Biuletyn Entomologiczny

Transkrypt

1 Wydawnictwo ni^yih0 Łódzkiego Środowiska Entomologicznego Biuletyn Entomologiczny mm^tm^m^ ^ ^ roarzgęl996 Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea i Hesperioidea) Wyżyny Łódzkiej : Zygmunt Śliwiński, Armii Krajowej 30 m.4, " Łódź i ^v^»,- Obszerniejsze dane o występowaniu motyli dziennych na Wyżynie Łódzkiej zawarte są w pracach Kuieszy(1936), Jarischa (1942) oraz Marciniak i Śliwińskiego (1988), Jarisch podaje fragmentaryczne dane o gatunkach występujących w bliższych i dalszych okolicach Łodzi, natomiast dwie pozostałe prace poświęcone są okolicą Piotrkowa Trybunalskiego, Sulejowa i Kamieńska. Poza tym bardzo skąpe dane o motylach dziennych badanego terenu znajdują się w pracy Ludwisiak, Borkowskiej i Peciakowskiej (1975) poświęconej motylom dziennym okolic Popowa, Pęczniewa i Miłkowic oraz w monografii Romaniszyria i Schillego (1929). Wreszcie Skalski i Śliwiński (1975) omawiając występowanie w Polsce Pseudophilotes baton (Brgstr.) podali szereg stanowisk występowania tego gatunku w województwie piotrkowskiem. Mimo, iż na 159 gatunków motyli dziennych występujących w naszym kraju (Buszko; Masłowski 1993) niniejszy wykaz obejmuje 111, to rozsiedlenie szeregu z nich na Wyżynie Łódzkiej poznane jest niedostatecznie. Dotyczy to 15 gatunków, których występowanie tu wymaga potwierdzenia, są to: Pyrgus serratulae (Rambur), Carterocephalus palaemon (Pall.), Colias australis Verity, Nymphalis xanthomelas (Esp.), Pandońana maja (Cramer), Melitaea britomartis Assmann, Mellicta parthenie (Bkh.), Erebia aethiops (Esp.), Lycaena helle (Den. et Schiff.), L virgaureae (L). Glaucopsyche alexis (Poda), Aricia agestis (Den. et Schiff.), Eumedonia eumedon (Esp.), Polyommatus eroides (Friv.) i Lysandra amandus (Schn.). Wprawdzie z wyżej wymienionych Melitaea britomartis Assmann i Mellicta parthenie (Bkh.) występowały licznie pod Łodzią i Sulejowem, to stanowiska te przez zalesianie łąk zostały zniszczone i występowanie ich na Wyżynie Łódzkiej wymaga dalszych poszukiwań. Mimo bardzo dokładnej penetracji nie udało mi się potwierdzić danych Kuleszy (1938) o licznym występowaniu Erebia aethbps w Lesie Moszczenickim pod Piotrkowem Trybunalskim. Wreszcie, z wykazu obejmującego 111 gatunków należy skreślić Heteropterus morpheus (Pall.), Chazara bńseis (L.), Minois dryas (Scopoli), Pararge achine (Scopoli), i Lysandra dorylas (Den. et Schiff.), jako gatunki wymarłe na Wyżynie Łódzkiej w okresie prowadzonych długoletnich badań w latach Bliższe dane dotyczące tych i innych gatunków podaję w uwagach o ciekawszych gatunkach uwzględnionych w tej pracy. Po pominięciu Pandońana maja (Cramer), gatunku przed wielu laty złowionego pomiędzy Łodzią a Zgierzem (Romaniszyn, Schilie, 1929) oraz gatunków wymarłych, wliczając w to oba wyżej wymienione gatunki przeplatek, na Wyżynie Łódzkiej występują obecnie 103 gatunki motyli dziennych, włączając wątpliwy gatunek, jakim jest Erebia aethiops (Esp.). Mimo iż niektóre gatunki złowiono w niewielkiej liczbie okazów, to wszystkie jako materiał dowodowy znajdują się w dostępnych zbiorach. Opracował i wydał dla pożytku wewnętrznego Zespól Redakcyjny.

2 Motyle dzienne Wyżyny Łódzkiej W porównaniu z sąsiadującą od południa Wyżyną Częstochowską skąd wykazano ' i- ków motyli dziennych i gdzie aktualnie dało się odszukać 91 gatunków (Skalski, 1992), st, i- nia motyli Wyżyny Łódzkiej jest względnie zadowalający. Materiał dowodowy do niniejszej pracy,,włączając gatunki dziś już wymarłe na Wyżynie Łódzkiej, znajduje się w zbiorach autora. Za cenne informacje dotyczące występowania niektórych gatunków uprzejmie dziękuję koi. kol. B. Marciniak, J. Kurzawie i R. Hasowi. Opis zastosowanych symboli: Ł - Łódź i okolice. Poza Łodzią głównie lasy w okolicy Tuszyna P - województwo piotrkowskie. Obszar środkowego dorzecza Pilicy - Puszcza Piiicka między Sulejowem a Tomaszowem Mazowieckim oraz okolice Kamieńska S - woj. skierniewickie.lasy w okolicach Rogowa, Puszcza Bolimowska Si - woj. sieradzkie. Okolice Łasku i Zduńskiej Woli. - gatunki dotychczas nie wykazane z Wyżyny Łódzkiej uwagi o ciekawszych gatunkach wykrytych na badanym terenie Hesperioidea Hesperldae L i s t a Erynnis Schrank, 1801 tages (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Carcharodus Hubner, 1820 alceae (Esper, 1780) - Ł;P;S;Si Pyrgus Hubner, 1819 aiveus (Hubner, 1803) - P matvae (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si serratulae (Rambur, 1839) - Ł Carierocephaius Lęderer, 1852 palaemon (Pallas, 1771) - P silvius (Knoch, 1781) - P Heteropterus Dumeril, 1806 (1) morptieus {Pallas, 1771)-Ł;P Thymelicus Hubner, 1819 acteon (Rottenburg, 1775) - Ł;P;S iineolus (Ochsenheimer, 1808) - Ł;P;S:Si sylvestris (Poda, 1761) - Ł;P;S;Si Hesperia Fabricius, 1793 comma (Linnaeus, 1758) Ł;P;S,Si Ochlodes Scudder, 1872 venata (Bremer et Grey, 1853) - Ł;P;S;Si Papil i onoidea Papilionidae Papilio Linnaeus, 1758 machaon Linnaeus, Ł;P;S;Si Iphiclides Hubner, 1820 (2) podalińus (Linnaeus, 1758) -Ł;P PI e ri da e Leptidia Billberg, 1820 sinapis (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Aporia Hubner, 1819 (3) crataegi (Linnaeus. 1758) - Ł;P;S;Si Piens Schrank, 1801 brassicae (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si ^ napi (Linnaeus, 1758) - Ł;P:S;Si rapae (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Ponda Fabricius, 1807 g a t u n k ó w daplidice (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Anthocharis Bdsduval, Rambur. Dumeril et Graslin, 1833 cardamines (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Colias Fabricius, 1807 * austraiis Verity, P crocea (Fourcroy, 1785) ~Ł;P;S:Si hyale (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si myrmidone (Esper, 1780) -Ł;P (4) palaeno (Linnaeus, 1761) - Ł;P;S Gonepteryx Leach, 1815 rhamni (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S:Si Nymphalldae Apatura Fabricius, 1807 (5) ilia (Denis et Schiffermuller, 1775) - Ł;P (5) ińs (Linnaeus, 1758) - Ł;P Umeniis Fabricius, 1807 (6) camilla (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S (7) populi (Linnaeus, 1758) - Ł;P Nymphalis Kluk antiopa (Linnaeus, 1758) - Ł;P:S.Si polychloros (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si (8) xanthomelas (Esper, 1777) - Ł Inachis Hubner, 1819 io (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Vanessa Fabricius, 1807 atalanta (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Cynthia Fabricius cardui (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Aglais Dal man, 1816 urticae (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Polygonia Hubner, 1819 c- album (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Araschnia Hubner, 1819 ievana (Linnaeus, 1758)- Ł;P;S;Si Mesoacidalia Reuss, 1926 * aglaja (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Fabriciana Reuss, 1920 * adippe (Denis et Schiffermuller, 1775) - P * niobe (Linnaeus, 1758) - P Paridoriana Warren (9) maja (Cramer, 1775) - Ł Issoria Hubner, 1819 lathonia (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Sir Biuletyn Entomologiczny 2(14)/4

