich ochrony (np., Moore i in. 2001). W ochronie grzybów najistotniejszą rolę odgrywa zachowanie ich ostoi. Białowieski Park Narodowy jest ostoją o randze co najmniej europejskiej. Stan poznania grzybów wielkoowocnikowych Parku, pomimo imponującej ogólnej liczby gatunków stwierdzonych dotychczas w BPN, jest bardzo fragmentaryczny, dane mikologiczne pochodzą z 42 oddziałów leśnych, z których tylko kilka zostało zbadanych dokładniej. Jedyne szczegółowe i wieloletnie badania prowadzone były w oddziale 256 w latach w ramach projektu CRYPTO (Faliński & Mułenko 1992; 1995; 1997). Ponadto dokładniejszych danych dostarczają mikosocjologiczne badania Nespiaka (1959), badania nad wybranymi gatunkami rozkładającymi drewno (Domański patrz wykaz literatury, Załącznik 6) i prace monitoringowe (Skirgiełło 1998) oraz badania prowadzone w ramach przygotowywania operatu ochronnego grzybów (Bujakiewicz 2001). We wszystkich publikacjach, poza projektem CRYPTO (gdzie stanowiska gatunków zostały przedstawione na mapach z dokładnością do wydzielenia), brak jest precyzyjnego określenia lokalizacji stanowisk grzybów, co bardzo utrudnia, czy wręcz uniemożliwia potwierdzenie ich istnienia. 3

4 Podawana przez licznych autorów lokalizacja stanowiska jako Białowieża, stwarza problem z interpretacją czy chodzi o Park Narodowy czy inny fragment Puszczy Białowieskiej, czy w końcu o teren samej miejscowości Białowieża. Pojawiający się w publikacjach, w odniesieniu do konkretnych gatunków grzybów, zapis typu: znany z BPN, jest tylko częściowo użyteczny, a jego wartość informacyjna jest niska. Nie wiadomo, czy znany oznacza tutaj częsty na tym terenie, może nawet pospolity w BPN czy zebrany jeden raz, na jednym stanowisku i w postaci jednego owocnika, a więc bardzo rzadki w Parku. Ponadto z większości oddziałów BPN, przed pracami związanymi z opracowaniem niniejszego operatu, nie było żadnych danych mikologicznych. To tylko część praktycznych trudności, jakie napotkano w trakcie opracowywania tego dokumentu. W ramach przygotowywania planu ochrony dla grzybów wielkoowocnikowych BPN, zgodnie z wymogami prawnymi (Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 z poprawkami z 15 listopada 2008, art. 20, ust. 3) oraz zgodnie ze specyfikacją zadań określonych przez Białowieski Park Narodowy wykonano następujące prace: 1. Sporządzono aktualną listę gatunków grzybów BPN na podstawie danych z literatury i badań własnych. 2. Opracowano listę gatunków tzw. specjalnej troski. 3. Weryfikowano znane z literatury stanowiska gatunków specjalnej troski. 4. Sformułowano cele ochrony mikobioty Parku. 5. Sporządzono wykaz zagrożeń (zewnętrznych i wewnętrznych) istniejących i potencjalnych. 6. Wskazano gatunki do monitoringu podstawowego i rozszerzonego na terenie Parku. 7. Sformułowano zalecenia ochronne i określono zakres przestrzenny stosowania zabiegów ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej. 8. Przygotowano dane (dane geograficzne, adres leśny) do sporządzenia warstwy informacyjnej o stanowiskach grzybów wielkoowocnikowych. 4

5 Metody Na tak dużym i zróżnicowanym obszarze, jaki zajmuje Park, prace inwentaryzacyjne powinny trwać co najmniej kilka lat i być prowadzone przez zespół mikologów specjalistów od różnych grup systematycznych grzybów. Inwentaryzacja prowadzona w ramach prac nad operatem realizowana była przez mały zespół i trwała zaledwie jeden niepełny sezon wegetacyjny. W związku z tak ograniczonymi możliwościami przeprowadzenia pełniejszej inwentaryzacji przyjęto następujące metody: 1. W celu określenia zróżnicowania gatunkowego grzybów Parku zebrano możliwie pełną dokumentację o stanowiskach poszczególnych gatunków na podstawie analizy danych z literatury. 2. W okresie od lipca 2009 do kwietnia 2010 wykonano badania terenowe metodą marszrutową w celu inwentaryzacji stanowisk istniejących oraz nowych stanowisk, szczególnie gatunków nieznanych do tej pory z obszaru Parku. Prace terenowe prowadzono w 87 oddziałach. 3. Podczas inwentaryzacji terenowej koncentrowano się przede wszystkim na odszukaniu stanowisk grzybów specjalnej troski. Jedynie sporadycznie odnotowano stanowiska grzybów pospolitych, szczególnie w oddziałach, z których nie ma żadnych danych mikologicznych. Gatunki specjalnej troski wyróżniono na podstawie następujących kryteriów: a) gatunki chronione, b) gatunki zagrożone, znajdujące się na czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych (Wojewoda i Ławrynowicz 2006), c) gatunki rzadkie nieobjęte ochroną ani nieujęte na czerwonej liście, ale posiadające 1-2 stanowiska w Polsce, w tym gatunki znane wyłącznie z terenu BPN i najbliższych okolic, d) gatunki stwierdzone po raz pierwszy w Polsce. 4. Zebrany materiał dokumentacyjny, w postaci świeżych owocników, oznaczano przy pomocy mikroskopu świetlnego przy użyciu standardowych metod stosowanych w mikologii. 5