3 Motyle dzienne Wyżyny Łódzkiej Brerithis Hubner, 1819 ino (Rottemburg, 1775) - Ł;P;S Clossiana Reuss, 1920 dia (Linnaeus, 1767) - Ł;P;S;Si euphrosyne (Linnaeus, 1758) - Ł;P selene (Denis et Schiffermuiler, 1775) - Ł;P;S;Si Meliłaea Fabricius, 1807 didyma (Esper, 1779) - P cinxia (Linnaeus, 1758) - Ł;P;Si *(10) briomartis Assmann, Ł;P diamina (Lang, 1789) - Ł;P Mellicta Billberg, 1820 athalia (Rottemburg, 1775) - Ł;P;S;Si *(11) parthenie (Borkhausen, 1788) - Ł;P Euphydryas Scudder, 1872 (12) aurinia (Rottemburg, 1775) - Ł;P Satyridae Meianargia Meigen, 1828 galathea (Linnaeus, 1758) - Ł;P;Si Hipparchia Fabricius, 1807 hermione (Linnaeus, 1758) - Ł;P semele (Linnaeus, 1758) - Ł;P stafilinus (Hufnagel, 1766) - Ł;P Chazara Moore, 1893 *(13) briseis (Linnaeus, 1764) - P Erebia Dalman, 1816 (14) aethiops (Esper, 1777) - P medusa (Denis et Schiffermuiler, 1775) - Ł;P;Si Manioia Schrank, 1801 jurtina (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Minois Hubner, 1819 "(15) dryas (Scopoli, 1763) - P Aphanłopus Wallengren, 1853 hyperanthus (Linnaeus. 1758) - Ł;P;S;Si Hyponephele Muschamp, 1915 lycaon (Kuhn, 1774) - Ł;P Coenoriympha Hubner, 1823 arcania (Linnaeus, 1761) - Ł;P;S;Si iphis (Denis et Schiffermuiler, 1775) - Ł;P;Si pamphilus (Linnaeus, 1758) - Ł;P,S;Si tullia (Muller, 1764) - P Pararge Hubner, 1819 (16) achine (Scopoli, 1763) - P;Si aegeria (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Lasiommata Westwood, 1841 maera (Linnaeus, 1758) - Ł;P megera (Linnaeus, 1767) - Ł;P;S;Si Lycaenidae Thecla Fabricius, 1807 betulae (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Quercusia Verity, 1943 quercus (Linnaeus, 1758) - Ł;P Satyrium Scudder, 1876 * acaciae (Fabricius, 1787) - S ilicis (Esper, 1779) - Ł;P * pruni (Linnaeus, 1758) - L;P * w-album (Knoch, 1782) - P Gallophrys Billberg, 1820 rubi (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S;Si Lycaena Fabricius, 1807 alciphmn (Rottemburg, 1775) - Ł;P;S.Si dispar (Haworth, 1803) - Ł;P;Si *(17) helle (Denis et Schiffermuiler, 1775) - Ł hippothoe (Linnaeus, 1761) - Ł;P;S;Si phlaeas (Linnaeus, 1761) - Ł;P;S;Si tityrus (Poda, 1761) - Ł;P;S;Si Everes Hubner, 1819 argiades (Pallas, 1771) - P;S Celastńna Tutt, 1906 argiolus (Linnaeus, 1758) - Ł;P;S:Si Pseudophilotes Beuret, 1958 (18) baton (Bergstrasser, 1779) - P Glaucopsyche Scudder, 1872 * alexis (Poda, 1761) - P Maculinea Van Eecke * arion (Linnaeus, 1758) - P nausithous (Bergstrasser, 1779) - P * teleius (Bergstrasser, 1779) - P Plebejus Kluk, 1802 argus (Linnaeus, 1758) - Ł;P;Si Lycaeides Hubner, 1823 argyrognomon (Bergstrasser, 1779) - Ł;P * idas (Linnaeus, 1761) - Ł;P Aricia Reichenbach, 1817 * agestis (Denis et Schiffermuiler, 1775) - P Eumedonia Forster, 1938 eumedon (Esper, 1780) - P Vacciniina Tutt, 1909 optitete (Knoch, 1781) - P Cyaniris Dalman, 1816 semiargus (Rottemburg, 1775) - Ł;P;S:Si Polyommatus Latreille, 1804 (19) eroides (Frivaldszky, 1835) - Ł icarus (Rottemburg, 1775) - Ł;P;S;Si Lysandra Hemming, 1933 (20-) amanda (Schneider, 1792) - Ł (21) bellargus (Rottemburg, 1775) - P;S;Si coridon (Poda, 1761} - Ł;P;S;Si "(22) dorylas (Denis et Schiffermuiler, 1775) - P Meleageńa Sagarra, 1925 "(23) daphnis (Denis et Schiffermuiler, 1775) - P Uwagi o ciekawszych gatunkach. 1. H. morpheus Przez Jarischa podany z podmokłych łąk w Bielawach. Stanowisko w Murowańcu, znajdujące się w obrębie Zalewu Sulejowskiego, zostało zniszczone. 2. /. podalirius Nielicznie występuje w okolicach Sulejowa i Brzustowa W Łodzi i Tuszynie całkowicie wyginął. 3. A. crataegi W latach nieco liczniej występował w okolicach Łodzi i Piotrkowa Trybunalskiego, obecnie na całym badanym terenie można spotkać pojedyncze okazy motyli. Ostatnie gniazdo gąsienic znalazłem na głogu w Modlicy pod Łodzią w lipcu 1957 r. 4. C.palaeno W związku z intensywnym osuszaniem torfowisk wysokich, w województwie piotrkowskiem jedynie występuje w lasach w pobliżu wsi Koto oraz w Ceteniu. Pod Łodzią w Modlicy, Poddębinie i Rydzynach całkowicie wyginął. Biuletyn Entomologiczny 2(14)/ Str.3

4 Motyle dzienne Wyżyny Łódzkiej 5. A. ilia, A. iris W pewne lata, jak np. w roku 1993, oba te gatunki występują nieco liczniej, lecz w porównaniu do lat populacja ich znacznie zmalała. Ewidentną przyczyną jest usuwanie z naszych lasów przydrożnych wierzb i osik, które są roślinami pokarmowymi gąsienic obu gatunków. 6. L. camilla Z niewiadomych przyczyn w ostatnich latach populacja tego gatunku znacznie się zmniejszyła i jedynym pewnym stanowiskiem, gdzie obecnie występuje są lasy w okolicy rezerwatu "Lubiaszów". 7. L. populi Wszystkie uwagi dotyczące występowania i ograniczenia populacji podałem przy omawianiu A. ins i A. ilia. 8. W. xanthomelas Przez Jarischa (1942) podany z Lasu Łagiewnickiego w Łodzi. 9. P. maja Według danych Kreczmera 1 okaz złowił E.Korb między Łodzią a Zgierzem. 10. M. hritomartis Do roku 1960 występował na podmokłych łąkach śródleśnych w Babichach pod Łodzią oraz w pobliżu Sulejowa. W późniejszym okresie łąki zalesiono olszą czarną niszcząc stanowiska 11, M.parthenie 1 Z, E. aurinia 13. Ch. briseis 14. E. aethiops 15. M. dryas 16. P. achine 17. L. helle 18. F. baton 19. P. eroides 20. L. amanda 21. L. bellargus 22. L. doryias 23. M. daphnis Literatura występowania tego gatunku, a w Babichach również stanowisko E. aurinia. Występował znacznie liczniej, razem z poprzednim gatunkiem. Tak jak M.hritomartis wyginął w Babichach pod Łodzią gdzie jeszcze w 1963 r. obserwowałem pojedyncze okazy uprzednio bardzo licznie występującego tam gatunku.okazy z Grotnik i Słowika podarował mi B. Głowiński, lecz nie udało się mi odszukać tych stanowisk, i prawdopodobnie dziś już nie istnieją. B. Marciniak (Marciniak, Śliwiński, 1988) łowiła go roku w Pytowicach pod Kamieńskiem, natomiast ja wykryłem na podmokłej łące stanowisko w Meszczacłi pod Piotrkowem Trybunalskim ( ), gdzie powtórnie go obserwowałem 27 maja 1990 roku. W latach młodzieńczych, bo już w 1937 roku łowiłem go w starych tomach wapienia pod Sulejowem, gdzie dość licznie siadał na blokach wapiennych. W latach obserwowałem pojedyncze okazy motyli, po czym ilość jego stale malała, bowiem cały ten teren został zaorany i zalesiony sosną. Było to najbardziej na północ wysunięte stanowisko występowania tego gatunku w naszym kraju. Wykazany przez Kuleszę (1938) z Lasu Moszczenickiego pod Piotrkowem Trybunalskim, gdzie gatunek ten miał licznie występować. Wykryty przeze mnie 17 sierpnia 1970 roku w Dębie Opoczyńskiej, gdzie złowiłem 3 samce na torze kolejowym, a w następnym roku 22 lipca jeszcze jednego samca. W następnych latach, mimo skrzętnych poszukiwań, nigdy go nie złowiłem. Jarisch (1942) podaje go z okolic Sieradza.Najprawdopodobniej chodzi o Męcką Wolę, gdzie obserwowałem go w latach W lasach kolskich i w rezerwacie "Lubiaszów" był względnie liczny w latach W późniejszym okresie ilość jego gwałtownie malała, a ostatni okaz obserwowałem w 1974 roku. B. Stehlik łowił go w Gałkówku pod Łodzią. W latach występowa! dość licznie na tym samym stanowisku pod Sulejowem, gdzie łowiłem Cli. bńseis. W późniejszym okresie po zalesieniu kserotermów sulejowskich pojedynczo obserwowany na przyległych terenach. Romaniszyn i Schille ( ) podają go z Brzezin pod Łodzią. Przez Jarischa (1942) wykazany z Grotnik pod Zgierzem. Występowa! na kserotermach sulejowskich w latach , szczególnie licznie w drugim pokoleniu. W późniejszym okresie, tak jak i w całym kraju, stał się bardzo rzadki, by ponownie (obserwacja J. Kurzawy) w roku 1995 licznie wystąpić. Gatunek mający liczne stanowiska na sąsiadującej Jurze Krakowsko - Częstochowskiej, występował pod Sulejowem razem z Ch. bńseis, lecz był od niego znacznie częstszy. Jeszcze w roku 1960 nie należał do rzadkości, by po 10 - ciu latach zniknąć zupełnie. W ostatnich latach wykryty przez J. Kurzawę z miejscowości Wąwał pod Tomaszowem Mazow. oraz z okolic Sulejowa. Buszko, J.; Masłowski, J Atlas motyli Polski. Część I. Motyle dzienne. Warszawa: Kulesza, W Przyczynek do znajomości fauny motyli niektórych okolic Polski. SPRAW. KOM. FIZJOGR. 70: Jarisch, B Erstmaliger Beitrag zur Makrolepidopterenfauna von Litzmannstadt und Umgebung. SEPARAT- ABRUCK DER ENT. ZEITSCHR. 56, 26: , 27: , 28: , 29: Ludwisiak, G.; Borkowska, M.; Peciakowska, M Charakterystyka jakościowa wybranych rodzin Lepidoptera Doliny Warty w rejonie przyszłego zbiornika retencyjnego. ZESZYTY NAUKOWE A.R w POZNANIU. 2: Marciniak, B.; Śliwiński, Z Motyle Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego. ACTA UNIVLODZ. FOLIA ZOOL. ET ANTHR. 6: Romaniszyn, J.; Schille, F Fauna Motyli Polski. PRACE MONOGR. KOM. FIZJOGR. PAU. 6:l; 1-553, II: Skalski, A.W.; Śliwiński, Z Nowe dla fauny Polski i interesujące gatunki motyli (Lepidoptera) Cz. II. POL. PISMO ENT. 45: 9-22 Skalski, A.W Rozsiedlenie motyli dziennych (Lepidoptera : Papilionoidea + Hesperioidea) na Wyżynie * Częstochowskiej. ZIEMIA CZĘSTOCHOWSKA. 18: Sir Biuletyn Entomologiczny 2(14)/4

5 Jesienne pługi okolic Łodzi Jesienne pługi (Coleoptera: Aphodiidae: Aphodius III.) okolic Łodzi Jacek Kalisiak, ul. Północna 31 m 58a, Łódź Wśród koprofagów, o których oznaczenie poproszono mnie jakiś czas temu, znalazły się trzy dosyć rzadko łapane pługi: Aphodius (Nimbus) conłaminatus (Herbst, 1783) złapany przez Jana K.Kowalczyka nad morzem oraz A.(Planolinus) uliginosus (Hardy, 1847) i A.(Sigorus) porcus (Fabricius, 1792) łapane przez Macieja Mastalerza w Puszczy Bolimowskiej. Te oznaczenia, kilka wycieczek oraz dane własne zachęciły mnie do próby wstępnego rozeznania występujących jesienią gatunków pługów w okolicach Łodzi. Pierwsze sporadyczne rozmieszczenia poszukiwania były na tyle zachęcające, że postanowiłem jesienią ubiegłego roku odwiedzić wybrane stanowiska w promieniu do km wokół Łodzi, co pozwoliłoby uzyskać wstępny obraz ich rozmieszczenia. Zdecydowaną większość prezentowanych tu danych zebrałem przeglądając odchody bydła, koni i owiec na pastwiskach w miesiącach od września do listopada. W 1995 r. badania zostały stosunkowo wcześnie przerwane ze względu na nie sprzyjające warunki pogodowe. Wszystkie wymienione dane dotyczą Wyżyny Łódzkiej. Jeżeli nie zaznaczono inaczej, owady były łapane przez autora w odchodach bydła. Wśród zebranych w trakcie tych badań chrząszczy znalazły się następujące gatunki pługów: 1. A.(Teuchestes) fossor (Linnaeus, 1758). Wyżyna Małopolska - Przylę:; Duży DC24:21.X.1995 r. (x2 okazy); Romanów DC02:13X1994 r. (*6), 21.X.1995 r. («5). weawg iatednickiej (1976) gatunek występuje od maja do lipca. Na Wyżynie Łódzkiej wszędzie obecny. Na kilku stanowiskach łapany przeze mnie jeszcze pod koniec października (1994 i 1995). 2. A.(Acrossus) rufipes (Linnaeus, 1758) W Polsce i na Wyżynie Łódzkiei aatunek pospolity. Łapałem go od początków marca, a na wymienianych w tej pracy stanowiskach pojedynczo do początków października. 3. A.(Chilothorax) distinctus (Muller. 17/6) Na Wyżynie Łódzkiej gatunek pospoiny, na wymienianych w tej pracy stanowiskach występuje licznie do potowy listopada. 4. A.(Chilothorax) paykulli (Bedei, 1907) Wyżyna Małopolska - Przy łęk Duży DC24: 21.X r. («6); Bronowice DC14: 21.X.1995 r. (*2); Romanów DC02: 13.X.1994 r. (*4), 7.X r. (*3); Wiączyń DC03: 15.X.1994 r. (*7); rez. "Dąbrowa Grotnicka" CC85, 2.IV r. (odch.jeleniowaiych, *3); Orła CC85: 2.X r. (*2), 13.XI.1994 r. (x10), 7.X.1995 r. (*16); Konstantynów Łódzki CC83: 8.X.1995 r. (*2); Pabianice-Karolew CC82: 15.X.1995 r. (*14); Ldzań CC71: 15.X 1995 r. (*35); Leszczyny Duże CC91. 8.X.1995 r. ("3); Rydzynki - Prawda CC92: 8.X r. ("1): Nizina Wielkopolsko-Kujawska - Janków n. Łęczyca CC66: 10.X.1995 r. (*3); Krzyszkowice n.piątek CC96: 10.X.1995 r. (x3): Poleszyn CC72: 15.X.1995 r. (*14); Orchów n.