6 5. Oznaczone owocniki suszono i zachowano w zielnikach i fungariach (Zakład Mikologii i Fitopatologii Leśnej SGGW w Warszawie - WAML, Dariusz Karasiński - DK, Stacja Badawcza Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Turwi). 6. Dla większości stanowisk grzybów notowano za pomocą odbiornika GPS współrzędne geograficzne, które posłużyły do wykonania warstwy informacyjnej. 6

7 Wyniki 1. Na terenie Parku podczas prac inwentaryzacyjnych stwierdzono 633 gatunki grzybów wielkoowocnikowych (Załącznik 1). 2. Na podstawie danych własnych i danych z literatury wyróżniono 730 gatunków cennych (tzw. gatunków specjalnej troski ) (Załącznik 2). Wśród 730 gatunków specjalnej troski stwierdzono 31 gatunków chronionych, 396 zagrożonych oraz 115 bardzo rzadkich, ale nieujętych na czerwonej liście oraz 191 gatunków znanych tylko z Parku (Tab. 1). Nie stwierdzono grzybów obcych, inwazyjnych. Status TABELA 1. Liczba gatunków specjalnej troski w wyróżnionych kategoriach gatunku* Liczba gatunków BCL W CH CHC EX E V R I P *Wyróżnione kategorie dla gatunków specjalnej troski: BCL gatunek nieujęty w krytycznych listach grzybów (Wojewoda 2003, Chmiel 2006, Mułenko i in. 2008), w większości są to gatunki stwierdzone po raz pierwszy na terenie Polski (70 gatunków) lub opublikowane po ukazaniu się wymienionych zestawień; W gatunek w Polsce znany wyłącznie z terenu BPN, CH gatunek objęty ścisłą ochroną, CHC gatunek objęty ochroną częściową, EX, E, V, R, I kategorie zagrożenia wg. Wojewody i Ławrynowicz (2006), P gatunki pozostałe, znane z 1-2 współczesnych stanowisk, lub znane wyłącznie ze stanowisk historycznych, nieujęte w czerwonej liście. UWAGA: Suma gatunków w tabeli przewyższa liczbę gatunków specjalnej troski, ponieważ jeden gatunek może należeć do kilku kategorii. 3. Przygotowano listę 25 gatunków do podstawowego monitoringu na terenie Parku (Załącznik 3) oraz wykonano poradnik dla osób go realizujących (Załącznik 4). 4. Sporządzono wykaz 193 gatunków nowych dla Parku znalezionych w ramach prac inwentaryzacyjnych (Załącznik 5), 5. Na podstawie danych ze 182 pozycji literatury (Załącznik 6) oraz badań własnych sporządzono wykaz 1585 gatunków grzybów wielkoowocnikowych notowanych z BPN-u (Załącznik 7). Do wykazu dołączono także najstarsze dane o grzybach pochodzące prawdopodobnie z terenu obecnego BPN i jego najbliższych okolic (Błoński i in. 1888, Błoński 1889). Na liście ujęto ponadto nieliczne gatunki grzybów, których nazwy podano w mikologicznych pracach z terenu Puszczy Białowieskiej, a których miejsca znalezienia nie udało się precyzyjnie zaklasyfikować do współczesnych granic Parku, ale bardzo prawdopodobne, że pochodzą właśnie z tego obszaru. Po uwzględnieniu tych niepewnych danych liczba gatunków stwierdzonych 7

8 w Parku wynosi Dla dalszych około 70 gatunków, z różnych powodów, nie udało się ustalić jednoznacznie ich współczesnej pozycji taksonomicznej i jako niezidentyfikowane nie zostały umieszczone w wykazie. W wykazie taksonów znanych z BPN określono: - aktualną nazwę gatunkową (w nielicznych przypadkach także nazwę podgatunku) i autora (autorów) nazwy oraz kombinacji nomenklaturowej, - źródło danych, - grupę troficzną, - zasiedlany substrat, - status ochronny w Polsce, - lokalizację (dane z literatury, adres leśny) 6. Sporządzono wykaz 9008 notowań gatunków grzybów wielkoowocnikowych obejmujący dane z literatury oraz stanowiska stwierdzone podczas inwentaryzacji (załącznik 8 tylko w wersji elektronicznej). W bieżącej inwentaryzacji odnotowano 3336 stanowisk (zlokalizowanych do oddziału lub pododdziału), w tym dla 2351 stanowisk podano dokładne współrzędne geograficzne (namiar GPS). Dane te są podstawą do oceny mikobioty BPN w przyszłości i stanowią pierwsze spójne zestawienie pełnej informacji o różnorodności gatunkowej i rozmieszczeniu grzybów wielkoowocnikowych tego terenu. Wraz z danymi z literatury stanowią też podstawę dla wykonania mapy stanowisk grzybów BPN. 8

9 Strategiczne cele ochrony grzybów wielkoowocnikowych Białowieskiego Parku Narodowego Nadrzędnym celem ochrony grzybów wielkoowocnikowych BPN jest zachowanie różnorodności tej grupy organizmów poprzez: 1. Zapewnienie optymalnych warunków do przetrwania, zachowania różnorodności gatunkowej i rozwoju grzybów wielkoowocnikowych zasiedlających zbiorowiska leśne, w tym szczególnie cennych gatunków saprotroficznych rozwijających się na martwym drewnie. 2. Zapewnienie przetrwania i zachowania różnorodności gatunkowej grzybów związanych ze zbiorowiskami nieleśnymi występującymi na terenie Parku i utrzymującymi się dzięki działalności człowieka. Szczegółowe cele działań ochronnych dla grzybów Autorzy niniejszego operatu podtrzymują postulat zawarty w Uwagach do operatu ochrony grzybów wielkoowocnikowych Puszczy Białowieskiej (Bujakiewicz 2001) dotyczący stosowania ochrony ścisłej w zbiorowiskach leśnych BPN. Celem działań ochronnych dla grzybów wielkoowocnikowych na terenie Parku jest: 1. Zapewnienie optymalnych warunków do przetrwania, zachowania różnorodności gatunkowej i rozwoju grzybów wielkoowocnikowych zasiedlających zbiorowiska leśne, w tym szczególnie cennych gatunków saprotroficznych rozwijających się na martwym drewnie, poprzez ochronę ścisłą ekosystemów leśnych gwarantującą trwanie niezaburzonych przez bezpośrednią działalność człowieka procesów występujących w tych zbiorowiskach wynikających z ich naturalnej dynamiki, w tym procesów sukcesji i regeneracji. Zastosowanie ochrony ścisłej dla wszystkich zbiorowisk leśnych Parku gwarantuje realizację następujących celów szczegółowych dla grzybów wielkoowocnikowych: - zapewnienie różnorodności dostępnego dla grzybów saprotroficznych substratu (przede wszystkim drewna i ściółki), - zagwarantowanie dostępności substratów w różnorodnych stadiach rozkładu, 9

10 - zapewnienie różnorodności mikrosiedlisk, - współistnienie substratów w różnym stopniu rozkładu zapewniające ciągłość sukcesyjną i możliwość przeżycia gatunków związanych z określonym stadium sukcesyjnym zgrupowań rozwijających się sekwencyjnie podczas rozkładu substratu, - różnorodność gatunkową i wiekową partnerów mikoryzowych dla grzybów symbiotycznych umożliwiającą zachowanie ciągłości sukcesyjnych faz zgrupowań grzybów mikoryzowych, - różnorodność gatunkową i wiekową organizmów (rośliny, zwierzęta, grzyby) podlegających naturalnej regulacji liczebności przez grzyby pasożytnicze. 2. Zapewnienie przetrwania i zachowania różnorodności gatunkowej grzybów związanych ze zbiorowiskami nieleśnymi występującymi na terenie Parku i utrzymującymi się dzięki działalności człowieka poprzez ochronę czynną tych zbiorowisk (na polanach, miejscach po składowaniu drewna, poboczach torowiska kolejki leśnej, poboczach dróg leśnych itp.). Jest to konieczne dla utrzymania gatunków związanych z pośrednimi stadiami sukcesyjnymi zbiorowisk, które przy zaniechaniu określonych zabiegów człowieka przekształciłyby się w zbiorowiska klimaksowe. Wpłynęłoby to na obniżenie różnorodności gatunkowej mikobioty Parku. Dla oceny skuteczności działań ochronnych konieczny jest stały monitoring prowadzony przez wykwalifikowanych specjalistów. Ze względu na bardzo liczną grupę gatunków wyjątkowo cennych, zakres monitoringu powinien być opracowany oddzielnie i dostosowany do warunków i możliwości jego wykonania. W przypadku tak ważnej dla grzybów wielkoowocnikowych ostoi, jaką jest BPN, organizmy te powinny znaleźć się pod szczególną opieką wykwalifikowanych specjalistów. Dla oceny skuteczności działań ochronnych ważne jest też zaplanowanie tematów mikologicznych badań priorytetowych i wsparcie logistyczne ze strony BPN do ich prowadzenia (patrz: Zalecenia udostępniania terenu BPN nauka). 10

11 Określenie potrzeb, uwarunkowań i zakresu przestrzennego stosowania ochrony czynnej, ścisłej i krajobrazowej a) Ochrona ścisła Powinna być zastosowana we wszystkich zbiorowiskach leśnych na terenie Parku. b) Ochrona czynna Powinna być zastosowana wyłącznie w zbiorowiskach nieleśnych utrzymujących się dzięki określonej działalności człowieka. Zakres jej, rekomendowany przez nas jest spójny z zaproponowanym przez wykonawców operatów ochrony zbiorowisk nieleśnych oraz flory naczyniowej i przedstawiony w wymienionych operatach. c) Ochrona krajobrazowa Powinna być kontynuowana w takim zakresie, jak do tej pory. 11