łask CC62: 15.X.1995 r. (odch. owiec, ><15); Nizina Mazowiecka - Grabie DC46: 14.X.1993 r. (*1). Gatunek nowy dla Wyżyny Małopolskiej i Wyżyny Łódzkiej, pierwszy raz od stu lat wykazywany z Niziny Mazowieckiej, z Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (najbliżej Łodzi z Koła CC38) niedawno ponownie podany przez Bunalskiego (1990). Do informacji podawanych przez Burakowskiego i in (1983) dodałbym iż prawie na wszystkich badanych stanowiskach był łapany w odchodach bydła, w warstwie przygruntowej. Towarzyszył innym znacznie liczniejszym w okazy gatunkom. Prawdopodobnie w Polsce jest gatunkiem powszechnie występującym, a informacje o jego lokalności wynikają ze specyfiki okresu pojawu i nie prowadzeniu odpowiednio intensywnych poszukiwań. Wydaje się o wiele łatwiejszy do znalezienia w terenie jesienią. A.paykulli jest ważną nazwą dla gatunku znanego wcześniej jako tessulatus Paykull, 1798 (Dellacasa, 1988). 5. A.{Nimbus) contaminatus (Herbst, 1783) Wyżyna Małopolska - Orła CC85: 2.X.1994 r. (b.liczne), 7. X.1995 r. (b.liczne): Pabianice. Karolew CC82: 15.X.1995 r. (><1); Ldzań CC71: 15.X.1995 r. («2); Leszczyny Duże CC91: 8.X.1995 r. (*6); Rydzynki - Prawda CC92: 8.X r. (x4); Nizina Wielkopolsko - Kujawska - Janków n.łęczyca CC66: 10.X.1995 r. (x2); Poleszyn CC72: 15.X.1995 r. (*3) Gatunek nowy dla Wyżyny Małopolskiej i Wyżyny Łódzkiej, niedawno ponownie podany z Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (najbliżej Łodzi z Koła CC38) (Bunalski;Szwałko 1990). Z Pobrzeża Bałtyku podany przez Śliwińskiego i Kowalczyka (1995). Łapany przeze mnie pojedynczo tylko we wschodniej części Wyżyny Łódzkiej. Jedynie na ciepłym i suchym stanowisku w pobliżu lasów Grotnickich, niedaleko rzeki Lindy wystę- Biuletyn Entomologiczny 2(14)/ Str. 5

6 Jesienne pługi okolic Łodzi pował bardzo licznie, zapewne w tysiącach egzemplarzy, całkowicie opanowując poszczególne odchody krów. jednak fakt łapania go na wielu stanowiskach w trakcie tak pobieżnych badań sugeruje, że może on występować o wiele częściej niż wynikałoby lo z danych zebranych w Katalogu Fauny Polski (Burakowski i in 1983). 8. A.(Melinopterus) prodromus (Brahm, 1730) Gatunek łapany był przeze mnie z reguły lianie na wszystkich wymienianych w tej pracy stanowiskach. 7. A.(M.) sphacefatus (Panzer, 1798) Podobnie jak wyżej podany gatunek, liczny na wszystkich wymienianych w tej pracy stanowiskach. 8. A.(Planolinus) uliginosus (Hardy, 1847) Wyżyna Małopolska - Idzan CC71: 15.X.1995 r. (*1); Łódź-Lublinek CC83: 26.1V.1981 r. (x1); rez. Konewka" DC41: 4.IV r. (odchody jeleniowatych, «7), leg.m.wariat (*2); rez. Spała" DC40: r. (odchody jeleniowatych, liczne okazy). Nizina Mazowiecka - Grabie DC46: 14.X.1993 r. leg.m.mastalerz (*1). Gatunek nowy dla Wyżyny Małopolskiej i Wyżyny Łódzkiej, stwiedzony pierwszy raz od ponad pięćdziesięciu lat z Niziny Mazowieckiej. Dwa wymieniane tu okazy, złapane jesienią, pochodzą z odchodów krów. W trakcie moich jesiennych wycieczek przeglądałem bowiem odchody tylko na pastwiskach. Gatunek ten związany jest z lasami i odchodami dzikich zwierząt, w których zresztą znajdowałem go licznie (np. również w ok. Lubina i Międzyzdrojów na Wolinie, 1-5.V.1991 r.). U Burakowskiego i in (1983) wymieniany jako A.tenellus Say, 1823, tymczasem tenellus jest gatunkiem północno-amerykańskim, a wymieniane dane odnoszą się do A uliginosus (Dellacasa 1988, Baraud 1992). 9. A.(Sigorus) porcus (Fabricius, 1792) Wyżyna Małopolska - Romanów DC02: 25.IX r. (*3), 13.X.1994 r. («1), 7.X.1995 r. (*2); Orła CC85: 2.X.1994 r. (*3), 7.X.1995 r. (*1); Konstantynów Łódzki CC83: 8.X.1995 r. (*2); Przyłęk Duży DC24: 21.X (*1) Nizina Wielkopolsko-Kujawska - Krzyszkowice n.piątek CC96: r. (* 1); Nizina Mazowiecka - Grabie DC46: 14.X.1993 r. leg.m.mastalerz (*1); 17.IX.1994 r. (x1). Gatunek nowy dla Wyżyny Łódzkiej, wykazywany pierwszy raz od stu lat z Niziny Mazowieckiej, z Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (najbliżej Łodzi z Kola CC38) niedawno ponownie podany przez Bunalskiego i Szwałkę (1989). 10. A.{Aphodius) fimetarius (Linnaeus, 1758) Gatunek pospolity na Wyżynie Łódzkiej, łapany do późnej jesieni. 11. A.(Agrilinus) sordidus (Fabricius, 1775) Gatunek pospolity na Wyżynie Łódzkiej, pojedynczo do końca października. 12. A.(A.) rufus (Moll, 1782) Gatunek pospolity na Wyżynie Łódzkiej, pojedynczo do końca października. Nazwa A.rufus zostanie prawdopodobnie utrzymana nimo jej nieprzydatności, ze względu na powszechność jej użycia (Krell i inn. 1994) ?» i ««? «i > iii B C n s % p O 0) S / li i ii taf-r n / pi 1 ipś R^R - m 111 % V V m < X. 5T 7 Wf V i % m / "K itr y y 3 4 5«V - A. paykuli A - A. uliginosus wiol / i i r / S T > y j H m D B «r «9 0 t J O - A. porcus b - A. contaminatus Str Biuletyn Entomologiczny 2(14)/4

7 Jesienne pługi okolic Łodzi Większość wyżej wymienionych gatunków występuje dość pospolicie na terenie całej Polski i w pojedynczych przypadkach może być interesujące ich występowanie aż do późnej jesieni. Należy zwrócić uwagę, że mimo wykazania wielu nowych danych, szeregu gatunków występujących jesienią nie znaleziono w trakcie tych poszukiwań. Zapewne zastosowanie pułapek i prowadzenie bardziej systematycznych, ale i czasochłonnych badań pozwoliłoby lepiej poznać strukturę ilościową i przestrzenną pługów okolic Łodzi, a może i znaleźć inne ciekawe gatunki. LITERATURA: Baraud.J Coleopteres Scarabaeoidea d'europe. W: Faunę de France" 78: 856 str. Bunalski.M Interesujące stanowiska niektórych gatunków Aphodius ILL. z podrodzaju Chilothorax MOICH. (Coleoptera, Scarabaeidae) w Polsce. WIAD. ENTOMOL. 9(3-4). 5: 88. Bunalski.M.;Szwałko,P Uwagi o rozsiedleniu i bionomii kiiku rzadkich w Polsce gatunków z rodzaju Aphodius (Col., Scarabaeidae). PRZZOOL. XXXIII, 2: Bunalski.M.;Szwałko,P Nowe stanowiska rzadkich chrząszczy z podrodziny Aphodiinae {Coleoptera, Scarabaeidae) w Polsce. WIAD.ENTOMOL. 9(1-2): Burakowski,B.;Mroczkowski,M.;Stefańska,J Scarabaeoidea. W: Katalog Fauny Polski" XXIII,9: Dellacasa.M Oontribution to a worłd-wide catatogue of Aegialidae, Aphodiidae, Aulonocnemidae, Termitotrogidae, ( Coleoptera Scarabaeoidea). MEM.SOC.ENT.IT. V : 456 str. Krell,F.-T.;Stebnicka,Z.;Holm,E Scarabaeus rufus Moll, 1782 (currerrtiy Aphodius rufus), Scarabaeus rt/fus Fabricius, 1792 (currently Aegialia rufa) and Scarabaeus foełidus Herbst, 1783 (currently Aphodius foetidus) (Insecta, Coleoptera): proposed conservation of usage of the specific nanieś. BtXL.Zoot. NoM. 51(2): Stebnicka.Z Zukowafe - Scarabaeidae. W: Klucze do oznaczania owadów." XIX,28a: 139 str. Śliwiński,Z.;Kowalczyk,J.K Nowe stanowiska interesujących gatunków chrząszczy (Coleoptera) w Polsce. WIAD. ENTOMOL. 14(3): 187. Michał Grabowski, Katedra Zoologii Doświadczalnej i Biologii Ewolucyjnej UŁ ul. Banacha 12/16, Łódź T e charakterystycznie ubarwione, duże chrząszcze znane są od dawna ze swojego niezwykłego behawioru rozrodczego. Pierwsze dokładne obserwacje poczynił pod koniec XIX wieku Jean Henri Fabre, który w zaciszu swej posiadłości na południu Francji z ogromną cierpliwością śledził ich obyczaje i trudy jakie pokonać musiały aby dostarczyć pokarm swojemu potomstwu. Jego pełne entuzjazmu spostrzeżenia pozostają do dziś najwybitniejszymi dziełami literatury popularnonaukowej. Pierwsze, ściśle naukowe badania tych chrząszczy zostały przeprowadzone przez naszą rodaczkę: Emę Pukowski, która w latach 30 obecnego stulecia zaobserwowała cały cykl rozwojowy w warunkach laboratoryjnych i również jako pierwsza, przedstawiła fotografie tych owadów w wykopanej przez nie krypcie (Milne: Milne, 1976). Jednak mimo wielu badań, zachowania rozrodcze i socjalne grabarzy pozostały w dużej mierze zagadką. Dopiero kilka ostatnich lat przyniosło znaczący postęp w tej dziedzinie. Zanim jednak problem ten zostanie przedstawiony, należy zastanowić się co powoduje, że behawior tych owadów jest tak zróżnicowany. Aby na to pytanie odpowiedzieć trzeba zapoznać się bliżej z ich środowiskiem życia i pokarmem jakim się odżywiają oraz jaki dostarczają swemu potomstwu. Grabarze żyją w bardzo różnych biotopach; spotkać można je zarówno na podmokłych łąkach jak i w suchych borach sosnowych, bardzo często występują w środowiskach antropogenicznych. Właściwie są jedynie dwa czynniki limitujące ich występowanie: dostępność pokarmu oraz struktura gleby. Pokarmem tych chrząszczy, zarówno imagines jak i larw, jest padlina. To specyficzne źródło pokarmu określane jest często w literaturze jako "Bonanza Resource" (Eggert; Muller, 1992). Pokarm tego typu charakteryzuje się dużą zawartością nutrientów, lecz jednocześnie względną (w porównaniu z innymi jego rodzajami) rzadkością występowania. Musi być aktywnie poszukiwany. Oczywiste jest, że posiada on ogromną liczbę amatorów, dlatego też korzystające z niego organizmy radzić muszą sobie z silną konkurencją. Do zwierząt związanych ze szczątkami zwierzęcymi jako źródłem pokarmu zaliczyć można drapieżne ssaki i ptaki, liczne roztocza (Acarina), muchówek (Diptera) oraz chrząszczy, głównie z rodzin: biegaczowatych (Carabidae), gnilikowatych (Hisieridae), skórnikowatych (Dermestidae), kusakowatych {Słaphylinidae) i wreszcie omarlicowatych (Silphidae), a wśród nich różne gatunki z rodzaju grabarz (.Nicrophorus). Duża jest tutaj także rola bakterii gnilnych powodujących, iż dla większości zwierząt padlina dość szybko przestaje nadawać się do użytku. Biuletyn Entomologiczny 2(14)/ Str. 7

8 Rozrodczy i socjalny behawior grabarzy Ze względu na fakt, że grabarze wykorzystują tylko padlinę jeszcze nie rozłożoną zalicza się je do ekologicznej grupy pokarmowej sarkofagów, w odróżnieniu od saprofagów tj. organizmów odżywiających się rozłożoną materią organiczną. Z powyższych powodów niezbędne było wykształcenie sprawnego systemu szybkiego wyszukiwania pokarmu, eliminowania konkurencji i adaptacji pokarmu do swych celów. Jednocześnie różnorodność środowisk oraz okoliczności, w jakich padlina może zostać odkryta wymagają od nich ogromnej elastyczności behawioru. System odnajdywania pokarmu jest bardzo sprawny. Potrafią one odnaleźć świeże zwłoki już po ok. 30 minutach od ich wyłożenia w terenie. Materiał taki oceniany jest pod względem ciężaru, a okoliczny teren pod względem struktury podłoża. Jeśli grunt jest zbyt twardy, aby zakopać padlinę w miejscu znalezienia, Nicrophorus bada dalszą okolicę, po czym transportuje ciało w odpowiednie miejsce. Także uwolnienie padliny unieruchomionej półkilog ramowym kamieniem lub przywiązanej do innych obiektów nie stanowi dla tych owadów większego problemu (Miine; Milne, 1978). Naturalnie znalazca pokarmu odgania od niego wszelkie inne osobniki, i jedynie przedstawiciele odmiennej płci tego samego gatunku mają szansę na akceptację. Pary tych owadów wykazują zwykle duże dysproporcje wielkości. Największe osobniki są w stanie obronić znaleziony obiekt, akceptując często o wieie mniejszego partnera (Bartlet; Ashworth, 1988). Para grabarzy współpracuje ze sobą przy obróbce padliny. Współpraca taka może zacząć się na każdym jej etapie i znacznie zwiększa szansę na właściwe wykorzystanie źródła pokarmu. Zazwyczaj owady te są bardzo przywiązane do odnalezionych zwłok i prawdopodobnie oznaczają je specyficznymi feromonami. Nawet po 18 godzinach izolacji od padliny, odnajdują ją i powracają do przerwanej pracy. Po 24 godzinach częściej jednak odlatują ponieważ prawdopodobieństwo zużycia pokarmu przez konkurentów jest zbyt duże, aby poszukiwania były opłacalne. Co ciekawe, jeśli poprzednio wykorzystywany obiekt zostanie zastąpiony innym, nie zwracają na niego uwagi i kontynuują badanie terenu. Dopiero gdy przekonają się, że Ich" padlina została całkowicie usunięta skłonne są pracować przy następnej (Milne; Milne, 1976). Obrabiany materiał jest cały czas intensywnie broniony tak przed współplemieńcami, jak i przed innymi zwierzętami. Im bardziej zaawansowane są prace nad nim, tym bardziej zażarte stają się walki. Samice są zazwyczaj bardziej agresywne. Samce pozwalają niekiedy obcym osobnikom, szczególnie innego gatunku, pracować przez jakiś czas wspólnie, co zresztą i tak kończy się po pewnym czasie odpędzeniem delikwentów (Eggert; Muller, 1992). Jednymi z najważniejszych konkurentów grabarzy są muchy, składające duże ilości jaj na świeżej padlinie. Larwy ich w krótkim czasie są w stanie ogołocić ją prawie całkowicie z mięsa. Niedawno odkryto sposób, w jaki grabarze radzą sobie z tym problemem. Niezmiernie pomocne są tu roztocza Poecilochirus carabi. Znaleźć je można na prawie wszystkich osobnikach z rodzaju Nicrophorus, i sądzono, że są to typowe komensale odżywiające się resztkami pokarmu przyczepionymi do ciała gospodarza. Okazało się jednak, że zależność ta jest bardziej skomplikowana i raczej symbiotyczna. Roztocza te odżywiają się bowiem, wysysając jaja muchówek i w ten sposób skutecznie eliminując konkurencję dla grabarzy, jednocześnie korzystając z nich samych jako pewnego transportu wprost do źródła pokarmu (Trumbo, 1992). Grzebanie zwłok nie zajmuje dużo czasu - zależy bezpośrednio od ich rozmiarów i jakości gruntu. W rezultacie zakopywane są one na głębokość około 15 centymetrów pod powierzchnią ziemi. Wtedy para przystępuje do formowania i utwardzania ścian krypty a następnie do końcowej fazy obróbki padliny. Polega