12 Identyfikacja istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych dla zachowania właściwego stanu mikobioty oraz zaplanowanie sposobów eliminacji tych zagrożeń 1. Zagrożenia wewnętrzne a) Poważnym zagrożeniem wewnętrznym jest duża powierzchnia zbiorowisk leśnych objętych ochroną czynną szczególnie w obrębie ochronnym Hwoźna. Z punktu widzenia ochrony mikobioty konieczne jest zapewnienie trwałości niezaburzonych procesów ekologicznych w lasach. Dotyczy to również procesów spontanicznej przebudowy drzewostanów, a więc sukcesji i regeneracji. Zaleca się zaniechania ochrony czynnej w zbiorowiskach leśnych na całym terenie Parku. Z uwagi na zmniejszający się udział świerka w lasach Parku przewiduje się zmniejszenie w przyszłości cennego substratu dla wielu gatunków rozkładających drewno świerków. Ta grupa grzybów, w której są gatunki bardzo rzadkie, może mieć znacznie ograniczoną bazę pokarmową. O ile scenariusz powyższy się zrealizuje, będzie to wynikiem naturalnej dynamiki lasów Puszczy i człowiekowi pozostanie jedynie bierne obserwowanie i rejestrowanie tych zmian. Wyeliminowanie tego rodzaju zagrożenia nie jest możliwe. Dotyczy to również uszczuplenia w przyszłości bazy pokarmowej dla gatunków grzybów związanych z drzewami podlegającymi wzmożonym procesom chorobowym w ostatnich latach np. z Ulmus spp., Fraxinus excelsior. b) Spontaniczna sukcesja w nieleśnych antropogenicznych zbiorowiskach lądowych. Konieczna jest ochrona czynna tych zbiorowisk (np. zbiorowisk wzdłuż torowiska kolejki leśnej, zbiorowisk rozwijających się na dawnych składowiskach drewna, polanach, łąkach w dolinach rzecznych). Zbiorowiska te powstały i trwają wyłącznie dzięki zabiegom hamującym naturalną sukcesję i zaniechanie ochrony czynnej spowoduje zanik tych zbiorowisk wraz ze swoistym składem florystycznym warunkującym występowanie określonych gatunków grzybów niespotykanych w innych zbiorowiskach Parku. Zakres obszarowy i sposób ochrony czynnej zgodny jest z zaleceniami sformułowanymi w części operatów dotyczących zbiorowisk nieleśnych oraz flory naczyniowej. 12

13 c) Zanikanie stanowisk gatunków bardzo rzadkich, znanych w Polsce wyłącznie z terenu Parku. Proponuje się zabezpieczanie, w postaci kolekcji czystych kultur i sekwencji genów, gatunków grzybów stwierdzonych wyłącznie na terenie Parku. 2. Zagrożenia zewnętrzne a) Podstawowym zagrożeniem zewnętrznym jest presja turystyczna. Ruch turystyczny na terenie Parku jest obecnie dobrze kontrolowany i przy utrzymaniu dotychczasowych ograniczeń nie ma wpływu na mikobiotę Parku. Zaleca się jednak monitoring liczby osób w Parku i w razie potrzeby ograniczanie liczby turystów przebywających w miejscach szczególnie cennych przyrodniczo. b) Potencjalnym zagrożeniem zewnętrznym jest zbieranie owocników grzybów leczniczych lub wykorzystywanych do uzyskiwania naturalnych barwników. Zaleca się wprowadzenie zakazu zbioru owocników w celach innych niż kulinarne lub służące dokumentacji prowadzonych badań. 13

14 Zalecenia i zastrzeżenia do udostępnienia terenu BPN (turystyka, rekreacja, nauka, edukacja) 1. Turystyka i rekreacja a) Ze względu na zapewnienie ochrony grzybów ruch turystyczny powinien odbywać się na takich zasadach, jak do tej pory (po wyznaczonych szlakach, a w miejscach szczególnie cennych wyłącznie z przewodnikiem). b) Jedną z form rekreacji są grzybobrania. Presja społeczności lokalnej zbierającej grzyby jadalne na własne potrzeby jest na obszarze Parku minimalna. Ze względu na ochronę mikobioty i wpływ na nią czynności związanych ze zwyczajowym zbieraniem grzybów nie ma wskazań do wprowadzania w tym zakresie administracyjnych i prawnych ograniczeń. Ograniczenie powinno dotyczyć jedynie najcenniejszych przyrodniczo miejsc objętych ochroną ścisłą, w których zastosowany jest zakaz wstępu do lasu (Obręb Ochronny Orłówka). Na terenach objętych ochroną krajobrazową oraz terenach leśnych w Obrębie Ochronnym Hwoźna (gdzie postulowana jest ochrona ścisła zbiorowisk leśnych), może być dopuszczona słaba ingerencja człowieka w postaci zbierania grzybów. Zbiór grzybów może być dopuszczony w oddziałach leśnych: 104A, 104B, 105, 106, 107, 108, 109A, 109B, 110A, 110B, 111A, 111B, 111C, 130, 131, 132, 133, 134, 135Cdx, 135Dk, 136A, 136B, 136C, 136D, 158, 159, 160A, 160B, 160D, 161, 162, 163, 164, 165, 166A, 166B, 166C, 166D, 189, 190, 193A, 193B, 194, 195, 196, 197A, 197Bb-h, 197C, 197D, 221, 253, 282, 313, 339B, 339C, 339D, 368A, 368B, 368E. Zagrożeniem może być zbieranie grzybów przez turystów, których liczba w sezonie znacznie przekracza liczbę mieszkańców. W przypadku stwierdzenia problemów z nadmiernym pozyskiwaniem grzybów w oddziałach, w których jest to dopuszczone zaleca się jasne opisanie zasad grzybobrań na tablicach informacyjnych i w regulaminie udostępniania Parku, a dla osób przyjezdnych proponuje się wydawanie jednorazowych/czasowych zezwoleń na zbiór grzybów (za opłatą?) dostępnych np. u leśniczych, w punktach informacji turystycznej i miejscach sprzedaży biletów do Parku. Pozwoli to na jednoczesne monitorowanie liczby osób zbierających i oszacowanie presji wywieranej na obszar, w którym zbiór grzybów jest dozwolony. Korzystne wydaje się również promowanie grzybobrania w miejscach innych niż teren Parku, na przykład poprzez wydanie ulotki Gdzie na grzyby w Puszczy Białowieskiej? i informowanie 14