ona na pozbawieniu jej sierści lub piór i uformowaniu w kulę z niewielkim wgłębieniem na szczycie. Wgłębienie tworzone jest za pomocą żuwaczek i wypełniane wydzieliną będącą nadtrawionym "bulionem pokarmowym". Jest on później niezmiernie istotnym źródłem nutrientów dla larw. Kopulacja następuje u grabarzy dopiero po zakopaniu i ostatecznym obrobieniu padliny, której obecność stymuluje dojrzewanie, i dwu, trzykrotne powiększenie objętości jajników. Trwa to od 24 do 48 godzin. Jest to sytuacja dość rzadka w świecie owadów gdyż nawet u gatunków wykazujących zaawansowaną opiekę nad potomstwem, kopulacja zachodzi zwykle bezpośrednio po spotkaniu się partnerów (Milne; Milne, 1976). Jaja, w liczbie do 200 sztuk, składane są w krypcie i przyczepiane do jej ścianek. Robakowate larwy poruszają się po całej powierzchni kuli i wabione są przez rodziców za pomocą dźwięków wytwarzanych przez narząd strydulacyjny. Składa się on z dwóch karbowanych listewek na pierwszym segmencie odwłoka. Dźwięk, charakterystyczne ćwierkanie, wydobywany jest przez pocieranie o listewki tylnych krawędzi pokryw (Milne; Milne, 1976). Po przywabieniu, larwy karmione są na zasadzie regurgitacji czyli "z ust do ust" - przetrawionym pokarmem pobranym przez rodziców. Zjawisko to odkryte zostało w 1972 roku przez Carstena Niemitza z Justus Liebig University w Niemczech. Karmienie w ten sposób najważniejsze jest dla larw pierwszego stadium, lecz także starsze larwy przez kilka godzin po każdym linieniu stymulują u rodziców regurgitację, pocierając ich narządy gębowe swoimi. Prawdopodobnie ich własne szczęki są jeszcze zbyt miękkie aby poradzić sobie z kawałkami mięsa. Często też odżywiają się wydzieliną bezpośrednio z zagłębienia (Milne; Milne, 1976). Problem konieczności odżywiania larw przez imagines był badany przez Amerykanina - Stephana Trumbo na przełomie lat 80 i 90. W miejsce naturalnego pokarmu dostarczał on larwom kilku amerykańskich gatunków siekane kurze wątróbki. Otrzymane wyniki różniły się bardzo u poszczególnych gatunków, niektóre wykazywały ponad 80% przeżywałności larw i osiągały tę samą wagę co osobniki karmione naturalnie, inne i kolei nie przeżywały drugiego linienia. Pewną prawidłowością jest to, iż od regurgitacji zależne są przede wszystkim gatunki o dużych rozmiarach ciała. Do tej pory nie udało się jednak tych faktów wyjaśnić. Część larw może dożywać wieku dorosłego odżywiając się padliną przygotowaną uprzednio przez rodziców, wykorzystując także wydzielinę zgromadzoną w zagłębieniu na szczycie "mięsnej kuli". Osobniki wychowane w ten sposób zdolne są do dalszej reprodukcji (Trumbo, 1992). Owady dorosłe opiekują się wspólnie potomstwem do ukończenia przez nie rozwoju. Niekiedy jednak samiec opuszcza kryptę tuż po kopulacji. Często rodzice przygotowują dla larw specjalny poziomy korytarz, służący do Str Biuletyn Entomologiczny 2(14)/<*

9 Rozrodczy i socjalny behawior giabarzy przepoczwarczenia się. Dopiero potem przekopują się przez strop i opuszczają kryptę. Nie zostało zbadane czy wyprowadzają jeszcze następny lęg, choć jest to prawdopodobne, gdyż długość ich życia wynosi 3 do 15 miesięcy (zależnie od gatunku), przy średnio 25 dniach spędzonych przy opiece nad potomstwem. Jakkolwiek, grabarze nie są tak łagodnymi i opiekuńczymi rodzicami jak sugerować mógłby powyższy opis. Nierzadko bowiem zdarza się, że znaleziona padlina jest zbyt mała aby zabezpieczyć optymalne warunki rozwoju dla całego potomstwa. Chrząszcze nie porzucają jej jednak, gdyż znalezienie następnej, większej jest zbyt mało prawdopodobne. Jak wykazano, zmniejszenie racji pokarmowych podczas rozwoju larw redukuje ich szanse na osiągnięcie wieku dojrzałego. Także ciężar i rozmiary ciała osobników dorosłych są dużo mniejsze, co wpływa negatywnie na ewentualny sukces rozrodczy. Tym samym gwałtownie spadają szanse rodziców na przekazanie swoich genów do następnych pokoleń (Bartlet: Ashworth, 1988). Aby ternu zaradzić grabarze stosują interesującą taktykę. Jest to pewna specyficzna odmiana dzieciobójstwa (,infanticide), zwana kanibalizmem lęgowym (Mai canibalism) (Bartlet, 1987). Dzieciobójstwo jest dość popularne w świecie zwierząt, kanibalizm lęgowy jednak, czyli zabijanie i zjadanie młodych przez swych rodziców, jest przypadkiem rzadko obserwowanym. Może ono być przypadkowe, gdy rodzice nie rozpoznają swego potomstwa i traktują je jak każdy inny pokarm. Ma to miejsce wśród wielu gatunków ryb, np. powszechnie hodowanych gupików czy mieczyków (Poecilidae). Może być także odpowiedzią na stresogenne warunki środowiskowe, np. gdy "królowe* w koloniach owadów społecznych (np. mrówek, pszczół) zjadają jaja lub młode larwy, przy długotrwałym braku innego źródła pokarmu (Bartlet, 1987). W przypadku grabarzy zjawisko to zachodzi w trakcie normalnego wychowu larw. Przy bardzo małych padlinach osobniki rodzicielskie zjadają 10 do 80% wszystkich larw w pierwszym stadium rozwoju, tj. w ciągu 24 godzin od wylęgu z jaj. Redukują w ten sposób lęg średnio o 50-80%, zależnie od ilości złożonych jaj i wielkości padliny. Dzięki temu większa część pokarmu pozostaje do dyspozycji ocalałych larw. Nie wiadomo jednak w jaki sposób owady te oceniają które oraz ile larw należy zlikwidować. Najprostsza hipoteza zakłada, iż pozwalają one w pewnym odcinku czasu przejść larwom na padlinę po wylęgu i po czym zabijają każdą kolejną. Przyszłe eksperymenty prawdopodobnie pozwolą przetestować tę hipotezę (Bartlet, 1987). Opisane powyżej fakty nie wyczerpują jednak bogatej gamy zachowań tych owadów. Wykazują one także, co jest wyjątkiem w rzędzie chrząszczy, zaawansowany behawior socjalny. Jak już wspomniano, interakcje między różnymi osobnikami na tej samej padlinie sprowadzają się zazwyczaj do walk (szczególnie między samicami), wygrywanych przez okazy większe i silniejsze. Jest to jednak regułą, tylko dla zwtok o małych rozmiarach. W przypadku obiektów większych walki nie są już tak zażarte i mniejsze samice zazwyczaj pozostają, wyprowadzając lęg wspólnie (tzw.joint breeding) i karmiąc larwy bez rozróżniania, od której z nich pochodzą (Trumbo, 1992), (Eggert; MOIIer, 1992). Bardzo często, a jest to niemal regułą przy zwłokach mniejszych, jedna z samic opuszcza towarzyszkę jeszcze przed wylęgiem, pozostawiając jej swe potomstwo do wychowania. O dziwo, nie dowiedziono korzystnego wpływu joint breeding na sukces rozrodczy samic. Wykryto natomiast, iż na porównywalnej