15 turystów przez przewodników o małej atrakcyjności (co jest faktem) terenu BPN jako miejsca grzybobrań. 2. Nauka a) Ze względu na wysoką wartość BPN, jako jednej z najważniejszych ostoi grzybów wielkoowocnikowych w Europie i jednocześnie z uwagi na wysoce niewystarczające poznanie różnorodności mikobioty Parku, konieczne jest promowanie badań mikologicznych. Dotyczy to szczególnie tematów związanych z różnorodnością gatunkową grzybów, badań mikosocjologicznych w określonych zbiorowiskach roślinnych, badań ekologicznych dotyczących poszczególnych grup biotroficznych i sukcesji grzybów na substratach w różnych stadiach rozkładu danego substratu, a także monitoringu wybranych gatunków i stanowisk grzybów. b) Istotne jest, aby w dziale naukowym Parku (jednej z najważniejszych ostoi bioty grzybów wielkoowocnikowych w Polsce i Europie) zatrudniony był na stałe mikolog koordynujący badania mikologiczne oraz wykonujący stały specjalistyczny monitoring w opracowanym przez siebie, możliwym do wykonania, zakresie, a także koordynujący monitoring podstawowy, który zaleca się prowadzić na terenie całego Parku (wybranych gatunków łatwych do rozpoznania patrz Załączniki 3 i 4). c) Zaleca się zgromadzenie współczesnej kolekcji grzybów białowieskich w postaci fungarium własnego Parku lub we współpracy z zewnętrzną instytucją naukową. 3. Edukacja Na terenie Parku może być (i powinna być) realizowana bogata tematyka edukacyjna związana zarówno z grzybami jako organizmami, jak też grzybami jako nieodłącznymi składnikami każdego ekosystemu. W zależności od tematyki i potrzeb mogą być to tzw. zielone szkoły, warsztaty, szkolenia, wycieczki tematyczne, stałe ekspozycje przyrodnicze, konkursy, wystawy grzybów, wydawnictwa popularne (pocztówki, foldery, atlas grzybów Puszczy Białowieskiej, kalendarze), wydawnictwa edukacyjne skierowane do różnych odbiorców nie tylko młodzieży szkolnej. Warto wprowadzić i propagować grzybowe symbole Parku oraz rozwinąć stałą współpracę z nauczycielami. Część z działań edukacyjnych jest już z powodzeniem realizowana przez Park. 15

16 Ocena skuteczności dotychczasowych metod ochrony grzybów przez Białowieski Park Narodowy Ochrona grzybów związanych z przeważającymi na terenie Parku zbiorowiskami leśnymi, jest stosunkowo łatwa do stosowania na obszarach, w których dominuje ochrona ścisła i w których nie jest prowadzona gospodarka leśna. Obszar Parku jest wyraźnie podzielony na dwie strefy ochrony ścisłej, w której ochrona mikobioty jest wystarczająca, oraz obszar do niedawna eksploatowany gospodarczo, z ochroną czynną (Obręb Ochronny Hwoźna), w którym ochrona grzybów nie będzie wystarczająca dopóki nie zaniecha się działalności człowieka (przede wszystkim polegającej na ingerencji w skład gatunkowy i wiekowy drzewostanów i zasobność martwego drewna) w zbiorowiskach leśnych. Natomiast w zbiorowiskach nieleśnych ochrona czynna jest koniecznym warunkiem ochrony różnorodności gatunkowej grzybów tych zbiorowisk i w naszej ocenie jest ona prowadzona w wystarczającym stopniu na terenie Parku. Zakres zabiegów wyznaczony przez autorów operatu ochrony zbiorowisk nieleśnych oraz flory naczyniowej jest w naszej ocenie wystarczający dla utrzymania różnorodności gatunkowej grzybów tych zbiorowisk. Decyzja o utworzeniu Parku, a przede wszystkim przeszło 80 lat praktykowania ochrony ścisłej, dały możliwość przetrwania populacji grzybów bardzo rzadkich lub występujących w Polsce wyłącznie na tym terenie, a równocześnie ekstremalnie zagrożonych w lasach całej (a szczególnie zachodniej i środkowej) współczesnej Europy. Niektóre z nich w naszym kraju nie były nigdy stwierdzone poza BPN i jako szczególnie wrażliwe na antropopresję, bez objęcia ochroną prawną w formie parku narodowego części Puszczy Białowieskiej prawdopodobnie byłyby znane w Polsce już tylko z historycznych stanowisk. Gatunki te, to najcenniejsze i jednocześnie najbardziej zagrożone składniki polskiej mikobioty, a należą tu przede wszystkim: Amylocystis lapponica, Antrodia albobrunnea, Antrodiella foliaceodentata, Boreostereum radiatum, Botryobasidium intertextum, Buglossoporus quercinus, Ceriporiopsis subvermispora, Dichomitus albidofuscus, Dichostereum boreale, Frantisekia mentschulensis, Gloiodon strigosus, Helvellella sphaerospora, Ionomidotis irregularis, Parmastomyces transmutans, Phellinus ferrugineofuscus, Pycnoporellus alboluteus i Rhodotus palmatus. Poza Antrodia albobrunnea i Gloiodon strigosus wszystkie te taksony są obecnie w Parku dość częste, a niektóre (jak Rhodotus palmatus i Pycnoporellus alboluteus) wyraźnie się rozprzestrzeniają. Należy 16