wielkości obiektach pojedyncza (zwłaszcza większa) samica wyprowadzić może więcej potomstwa niż przy obecności drugiej. Przypuszcza się, że dwie (lub więcej) samice razem są bardziej efektywne w zakopywaniu, obróbce oraz obronie dużej padliny przed licznymi konkurentami. Ewentualnie, joint breeding zmniejszać może koszty ponoszone przez każdą samicę przy karmieniu larw. Hipoteza nie została jeszcze doświadczalnie potwierdzona (Eggert; Muller, 1992). Zauważyć można dwie zasadnicze różnice w behawiorze socjalnym grabarzy i innych zwierząt wychowujących wspólnie potomstwo. Po pierwsze, współpracujące samice nie są ze sobą blisko spokrewnione. Po drugie, kooperacja występuje w sytuacji, gdy konkurencja o pokarm dla potomstwa jest bardzo silna. Możliwe jest po prostu, iż samotna samica nie jest w stanie zapobiec złożeniu jaj przez inne osobniki ani odizolować ich od padliny, a korzyści, jeśli w ogóle występują, są jedynie konsekwencją tego faktu (Eggert; Molier, 1992). Osobnym, bardzo ciekawym zjawiskiem, jest pasożyt ni ctwo lęgowe (brood paraskism). Jego najbardziej znanym przykładem w świecie zwierząt jest behawior rozrodczy kukułki (Cuculus canorus), podkładającej jaja do gniazd innych gatunków ptaków. U grabarzy jest to zjawisko wyjątkowe i tylko kilka razy obserwowano samice wychowujące heterospecyficzne potomstwo. Do sytuacji takiej dochodzić może dzięki temu, że osobniki dorosłe tolerują wszystkie larwy przybyłe do źródła pokarmu w odpowiednim czasie. Przy zwłokach o większych rozmiarach, może zdarzyć się, że samice innych, zwłaszcza mniejszych gatunków, będą niezauważone składać jaja, a następnie opuszczą iub zostaną ze źródła pokarmu przegonione (Trumbo, 1992). Behawior rozrodczy grabarzy, zwłaszcza w swym aspekcie socjalnym, pozostaje wciąż zjawiskiem tajemniczym i wymagającym dalszych nowoczesnych metod badań, które z pewnością przyniosą wiele interesujących szczegółów z życia tych niezwykłych owadów. Literatura: Bartlet,J Filia! Cannibalism in Burying Beetles. Behavioral Ecology and Sociobiology (21): Bartlet,J.; Ashworth,C.M Brood Size and Fitness irt Nicrophorus vespilloides (Col.iSilphidse). BEHWIORAL ECOLOGY AND SOCIOBIOLOGY (22): Eggert,A.K.; Miiller.J.K Joint Breeding in Female Burying Beetles. BEHAVIORAL ECOLOGY AND SOCIOBIOLOGY (31): Milne.L.J.; Milne.M The Social Behavior of Burying Beetles. SCIENWIC AMERICAN (235): Trumbo,S.T Monogamy to Communal Breeding: Expioitation of a Broad Resource Base by Burying Beeties (Nicrophorus). ECOLOGICAL ENTOMCLOGY (17); Biuletyn Entomologiczny 2(14)/ Str.9

10 Ach, ten przedziwny świat owadów MAREK MICHALSKI, ul. Radwańska 57 m.17, Łódź Przeglądając stare numery jednego z większych ogólnopolskich dzienników, w jego łódzkim dodatku znalazłem niezwykle interesujący artykuł, którego autorka podjęła się trudnego zadania - przedstawienia czytelnikom fascynującego świata owadów. Zbliżała się jesień i wiele owadów przenosiło się do naszych mieszkań. To głównie im poświęcony jest tekst, którego fragmenty przytaczam poniżej. Myślę, że entomolodzy, zarówno amatorzy, jak zawodowcy,, znajdą tu wiele zaskakujących informacji. Oto, czego dowiadujemy się o biedronkach : "Znanych jest około 70 gatunków. Mogą mieć dwie kropki, 12 lub 24. Siedmioma kropkami dysponuje tzw. boża krówka." I dalej : "[biedronki] żywią się mszycami - doją je" Ćmy : "Jesienią pojawiają się te z rodziny geometride (sic!), czyli miemikowatych (sic!)..piendzik (sic!) przedzimek to duża ćma, która lata najdłużej. Wpada do mieszkań nawet w zaduszkf.(podkr. autorki)...[inne ćmy] to sówki (z błyszczącymi oczami) i jesionki (mają tylne skrzydła niebiesko - fioletowe)" Specyficzne są poglądy autorki na zjawisko "przyciągania" owadów przez światło lampy oraz na optykę : "Oczy ćmy ustawione są prosto do promieni słońca i księżyca. Promienie sztucznego światła rozchodzą się koliście, o czym ćma nie wie." Natomiast łuski na skrzydłach ćmy "są niebezpieczne dla ludzkiej skóry Miłośnicy pajęczaków mogą dowiedzieć się, że kosarz "ma cztery pary odnóży, bez dwóch par może żyć...potrafi biegać z szybkością 7m/sek. Gdyby kosarz byt wielkości konia, biegłby 2 szybkością 150 km/godz." Natomiast pająk domowy nocą "przytula się do nagrzanego ciała śpiącego" Wyjaśnienia doczekała się również wiosenna plaga komarów. "Naukowcy stwierdzili, że z jednego słoika z wodą przez miesiąc wykluwa się 5 min komarów I* Niezwykłymi stworzeniami są popularne "muszki owocówki" Owady te "Mają czerwone oczy i same nie odróżniają własnej pici" Z kolei inne muchy, a także osy "mają zwyczaj siadać na różnych obrzydlistwach, a potem na pożywieniu" Koledzy entomolodzy! Nie ograniczajmy się do pism fachowych! Również z popularnych dzienników możemy się wiele dowiedzieć! Cudze chwalicie... Przeciwstawiając się ogólnej tendencji używania wyłącznie łacińskich nazw owadów, podajemy przykłady mało znanych, oficjalnych polskich nazw motyli. - pokapek żakjśniczek - wąsalek czarnogłówek - pańdrożyca wątpliweczka - śpicolotek pięćpiór - żlebik mięśniaczek - pasigęba tłuszczanka - siepacz cięgowiak - krocznik kanaczek - szczękalica - biesek murzynek - parówka poztotka - przewierzgnica żałobka - trupówka zmarlica - galonówka machlerzyca - smętnica mocanka - cmucha przejrzyca - straszka cyganka - nocnica ślepianka - wycinka puginatówka Kraków, Xl! Sympozjum Sekcji Owadów Kopalnych Kraków, Akademia Rolnicza Al.Mickiewicza 24, pok kwietnia 1996 (czwartek) godz. 10 Jak zwykle, proszę przywieźć na sympozjum coś ciekawego, najlepiej referat z przeźroczami o ostatnich odkryciach. Ponieważ jest mało czasu, dalsza komunikacja odbywać się będzie telefonicznie, mój numer np. gdyby ktoś chciał już teraz zamówić nocleg. Ale będzie mi bardzo miło, jeżeli zechcecie Państwo zaanonsować swój przyjazd (i powiadomić o referacie). Jan Koteja M.M Gdynia, 12 marca 1996 XV Zjazd Sekcji Dipterologicznej PTE Komunikat 1 Z przyjemnością informujemy, że kolejny (już 15-ty) zjazd naszej Sekcji odbędzie się w dniach kwietnia (piątek, sobota) 1996 roku w Muzeum Przyrodniczym w Krakowie przy ul. Św. Sebastiana 9. Noclegi dla uczestników pozostających na sobotę przewidziane są w pokojach gościnnych Muzeum. Zgłoszenia uczestnictwa oraz tytuły i streszczenia doniesień, które zamieścimy w Dipteronie prosimy nadsyłać na adres niżej podp (Uniwersytet Gdański, Katedra Zoologii Bezkręgowców, al. Piłsudskiego 46, Gdynia) do 10 kwietnia. Mile widziane będą streszczenia na dyskietkach (w formacie WordPerfect 5.1 lub MS Word). Proponowany program Zjazdu: (piątek) (sobota) do przyjazd uczestników, zakwaterowanie - z przerwą na obiad - doniesienia, sprawozdania z badań, dyskusje. Sprawy organizacyjne Sekcji. - spotkanie towarzyskie. - program do ustalenia na miejscu. Przewodniczący Sekcji Prof. dr hab. Ryszard Szadziewski Str Biuletyn Entomologiczny 2(14)/<*

11 Owadzie przysmaki z Internetu Owadzie Przysmaki z Internetu Chlebki o smaku bananowym 1/2 szklanki margaryny 3/4 szklanki cukru 2 ugniecione banany 2 szklanki mąki 1 łyżeczka sody oczyszczonej 1 łyżeczka soli 1/2 szklanki siekanych orzechów 2 jajka 1/4 szklanki prażonych czerwi Zmieszać razem wszystkie składniki. Uformować w bochenek i piec w 250 C przez około 1 godzinę. Ni Sałatka z pędraków 2 szklanki chudego białego sera 1 i 1/2 łyżeczki soku z cytryny 2 łyżki chudego mleka 1/2 szklanki chudego majonezu 1 łyżeczka siekanej pietruszki 1 łyżeczka siekanej cebuli 1 i 1/2 łyżeczki koperku 1 i 1/2 łyżeczki Beau Monde 1 szklanka prażonych pędraków Zmieszać pierwsze trzy składniki. Dodać pozostałe i schłodzić. r <, * r a - - j ; m ffkk,, ii Nakteatetstvf Kabou relc 2!«i * '9 9 B Owadzia galaretka 2 torebki żelatyny 2 i 1/2 szklanki wrzącej wody Rozpuścić żelatynę w wodzie i dodać prażone koniki polne (rozmieszać). Wlać galaretkę do kompotierek i chłodzić przez 3 godziny. Porozcinać galaretkę na części i podawać. Ćwierkające ciasteczka czekoladowe 2 i 1/4 szklanki mąki 1 łyżeczka sody oczyszczonej 1 łyżeczka soli 1 szklanka masła 3/4 szklanki białego cukru 3/4 szklanki brązowego cukru 1 łyżeczka wanili 2 jajka 3 dkg paluszków czekoladowych 1 szklanka siekanych orzechów 1/2 szklanki prażonych świerszczy Wygrzać piekarnik do 250 C. W miseczce zmieszać razem pierwsze 3 składniki. Osobno zmieszać pozostałe składniki i ubijać aż do osiągnięcia konsystencji kremu. Powoli wlewać przygotowane uprzednio składniki i dobrze mieszać. Wyszperał i przetłumaczył: Michał Grabowski Zaprezentowane przepisy pochodzą z serwera Iowa State University. Hurka, 1996: Carabidae of the Czech and Slovak Republics Nowa data publikacji: Maj-Czerwiec 1996 Keys to the determination of 28 tribes, 4 subtribes, over 100 genera and 700 species and subspecies of the family Carabidae (incl. Rhysodini and Cicindelini) inhabiting the temtories of the Czech and Slovak Republics and their immediate neighbourtiood. The key characteristics of the taxa are supplemented by data on chaetotaxy, colouration, morphological and colour variability and notes on bionomics and distribution. The keys are illustrated by 700 pen-and-ink drawings of critical characters, and by colour pictures of all species showing characteristic shapes or colouration. Vit Kabourek, Sokolska 3923, Zlin, Czech Republic tel.,fax 0-42/67/37870 Biulf>tvn Fntomoloqiozny 2(14)/ Słr? 1

12 Wielkanoc... - Wszystkim entomologom i ich rodzinom składamy serdeczne Wielkanocne życzenia potkania Łódzkiego Środowiska Entomologicznego Przypadek sprawił, że na pierwszych spotkaniach w 1996r. zaprezentowali się przedstawiciele trzech entomologicznych generacji. Styczniowy wykład "Strefowość występowania ważek nad stawami hodowlanymi Krzywię w okolicach Zgierza" poprowadził jeden z młodszych członków naszego środowiska, licealista Jakub Szymański. Niech nikt nie myśli, że wieczór ten był próbą promowania młodzieży. Kuba wykonał profesjonalną, twórczą pracę i byłoby stratą zarówno dla niego, jak i dla środowiska entomologicznego, gdyby nie przedstawił wyników na szerszym forum. Atutami Kuby jest nie tylko zapał młodości. Umiejętność stawiania pytań, rozwiązywania problemów i zaskakująco rzetelna wiedza w dziedzinie w które} się poaisza powodują, że rośnie z niego pierwszorzędny badacz. Streszczenie wykładu zamieścimy w jednym z najbliższych numerów BE. W lutym Micha! Grabowski opowiedział nam jak ewoluowały chrząszcze. Zadziwia chłonność umysłu Michała. Każdy jego wykład to ogromna dawka wiadomości, a przecież wszyscy zdajemy sobie sprawę z tego, że to tylko drobna część materiału, który trzeba było przefiltrować przygotowując wystąpienie. Wykład jeszcze dobrze się nie skończył, a Michał ma już następne plany, następny fascynujący temat do przedstawienia. Do końca studiów Michała pozostało jeszcze kilka miesięcy, ale jest to już naukowiec w pełnym tego słowa znaczeniu. Nie dziwi zatem fakt, że jeszcze studiując jest pracownikiem Uniwersytetu Łódzkiego. W marcu mieliśmy okazję, dzięki dr Januszowi Majeckiemu, bliżej przyjrzeć się chruścikom. Była to relacja dojrzałego naukowca świadomego faktu, że w ciągu godzinnego wykładu może przekazać jedynie skromna część swojej wiedzy, Wykład ten był szczególnie ważny dla młodszych kolegów. Pokazał on, że nie tylko motyle i chrząszcze mogą. być przedmiotem zainteresowań badawczych. Inne, mniej popularne grupy owadów stwarzają większe trudności przy. próbach poznawania, ale też mogą dostarczyć więcej twórczej satysfakcji. Warto podkreślić jeszcze jedną rzecz. Prelegent jest zawodowym entomologiem, co nie zmienia faktu, że w dalszym ciągu pozostaje pasjonatem entomologii. Budujące były te trzy spotkania, kontakt z trzema osobowościami znajdującymi się w różnych etapach swojego rozwoju. Bez wątpienia każdego z nich warto było poznać r. kol. Jacek Kurzawa przedstawi "Rozsiedlenie Cerambycidae w Polsce i metody ich połowu". Spotykamy się jak zwykle w Muzeum Przyrodniczym, w Parku Sienkiewicza, o godzinie Zapraszamy. Exlibris Gutowski,J.M Kózkowate (Coteoptera: Cerambycidae} wschodniej części Polski. Praca habilitacyjna. PRACE INST.BAD.LEŚNI., A, 811: 190 str. Kowalczyk,J.K.;Śliwiński,Z Nowe stanowiska oblaczka granatka, Syntomis phegea (Linriaeus, 1758) (Lepidoptera: Arctiidae, Ctenuchinae) w Polsce. PRZEGL.ZOOL. XXXIX, 1-2: Markowski,J.;Ławrynowicz,M. (red.) Bibliografia przyrodnicza Łodzi. Przyroda Łodzi Biuletyn Entomologiczny w roku 1396 otrzymają wszyscy, którzy prześlą do redakcji 12 znaczków pocztowych po 55 gr Powielono przy użyciu sprzętu Polskiego Biura Regionalnego Centrum Ekologicznego na Europę Środkową i Wschodnią w Warszawie dzięki uprzejmości Fundacji Ekologicznej Zielona Szkota" Biuletyn Entomologiczny Łódź, ul.północna 31 m.58a. Nakład podstawowy egz. Skład zespołu redakcyjnego: M.Grabowski.J.Kalisiak, W Majak, B.Marciniak, M Michalski BIULETYN ENTOMOLOGICZNY ROZSYŁANY JEST BEZPŁATNIE FO OTRZYMANIU ZNACZKÓW. Edytor: Jacek Kalisiak. WM