17 zaznaczyć, że wymienione wyżej grzyby są związane z martwym drewnem różnych, choć właściwie wszystkich lasotwórczych gatunków Puszczy, z Picea abies na czele, ale z reguły zasiedlają i tworzą owocniki wyłącznie na wielkowymiarowych kłodach tych drzew. Potwierdzenie w trakcie bieżącej inwentaryzacji istnienia stanowisk tych szczególnie cennych gatunków świadczy o unikatowej dla mikobioty Polski wartości BPN, a równocześnie stanowi dowód na skuteczność ekosystemowej/obszarowej ochrony ścisłej jako formy ochrony najlepszej dla przetrwania grzybów i zachowania ich różnorodności. Ta forma ochrony jest przez nas rekomendowana dla wszystkich zbiorowisk leśnych Parku w jego obecnych granicach. Wraz z zaniechaniem gospodarczego użytkowania całej Puszczy Białowieskiej istnieje prawdopodobieństwo stopniowego (w skali dziesiątków i setek lat) odtworzenia się dużych populacji najcenniejszych gatunków na całym jej obszarze. Objęcie ochroną ścisłą wszystkich zbiorowisk leśnych powiększonego Parku, daje nadzieję na stopniowe rozprzestrzenienie się cennych gatunków, których populacje przetrwały w granicach Obrębu Ochronnego Orłówka na Obręb Ochronny Hwoźna, a w przyszłości, na inne obszary Puszczy Białowieskiej. Niewątpliwie, w momencie utworzenia BPN, ocalono jedyne w swoim rodzaju refugium dla grzybów lasów środkowoeuropejskiego niżu. Refugium, którego kondycję obecnie należy ocenić jako co najmniej zadowalającą, nawet wobec braku stosownych danych porównawczych do oceny tej kondycji w przeszłości (w sensie stanu populacji poszczególnych gatunków i ich rozmieszczenia). Aktualnie zaobserwowano tutaj duże populacje, prawdopodobnie najbogatsze na kontynencie, takich gatunków jak Amylocorticium subincarnatum, Antrodia sitchensis, Ceraceomyces borealis, Crustoderma dryinum, Fomitopsis rosea, Hapalopilus croceus, Junghuhnia collabens, Perenniporia subacida, Phellinus nigrolimitatus, Phellinus populicola, Punctularia strigosozonata, Rigidoporus crocatus, Skeletocutis stellae i Xylobolus frustulatus. W Polsce grzyby te poza BPN mają pojedyncze, rozproszone stanowiska, a ich populacje są tam szczątkowe, czasem reprezentowane przez pojedyncze owocniki stwierdzone tylko raz i nigdy więcej niepotwierdzone. W Europie wszystkie te gatunki są bardzo rzadkie. O olbrzymiej wartości BPN jako ostoi grzybów świadczy również fakt, że podczas aktualnej inwentaryzacji stwierdzono 70 gatunków nigdy wcześniej nie notowanych w naszym kraju, a więc nowych dla polskiej mikobioty. Do czasu ewentualnego odnalezienia ich na kolejnych stanowiskach, trzeba przyjąć, że na obszarze Polski występują one wyłącznie w BPN i są częścią najcenniejszych zasobów przyrodniczych tego terenu. 17

18 Uzupełnieniem obrazu bogactwa mikobioty BPN i praktycznym potwierdzeniem skuteczności dotychczasowych działań ochronnych w Obszarze Ochrony Ścisłej jest występowanie tutaj 5-u z 33-ech gatunków grzybów wymienionych na liście grzybów zagrożonych i proponowanych do objęcia ochroną w skali całej Europy (Dahlberg & Croneborg 2003). Są to: Amylocystis lapponica, Antrodia albobrunnea, Hapalopilus croceus, Pycnoporellus alboluteus i Skeletocutis odora. Niestety, obecność wielu notowanych wcześniej w Parku gatunków cennych nie została aktualnie potwierdzona nawet na pojedynczym stanowisku. Należy wyrazić nadzieję, że stało się tak wyłącznie ze względu na bardzo krótki czas bieżącej inwentaryzacji, obejmującej, jak już wspomniano, jeden niepełny sezon wegetacyjny, który na dodatek w 2009 roku został skrócony przez wyjątkowo wczesne nadejście zimy. W przypadku grzybów o efemerycznych, nietrwałych owocnikach, najczęściej wytwarzających je nieregularnie i bez możliwości przewidzenia terminu ich pojawu, do potwierdzenia stanowiska konieczne są co najmniej kilkuletnie, częste kontrole znanych miejsc ich występowania. Dotychczas takich precyzyjnych lokalizacji stanowisk, które można by okresowo lub stale monitorować, nie było z terenu BPN (poza oddziałem projekt CRYPTO). Nie można także całkowicie wykluczyć, że gatunki, których nie odnaleziono, wycofały się z terenu Parku lub nawet wyginęły. Niezmiernie trudno jest spekulować, co mogłoby spowodować wycofanie się tych gatunków z Parku, szczególnie w obliczu skromnej wiedzy o rzeczywistym stanie ich populacji w przeszłości i szczątkowych informacji jakimi dysponujemy o ich biologii i ekologii. W przypadku grzybów nie jest sprawą prostą uznanie gatunku za wymarły, o czym mogą świadczyć ponowne stwierdzenia grzybów, które nie były na danym terenie notowane nawet przez 100 lat. Przykładami cennych taksonów, których występowania w BPN nie udało się aktualnie potwierdzić są: Clitocybe strigosa, Coprinus candidatus, liczne gatunki z rodzaju Cortinarius, Dichomitus squalens, Diplomitoporus crustulinus, Crepidotus subverrucisporus, Entoloma scabrosum, Galerina stylifera, Inocybe fuligineoatra, Laccaria fraterna, Lepiota perplexa, Lyophyllum striipileum, Mycena pseudopicta, Peziza depressa, Phaeocollybia festiva, Phellinus lundellii, Plicatura nivea, Protohydnum piceicolum, Psathyrella olympiana, Russula gilva, Spongipellis delectans, Trichoglossum walteri i Veluticeps abietina. Część z tych grzybów tworzy bardzo niepozorne i nietrwałe owocniki, co znacznie utrudnia ich odszukanie. Te i wiele innych gatunków wymagają dalszych poszukiwań. Do najbardziej dotkliwych znaków zapytania na liście inwentaryzacyjnej należy brak potwierdzenia występowania na tym terenie Dentipratulum bialoviesense, grzyba mającego w 18

19 Parku swoje locus classicus (podobnie zresztą jak kilka innych gatunków grzybów wielkoowocnikowych). Poszukiwania Dentipratulum bialoviesense utrudniał brak dokładnej lokalizacji stanowiska dla okazów typowych [na kopercie zielnikowej i w protologu napisano: Ad truncos putridos Piceae excelsae humi iacentes in Reservato Publico Białowieża in Polonia (KRAM F-SD 4001) (Domański 1965)] oraz niepozorny wygląd owocników, które na dodatek są podobne do częstego w Parku Mucronella calva o bardzo zbliżonych do Dentipratulum wymaganiach ekologicznych. Druga i zarazem ostatnia kolekcja okazów Dentipratulum bialoviesense pochodzi z roku 1973, z oddziału 369 (KRAM F-53646, leg. Z. Pouzar). Dalsze poszukiwania tego grzyba, a po odnalezieniu zabezpieczenie go w postaci czystych kultur oraz uzyskanie sekwencji genów należy potraktować jako jedno z mikologicznych zadań priorytetowych. Jakość dostępnych danych do oceny trendów zmian populacji poszczególnych gatunków. W oparciu o fragmentaryczne dane, jakie są obecnie dostępne z terenu Parku (badania mikologiczne dostępne w literaturze i badania własne autorów) nie można nawet najbardziej ogólnie oszacować trendów i prognoz dla poszczególnych gatunków. Dane zebrane w trakcie prac nad operatem są swoistym punktem wyjścia i nie ma stosownego materiału porównawczego obejmującego cały obszar Parku, który uprawniałby wydawanie jakichkolwiek ocen. Można jedynie wyrazić nadzieję, jak uczyniono to już powyżej, że dzięki utrzymaniu ochrony ścisłej i rozszerzeniu jej na tereny podlegające obecnie rygorom ochrony czynnej, grzyby wielkoowocnikowe (szczególnie gatunki specjalnej troski ) zachowają aktualny stan posiadania i stopniowo będą rozprzestrzeniać się poza refugium jakim jest przede wszystkim dawny Obszar Ochrony Ścisłej. Trzeba jednak zastrzec, że naturalna dynamika lasów BPN, a w tym czasowa i przestrzenna zmienność składów gatunkowych (również grzybów wielkoowocnikowych) nie jest do końca przewidywalna. Z całą pewnością istnieje konieczność regularnych badań tej grupy organizmów na terenie BPN w celu uzyskania zarówno podstawowych danych o grzybach, jak i danych monitoringowych wybranych gatunków. 19

20 Podsumowanie Obecnie stan wiedzy o grzybach wielkoowocnikowych, ich różnorodności gatunkowej i szczególnie o rozmieszczeniu gatunków najważniejszych z punktu widzenia ich ochrony w BPN (jednej z najważniejszych ostoi grzybów wielkoowocnikowych w Europie) jest niewystarczający i utrudnia precyzyjne oszacowanie skuteczności działań ochronnych zarówno skierowanych na konkretne gatunki, jak również skierowanych na udział grzybów w poszczególnych zbiorowiskach roślinnych. Dane o różnorodności gatunkowej, stanach populacji i rozmieszczeniu konkretnych gatunków zebrane w trakcie ostatniego roku na potrzeby niniejszego opracowania, dają minimalne podstawy do formułowania takich oszacowań w przyszłości, tworząc fundament dla monitoringu grzybów w BPN. Obecnie można jedynie stwierdzić, że różnorodność gatunkowa grzybów wielkoowocnikowych na terenie Parku jest ogromna obejmuje około 50% gatunków znanych z Polski i 25 % gatunków znanych z Europy. Świadczy to o niezaprzeczalnie unikalnej w skali Polski i Europy istotnej roli Parku jako ostoi dla wielu gatunków grzybów. Uwzględniając wszelkie obserwowane i przewidywane zmiany zachodzące w ekosystemach leśnych Parku, obowiązujące i projektowane formy i sposoby ochrony jego zasobów przyrodniczych, a także aktualny stan wiedzy o grzybach wielkoowocnikowych tego terenu, uprawnione (mimo wszystkich wymienionych powyżej zastrzeżeń) wydaje się stwierdzenie, że grzyby, jako grupa organizmów, nie są tutaj zagrożone, ale nie są też wystarczająco poznane, na tyle, by do tego stwierdzenia mieć całkowitą pewność. Grzyby, (rozpatrywane jako grupa organizmów, bez odnoszenia się do poszczególnych gatunków i ich indywidualnej wrażliwości na różne, często trudne do przewidzenia i zdefiniowania czynniki natury bio- i abiotycznej wpływające na stan ich populacji w danej chwili), mają w BPN dogodne warunki do przetrwania. Nie można podać przykładu innego obiektu przyrodniczego w Polsce, gdzie te warunki byłyby lepsze. Objęcie w przyszłości ochroną całej powierzchni Puszczy Białowieskiej niewątpliwie może przyczynić się do wzmocnienia populacji wielu cennych gatunków i łatwiejszej ich ekspansji. Na koniec z całą stanowczością należy jeszcze raz podkreślić, że nasza wiedza o grzybach Białowieskiego Parku Narodowego jest uderzająco skromna, w obliczu poznanego i potencjalnego bogactwa jego mikobioty. 20

21 Literatura cytowana: Błoński F Spis roślin zarodnikowych zebranych lub zanotowanych w lecie w r w puszczach: Białowieskiej, Świsłockiej i Ladzkiej. W: Błoński F., Drymmer K. Sprawozdanie z wycieczki botanicznej, odbytej do Puszczy Białowieskiej, Ladzkiej i Świsłockiej w 1888 roku. Pam. Fizjogr. 9: Błoński F., Drymmer K., Ejsmond A Sprawozdanie z wycieczki botanicznej odbytej do Puszczy Białowieskiej w lecie 1887 r. Pam. Fizjogr. 8: Bujakiewicz A Uwagi do operatu ochrony grzybów wielkoowocnikowych Puszczy Białowieskiej. Maszynopis. Chmiel M. A Checklist of Polish larger Ascomycetes. [W:] Mirek Z. (red.) Biodiversity of Poland. Vol. 8. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Dahlberg A. & Croneborg H threatened fungi in Europe. Complementary and revised information on candidates for listing in Appendix I of the Bern Convention. T-PVS (2001), 34 rev. 2. Domański S. 1965b. Grzyby zasiedlające drewno w Puszczy Białowieskiej. II. Grzyb mucronelloidalny z grupy Hericium: Dentipratulum bialoviesense, gen. et sp. nov. Acta Mycologica 1: Faliński J. B. & Mułenko W Cryptogamous plants in the forest communities of Białowieża National Park (Project CRYPTO). I. Introduction, Phytocoenosis N.S. 1, Archiv. Geobot., 3: Faliński J. B. & Mułenko W Cryptogamous plants in the forest communities of Białowieża National Park. Problems and taxonomic groups analysis (Project CRYPTO [2]). XI. Summing up., Streszcz., Phytocoenosis N.S. 7, Archiv. Geobot., 4:

22 Faliński J.B., Mułenko W. (eds.) Cryptogamous plants in the forest communities of Białowieża National Park. Ecological Atlas (Project CRYPTO 4). Phytocoenosis. Supplementum Cartographiae Geobotanicae 7. Warszawa-Białowieża N.S. Vol. 9 Moore D., Nauta M. M., Evans S. E & Rotheroe M Fungal Conservation. Issues and Solutions. Cambridge University Pres, Edingburgh. Mueller G. M., Schmit J. P., Leacock P. R., Buyck B., Cifuentes J., Desjardin D. E., Halling R. E., Hjortstam K., Iturriaga T., Larsson K.-H., Lodge D. J., May T. W., Minter D., Rajchenberg M., Redhead S. A., Ryvarden L., Trappe J. M., Watling R. & Wu Q Global diversity and distribution of macrofungi. Biodiversity and Conservation 16: Mułenko W., Majewski T. & Ruszkiewicz-Michalska M A Preliminary checklist of Micromycetes in Poland. [W]: Biodiversity of Poland. Vol. 9. Mirek Z. (red.)., W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 752 ss. Nespiak A Studia nad udziałem grzybów kapeluszowych w zespołach leśnych na terenie Białowieskiego Parku. Mon. Bot. 8: Skirgiełło A Macromycetes of oak-hornbeam forests in the Białowieża National Park monitoring studies. Acta Mycol. 33: Wojewoda W Checklist of Polish larger Basidiomycetes. [W]: Biodiversity of Poland. Vol. 7. Mirek Z. (red.)., W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 812 ss. Wojewoda W.& Ławrynowicz M., Czewona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. [W]: Red list of plants and fungi in Poland., Mirek Z, Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.)., W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: