Trichoptera drobnych zbiorników wodnych Olsztyna osiedla Jaroty i okolic Butryn

Transkrypt

1 Uniwersytet Warmińsko- Mazurski w Olsztynie Wydział Biologii Kierunek Biologia Numer indeksu Anna Lelujka Trichoptera drobnych zbiorników wodnych Olsztyna osiedla Jaroty i okolic Butryn Praca magisterska wykonana w Katedrze Ekologii i Ochrony Środowiska UWM pod kierunkiem dr hab. Stanisława Czachorowskiego, prof. UWM Olsztyn 2004

2 Spis treści SPIS TREŚCI... 0 SUMMARY... 2 STRESZCZENIE WSTĘP MATERIAŁ I METODY CHARAKTERYSTYKA TERENU BADAŃ I STANOWISK CHARAKTERYSTYKA POJEZIERZA OLSZTYŃSKIEGO OPIS STANOWISK Zbiorniki okolic Butryn Zbiorniki osiedla Jaroty WYNIKI ZBIORNIKI OKOLIC BUTRYN (KRAJOBRAZ ROLNICZY) ZBIORNIKI OSIEDLA JAROTY (KRAJOBRAZ MIEJSKI) WSKAŹNIK NATURALNOŚCI BIOCENOZ BADANYCH ZBIORNIKÓW WODNYCH DYSKUSJA PIŚMIENNICTWO

3 Summary TRICHOPTERA SMALL WATER RESREVOIRS OF OLSZTYN S JAROTY HOUSING ESTATE AND AROUND BUTRYNY Anna Lelujka This master s thesis was written under the supervision of Prof. dr. hab. Stanislaw Czachorowski Department of Ecology and Nature Protection. Major: Biology. Faculty of Biology University of Warmia and Mazury in Olsztyn. The main aim of the thesis is to present a structure of breeding-ground distribution of caddis larvae in small water bodies in the vicinity of Butryny (agricultural landscape) and Olsztyn (urban landscape) taking into account species composition and characteristics of distribution. I answer the following questions in my thesis: what species occur in small water reservoirs; in there specifics of fauna of these reservoirs. I mean in what way Trichoptera are connected with those reservoirs; are there any differences in species composition of Trichoptera larvae in reservoirs which are different as far as location and flora are concerned. I compared two grounds of researches regarding species composition, structure of domination, frequency and fauna similarities between reservoirs and selected in them groups. I also present an index of naturalist of biocenosis From 1988 to 1999 research on Trichoptera fauna of small water reservoirs was carried out. 11 reservoirs around Butryny and 11 reservoirs of Olsztyn s Jaroty housing estate were included in the research. As many 4137 larvae- falling into 20 species- were collected, out of which 5 families were distinguished. The largest one of them is Limnephilidae family comprising 4010 specimens falling into 16 species. Similarities in terms of fauna between the studied reservoirs of particular regions (fig.11, fig.12, fig.13, fig.14) as well as those in the whole studied region (fig.15) were drawn. Comparison of dominance structure of the studied reservoirs was also carried out. There were no clear boundaries between species compositions of particular reservoirs and species composition of different types of reservoirs. Biotic community natural condition indicator was also examined- both quantitatively (Wni) and qualitatively (Wns). Both indications values were very high, which points out to a high natural condition of the studied water reservoirs. 2

4 What seems interesting is the occurrence of some of Trichoptera Oligotricha striata species. Trichostegia minor are species preferring low acid waters and dystrophic reservoirs (Czachorowski 1994a). They are found in reservoirs around Butryny. What is very interesting here is the occurrence of Limnephilus fuscinervis because this species is considered to be very rare in Poland s fauna (Szczęsny 1992) and is in danger of extinction. When comparing faunae in reservoirs of agricultural areas around Butryny and urban topography of Olsztyn s Jaroty housing area- we can conclude that they are similar to each other. Such similarity may- to some extent- comes from the fact that Jaroty is a new housing estate area built into partly forested agricultural landscape. Close neighbourhood of housing estate buildings and their dwellers contribute to polluting water reservoirs, which results in depleting their fauna of species. This is not the case in Butryny area- as those reservoirs area situated far from housing estate building and- hence- less in danger of pollution caused by people. An interesting phenomenon is the occurrence of Anabolia brevipennis species in Jaroty reservoirs. This species can be found in forest reservoirs. It may lead us to conclude that this area has been naturally forested or that anthropogenetic afforrestation has taken place there. 3

5 Streszczenie Niniejsza praca ma na celu przedstawienie struktury siedliskowego rozmieszczenia larw Trichoptera w drobnych zbiornikach wodnych okolic Butryn ( krajobraz rolniczy) i Olsztyna osiedla Jaroty ( krajobraz miejski, urbicenoza) z uwzględnieniem składu gatunkowego oraz charakterystyk rozmieszczenia. W pracy tej odpowiadam na pytania: jakie gatunki występują w drobnych zbiornikach wodnych, czy istnieje specyfika fauny drobnych zbiorników wodnych tzn. jaki jest stopień związania larw Trichoptera z tymi zbiornikami, czy występują różnice w składzie gatunkowym larw Trichoptera w zbiornikach różniących się położeniem, roślinnością. Znajduje się tu również porównanie obu terenów badań pod względem składu gatunkowego, struktury dominacji, frekwencji, podobieństw faunistycznych między zbiornikami i wyodrębnionych w nich zgrupowań. Przedstawiam również wskaźnik naturalności biocenoz badanych zbiorników wodnych. W latach prowadzono badania nad fauną Trichoptera drobnych zbiorników wodnych. Badaniami objęto 11 zbiorników okolic Futryn i 11 zbiorników Olsztyna osiedla Jaroty. Łącznie zebrano 4137 larw należących do 20 gatunków. Wyróżniono wśród nich 5 rodzin. Najliczniejszą wśród nich była rodzina Limnephilidae obejmująca 4010 osobniki i jednocześnie najbardziej zróżnicowana- obejmująca 16 gatunków. Zbadano podobieństwa faunistyczne pomiędzy badanymi zbiornikami poszczególnych rejonów 9rys.11, rys.12, rys.13, rys.14) oraz całego badanego rejonu (rys.15). Dokonano również porównania struktury dominacji badanych zbiorników. Zauważono brak wyraźnych granic pomiędzy składem gatunkowym pojedynczych zbiorników oraz składem gatunkowym różnych typów zbiorników. Zbadano również wskaźnik naturalności biocenoz w ujęciu ilościowym (Wni) i jakościowym (Wns). Wartości obu wskaźników były bardzo wysokie. Świadczą one o dużej naturalności badanych zbiorników wodnych. Interesujące jest występowanie niektórych gatunków Trichoptera Oligotricha strata, Trichostegia minor to gatunki preferujące wody lekko kwaśne i zbiorniki dystroficzne (Czachorowski 1994a). Występują w zbiornikach okolic Futryn. 4

6 Bardzo interesujące jest występowanie Limnephilus fuscinervis, ponieważ gatunek ten uważany jest za rzadki dla fauny Polski (Szczęsny 1992) i zagrożony jest wyginięciem. Porównując fauny zbiorników krajobrazu rolnego okolic, Butryn i krajobrazu miejskiego Olsztyna osiedla Jaroty możemy stwierdzić, iż są do siebie podobne. Podobieństwo to może wynikać poniekąd tego, iż Jaroty SA bardzo młodym osiedlem powstałym w krajobrazie rolniczym, częściowo zalesionym. Bliskie sąsiedztwo budynków mieszkalnych i ludzi powoduje duże zanieczyszczenie zbiorników, co z kolei powoduje zubożenie ich fauny w gatunki. Inna sytuacja ma miejsce w zbiornikach okolic Futryn, ponieważ zbiorniki te oddalone są od zabudowań i mniej narażone na zanieczyszczenia wywołane przez człowieka. Interesującym zjawiskiem jest pojawienie się w zbiornikach Jarot gatunku Anabolia brevipennis Gatunek ten występuje w zbiornikach śródleśnych. Świadczyć by to mogło o tym, iż teren ten był zadrzewiony naturalnie lub nastąpiło jego antropogeniczne zalesienie. 5

7 1. Wstęp Chruściki (Trichoptera) to szeroko rozpowszechniona grupa owadów, występująca głównie w strefie klimatu umiarkowanego. Są jedną z ważniejszych grup owadów wodnych. Na świecie występuje ponad 10 tysięcy gatunków. W Europie żyje ich ponad 900, w Polsce około 260 (Czachorowski 1998). Jest to rząd owadów o przeobrażeniu zupełnym. Imagines są typowymi owadami lądowym, natomiast larwy prowadzą wodny tryb życia. Dorosłe chruściki są ciemno ubarwionymi owadami, średniej wielkości, o dwóch parach błoniastych skrzydeł pokrytych włoskami i łuskami. Mają uwstecznione narządy gębowe, o zredukowanych żuwaczkach. Najczęściej spotyka się je w pobliżu wody: w dzień siedzą na roślinach, w nocy są aktywne. Wyróżniamy dwa typy larw: larwy gąsienicowate (euricikształtne) i larwy kampoidalne (Biej-Bijenko 1976). Pierwsze z nich (larwy gąsienicowate) mają ciało cylindryczne, głowę hipognatyczną, podobne są do gąsienic motyli. Oddychają skrzelotchawkami i żyją w przenośnych domkach. Całe ich miękkie, białawe ciało ukryte jest wewnątrz domku. Na zewnątrz wysunięta jest głowa i część tułowia pokryte chitynowym pancerzykiem. Domki budują z ziaren piasku lub skorupek, cząstek roślinnych i innych materiałów połączonych przędzą lub sporządzają domki z samej przędzy. Kształt domków oraz użyty do ich budowy materiał jest często charakterystyczny dla gatunku jak również dla rodzajów i rodzin. Larwy gąsienicowate chruścików, żywią się glonami, detrytusem i świeżymi lub zgniłymi cząstkami roślin wyższych i są spotykane u owadów należących do podrzędu Integripalpia (całogłaszczkowe). Larwy kampoidalne mają nieznacznie spłaszczone, ciemno zabarwione ciało, twardy oskórek, trzy pary nóg tułowiowych, dobrze wykształconą głowę prognatyczną i często szczecinki na tylnym końcu ciała. Zwykle pozbawione są skrzelotchawek i odznaczają się dużą ruchliwością. Charakterystyczne są dla owadów z podrzędu Annulipalpia (pierścieniogłaszczkowe). Larwy te przeważnie nie tworzą przenośnych domków. Zamieszkują one głównie wody bieżące potoki, rzeki lub większe jeziora z,,falującą wodą chociaż występują również gatunki żyjące w wodach stojących. Wiele gatunków jest drapieżcami, które wędrują łowiąc drobne zwierzęta wodne. Większość buduje między kamieniami lub roślinami wodnymi siatkowate oprzędy. Są one sieciami 6

8 łownymi, których otwór zawsze jest zwrócony pod prąd, który je napina. Połączone są one z wejściem, w którym czeka larwa aż do sieci wpadnie odpowiedni pokarm glony i drobne zwierzęta. Sieci te przeważnie są obwieszone detrytusem, przez co trudno je zauważyć (Wolfgang 1998) Charakterystyka środowiska wodnego wpływa w dużym stopniu na rozwój larw chruścików (Biej-Bijenko 1976). Większość z nich jest reofilna tj. zamieszkuje zbiorniki wodne z wodą bieżącą, chłodną i bogatą w tlen. Gatunki te charakteryzują się wydłużonym, opływowym zwykle wrzecionowatym ciałem, mogące przeciwstawić się bystremu prądowi wody. Odznaczają się one krótkimi lub małymi skrzelotchawkami, aktywnymi ruchami i wrażliwością na nadmiar dwutlenku węgla i niedobór tlenu. Mają one silne, czepne odnóża, które mogą utrzymać ciało wśród kamieni i innych zagłębionych w wodzie przedmiotów. Wśród chruścików występują również gatunki limnofilne, zamieszkujące wody stojące i wolno płynące. Mają one dobrze rozwinięte skrzelotchawki, krótkie i mało opływowe ciało wytrzymałe na wysoką zawartość dwutlenku węgla i niedobór tlenu. Larwy chruścików żyją we wszystkich typach wód śródlądowych. Najbogatsza pod względem ilościowym i jakościowym fauna chruścików występuje w wodach bieżących. Dotyczy to głównie potoków górskich (Riedel 1962, 1966, Szczęsny 1986) strumieni, rzek górskich i rzekach nizinnych (Kopytek i Majecki 1986). Bogata jest również fauna wód stojących. Informacje dotyczą głównie jezior (Czachorowski 1994a, 1995b, 1998). Najmniej spotkać ich można w drobnych zbiornikach wodnych, najmniej jest również prac poświęconych tym zbiornikom (Kreuzer 1940, Higler 1968, 1969, Wiggins 1973, Solem 1983, Czachorowski, Szczepańska 1991, Czachorowski 1990b, 1994d, 1995a). Występowanie chruścików (Trichoptera) związane jest z cechami środowiska wodnego - miejsce występowania larw chruścików, cechami krajobrazu (siedlisko życia imagines) oraz otoczeniem zbiorników wodnych (ma to wpływ na cechy siedliskowe zbiorników) Polska północno-wschodnia charakteryzuje się dużą różnorodnością oraz stosunkowo dużą naturalnością (Czachorowski 1994c). Zarówno różnorodność krajobrazu jak i zróżnicowanie klimatu na tym terenie Polski ma niewątpliwie wpływ na charakterystykę rozmieszczenia larw chruścików w zbiornikach wodnych. Należy również wspomnieć o zmianach antropogennych obejmujących sam krajobraz jak i zanieczyszczenie wód powierzchniowych negatywnie wpływających na faunę chruścików. 7

9 Pierwsze wiadomości o chruścikach Polski północno-wschodniej zawarte są w pracach Ulmera (1909, 1913), Demela (1922, 1923, 1924), Rzóski (1935). W późniejszym okresie pojawiły się prace Grębeckiego et al. (1954) i Szczepańskiej (1958) również publikacje Botosaneanu (1960) i Kumanskiego (1975). Dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych opublikowano znacznie więcej prac dotyczących ekologii larw chruścików różnych typów zbiorników wodnych (Czachorowski 1989, 1990a,b; et al.1993; et al. 1994, 1995a,b; 1998, Czachorowski, Szczepańska 1991). Na terenie Polski północno-wschodniej udokumentowano występowanie 171 gatunków Trichoptera, jednakże całkowitą liczbę gatunków należy szacować na (Czachorowski 1994c). Rozmieszczenie i skład gatunkowy chruścików (Trichoptera) wód bieżących zostało dobrze poznane. Powstało wiele modeli strefowego i siedliskowego rozmieszczenia larw chruścików. W odniesieniu do wód stojących- drobnych zbiorników wodnych, jezior, danych tego typu jest bardzo mało (dotyczą one głównie jezior). Zatem problem siedliskowego rozmieszczenia larw chruścików w drobnych zbiornikach wodnych jest słabo poznany (Czachorowski 1995a). Pod pojęciem drobnych zbiorników wodnych występują zbiorniki bardzo różnego typu. Wody ich mogą pochodzić z wylewów rzek, z roztopów, z dużych opadów lub z wód gruntowych. Wody opadowe są miękkie i ubogie w sole mineralne, a w okręgach silnie uprzemysłowionych i bliskich im rejonach zawierają często szkodliwe składniki i substancje spłukane z zanieczyszczonego powietrza. Zasadniczymi cechami drobnych zbiorników wodnych są krótkotrwałość i astatyzm dobowych zmian fizykochemicznych. Powodowane to jest małą ilością wody, która pozostaje pod bezpośrednim wpływem wahań temperatury powietrza. Opady i wysychanie powodują zmiany stężenia substancji rozpuszczonych w wodzie. Dlatego czynnik zmieniającej się przestrzeni życiowej organizmów i warunki hydrochemiczne decydują o kształtowaniu się biocenozy. Zasadniczą cechą tych zbiorników jest brak prawdziwej flory typowych roślin wodnych, a także ubóstwo fitoplanktonu. Bogata jest flora bakteryjna, zoocenoza natomiast stosunkowo uboga gatunkowo, ale zawsze specyficzna. Podstawy klasyfikacji drobnych zbiorników wodnych oraz pojęcie astatyzmu wprowadził Gajl w 1924 roku. Maganza (1985) wyróżnił stadia tworzenia się różnych typów zbiorników wodnych mając na uwadze trofię oraz zmieniające się warunki fizyko-chemiczne. Podobnymi zagadnieniami w swoich pracach zajmowali się również: Klimowicz (1959), Chodorowski (1958). W Publikacjach swych Heitkamp 8

10 (1979) i Nolte (1988) zwracają uwagę na występowanie poszczególnych taksonów w różnych okresach roku w zależności od zmieniających się warunków Biorąc pod uwagę trwałość drobnych zbiorników wodnych możemy dokonać ich podziału według Stańczykowskiej (1997) na trzy typy: 1. efemeryczne - krótkotrwałe zbiorniki powstające wczesną wiosną a wysychające w maju czy w czerwcu. Nie rozwija się w nich roślinność nasienna, brak również planktonu roślinnego, 2. wiosenno-letnie okresowe zbiorniki, głównie turzycowiska oraz jeziorka torfowe, 3. stałe w zbiornikach tych występuje typowa roślinność wodna, głównie: pływacz (Utricularia sp.), rogatek (Ceratophyllum demersum) czasem trzcina (Phfagmites sp.), tatarak (Acorus). Ze względu na położenie i otoczenie zbiorników wodnych możemy dokonać ich podziału za Paschalskim (1959) na zbiorniki: 1. leśne 2. podleśne 3. śródpolne Zadrzewienie występujące w sąsiedztwie zbiorników wodnych ma niewątpliwie wpływ na kształtowanie się w nich fauny. W zbiornikach o małym zadrzewieniu (zbiorniki podleśne) występują głównie detytrusożerni rozdrabniacze. Opadłe liście stanowią dla nich źródło pokarmu. W zbiornikach śródpolnych (brak zadrzewienia) bazę pokarmową dla nich stanowią gnijące trawy i turzyce. Natomiast w zbiornikach leśnych o bardzo dużym zadrzewieniu następuje zahamowanie wzrostu roślinności zielnej na skutek dużego zacienienia. Fauna drobnych zbiorników wodnych ma szereg adaptacji do przetrwania okresów suszy i gwałtownych zmian środowiska. Do tego rodzaju przystosowań należy, właściwe niektórym zwierzętom, skrócenie cyklu życiowego w fazie wodnej, co umożliwia im rozwój w czasie krótkotrwałego istnienia zbiornika. Jedną z podstawowych cech tych wód jest krótki okres ich trwania, co wpływa decydująco na. kształtowanie się w nich życia. Większość zwierząt dysponuje stadiami przetrwalnikowymi (jaja) lub innym sposobem przetrwania okresu wysuszeniazagrzebanie się w osadach dennych. W niektórych przypadkach cykl życiowy gatunku kończy się wylotem imago. Reasumując szereg poglądów dotyczących drobnych zbiorników wodnych ze szczególną uwagą na ich różnorodność możemy wnioskować o 9

11 ich dużym zróżnicowaniu jak i o dużej liczbie czynników mających wpływ na to zróżnicowanie, między innymi: okresowość zbiornika (astatyzm), najbliższe otoczenie zbiornika, typ krajobrazu, wielkość zbiornika i jego trwałość, położenie geograficzne, Celem mojej pracy jest przedstawienie struktury siedliskowego rozmieszczenia larw chruścików w drobnych zbiornikach wodnych okolic Butryn i na terenie Olsztyna osiedla Jaroty, z uwzględnieniem składu gatunkowego oraz fenologicznych charakterystyk rozmieszczenia. W pracy tej postaram się odpowiedzieć na pytania: Jakie gatunki występują w drobnych zbiornikach wodnych na badanych przeze mnie terenach? Czy istnieje specyfika fauny drobnych zbiorników wodnych, tzn. jaki jest stopień związania larw chruścików z tymi zbiornikami? Niniejsza praca jest częścią szerszych badań nad rozmieszczeniem larw Trichoptera w drobnych zbiornikach wodnych Polski północno-wschodniej. W pracy tej wykorzystano także wyniki wcześniejszych badań. 10

12 2. Materiał i metody Badania obejmują okolice Butryn i niektórych zbiorników drobnych Olsztyna na osiedlu Jaroty. Larwy Trichoptera łowiono ręcznym czerpakiem hydrobiologicznym. Materiał zbierano w latach Próby pobierano przez cały rok wyłączając miesiące zimowe. Larwy Trichoptera oznaczono za pomocą kluczy entomologicznych. Materiał zebrany w latach w okolicach Butryn został zebrany i udostępniony przez dr hab. S. Czachorowskiego z Katedry Ekologii i Ochrony Środowiska UWM w Olsztynie. Larwy chruścików występowały na 21 stanowiskach. Na terenie Butryn odłowy dokonywano na 11 stanowiskach. Złowiono tu łącznie 4063 osobniki. Na terenie Olsztyna (osiedle Jaroty) larwy Trichoptera odławiano również na 11stanowiskach. Na jednym z nich: stanowisko 22 (J5) Olsztyn, znaleziono jedynie domek należący do Limnephilus sp.- tego stanowiska nie wzięto pod uwagę w przeprowadzanych analizach. Uwzględniono tylko 10 stanowisk. Ogółem złowiono 74 osobniki. Na całość materiału składa się 4137 osobników, zaliczonych do 20 taksonów. Dominację, frekwencję i klasy dominacji przyjęto zgodnie z powszechnie używanymi standardami. Dominację obliczono według wzoru: D = N n gdzie: D dominacja w procentach, n- liczba osobników danego gatunku, N- liczba osobników wszystkich gatunków. 11

13 Przyjęto następujące klasy dominacji (Biesiadka i Kowalik 1980): - eudominanci gatunki o liczebności większej niż 10%, - dominanci gatunki o liczebności 5-10%, - subdominanci gatunki o liczebności 2-5%, - recedenci gatunki o liczebności mniejszej niż 2%. Frekwencję obliczono według wzoru: Fs = S s 100% gdzie: Fs frekwencja danego gatunku na stanowiskach, s- liczba stanowisk na których dany gatunek występuje, S- liczba wszystkich stanowisk. Podobieństwa pomiędzy stanowiskami i współwystępowanie gatunków wyliczono według formuły Jaccarda: Pxy = a + c b c 100 % gdzie: Pxy- podobieństwo faunistyczne pomiędzy stanowiskami X,Y, a- liczba gatunków występujących na stanowisku X, b- liczba gatunków występujących na stanowisku Y, c- liczba gatunków wspólnych. 12

14 Wyniki podobieństw współwystępowań porządkowano metodą najkrótszego dendrytu (dendryt wrocławski). Do oszacowania naturalności badanych zbiorników wodnych użyto wskaźnika naturalności biocenoz (Czachorowski i Buczyński 1999) Wns- wskaźnik naturalności biocenoz w ujęciu jakościowym: Wns s i= = 1 Wze s i gdzie: Wns- wskaźnik naturalności danej biocenozy, Wze i - wskaźnik znaczenia ekologicznego i-tego gatunku w danej biocenozie, s- liczba wszystkich gatunków obecnych w danej biocenozie. Wni- wskaźnik naturalności biocenoz w ujęciu ilościowym: Wni = s i= 1 Wze N i n i gdzie: Wni- wskaźnik naturalności danej biocenozy, Wze i - wskaźnik znaczenia ekologicznego i-tego gatunku w danej biocenozie, n i - liczebność danego gatunku, s- liczba wszystkich gatunków obecnych w danej biocenozie, n- suma liczebności gatunków obecnych w biocenozie 13

15 Tab. 1. Wskaźniki znaczenia ekologicznego dla drobnych zbiorników okresowych (wg.czachorowski, Buczyński, 1999r.). Tab. 1. Indicators sense ecologic to small reservoirs period (wg. Czachorowski, Buczyński, 1999) Gatunek Wze drobnych zbiorników okresowych Agraylea multipunctata (Curtis,1834) 1 Anabolia brevipennis (Curtis, 1834) 16 Holocentropus stagnalis (Albarda,1874) 16 Oligotricha striata (Linnaeus,1758) 1 Trichostegia minor (Curtis,1834) 16 Grammotaulius nitidus (Mueller,1764) 16 Limnephilus auricula (Curtis,1834) 16 Limnephilus centralis (Curtis,1834) 2 Limnephilus flavicornis (Fabricius,1787) 8 Limnephilus fuscinervis (Zetterstedt,1840) 16 Limnephilus griseus (Linnaeus,1758) 16 Limnephilus ignavus (McLachlan,1865) 1 Lmnephilus lunatus (Curtis,1834) 1 Limnephilus nigriceps (Zettrestedt,1840) 4 Limnephilus rhombicus (Linnaeus,1758) 1 Limnephilus sparsus (Curtis,1834) 16 Limnephilus stigma (Curtis,1834) 16 Limnephilus subcentralis (Brauer,1857) 16 Limnephilus vittatus(fabricius,1798) 16 Triaenodes bicolor (Curtis,1834) 1 14

16 3. Charakterystyka terenu badań i stanowisk 3.1 Charakterystyka Pojezierza Olsztyńskiego Pojezierze Olsztyńskie jest regionem położonym w północnej Polsce, stanowiący zachodnia część Pojezierza Mazurskiego. Na północy sąsiaduje z Równiną Ornecką, Wzniesieniami Górowskimi, Równiną Sępopolską, od wschodu z Pojezierzem Mrągowskim, od południa z Równina Mazurską, Garbem Lubawskim, a od zachodu z Pojezierzem Iławskim. Obszar Pojezierza cechuje się urozmaicona rzeźbą młodoglacjalna, związaną z lobem Łyny (lob lądolodu) ostatniego zlodowacenia. Występuje siedem koncentrycznych łuków moren czołowych o wysokościach dochodzących maksymalnie do 200 m n.p.m. Rozłożone są one po wschodniej i zachodniej stronie Łyny, która płynie z południa na północ. Skałami glebotwórczymi są utwory czwartorzędowe, plejstocenskie i holocenskie. Osady plejstocenskie to głównie utwory morenowe (gliny, żwiry zwałowe, piaski naglinowe), utwory kumulacji wodnej (piaski, żwiry sandałowe), utwory kumulacji eolicznej (piaski wydmowe). Osady holocenskie to głównie utwory aluwialne, zboczowe (deluwia zboczowe), organiczne (mursze, torfy). Pojezierze Olsztyńskie zajmuje obszar o powierzchni 3817 km 2. Północna część regionu w związku z lepszymi glebami gliniastymi stanowi krainę rolniczą, południowa część zbudowana jest głównie z piasków rzeczno-lodowcowych. Na terenie tym występują bory sosnowe z miejscową odmianą sosny taborskiej. Występuje tu również jeziora. Największe z nich to: Łańskie (11,1 km 2 ) i Dadaj (10,5 km 2 ) Największe kompleksy leśne występują w części południowej- Puszcza Nidzka i w zachodniej części- Lasy Taborskie. Na terenach leśnych utworzono bardzo dużo rezerwatów i obszarów chronionych m.in.: Kudypy i Ełdyty Wielkie (rezerwat bobrów), Orłowo (rezerwat żółwia błotnego). Klimat morski i kontynentalny, związany jest z położeniem geograficznym. Cechuje go duża zmienność, krótki okres wegetacji, małe nasłonecznienie i duża wilgotność. W centrum obszaru leży duże miast wojewódzkie- Olsztyn (ok. 165 tys. mieszkańców). W granicach miasta znajduje się 10 jezior: Długie, Ukiel, Kortowskie, Sukiel, Redykajny, Żbik, Skanda, Podkówka, Track, Starodworskie. 15

17 3.2. Opis stanowisk Zbiorniki okolic Butryn Okolice Butryn. Do pracy wykorzystano materiał zebrany w Katedrze Ekologii i Ochrony Środowiska UWM w Olsztynie. Materiał zbierano w latach Najwięcej prób pobrano w okresie wiosennym (marzec kwiecień). Larwy zbierano na 11 stanowiskach: Stanowisko 1 (L1) Zbiornik okresowy. Zaleganie cząstek organicznych powoduje powstanie warstwy detrytusu. Wyczuwalny jest zapach siarkowodoru. Z roślin występuje tu głównie manna (Glyceria sp.). (fot.1) Stanowisko 2 (L2) Zbiornik okresowy, śródpolny. Charakteryzuje się bogatą roślinnością wodną. Występuje tu głównie: pałka wodna (Typha sp.), rzęsa (Lemna sp.), pływacz (Utricularia sp.). Niewielki zbiornik, częściowo wyschnięty o głębokości ok. 20 cm. Występuje tu wyraźna warstwa mułu. (fot. 2). Stanowisko 3 (L3) Zbiornik okresowy, śródłąkowy. Wielkość ok. 150 m 2, głębokość ok. 70 cm. Znaczna część zbiornika nasłoneczniona (ok. 90%). Brzeg jest porośnięty roślinnością szuwarową. Woda jest przezroczysta. Zbiornik ten połączony jest z poprzednim (L2) niewielkim przesmykiem. (fot.3) Stanowisko 4 (L4) Zbiornik okresowy. Głębokość poniżej 1 m. Występuje tu bogata roślinność głównie turzyce (Carex sp.) oraz trzciny. (fot.4). Stanowisko 5 (Bu1) Zbiornik okresowy, śródleśny. Wielkość ok. 30 m 2, głębokość ok cm. Brzeg porośnięty trawami i turzycami. Na dnie gruba warstwa butwiejących liści. Zbiornik w znacznej części zacieniony. 16

18 Stanowisko 6 (P1) Zbiornik okresowy. Głębokość ok. 15 cm. Niewiele wody. Występują głównie trawy. Stanowisko 7 (P2) Zbiornik okresowy. Głębokość waha się od cm. Na powierzchni wody występuje kożuch z glonów Woda brunatna, dno muliste Występują tu trawy, turzyce (Carex sp.). Stanowisko 8 (P3) Zbiornik okresowy. Powierzchnia zbiornika ok. 40 m 2, głębokość ok. 30 cm., Zbiornik częściowo wypełniony wodą, woda bura, dno zamulone. Występują tu rośliny wodne: trawy, turzyce (Carex sp.), dziwogłówka wiosenna, sit (Juncus sp). Na powierzchni można zaobserwować żabi skrzek oraz glony. Zbiornik całkowicie nasłoneczniony. (fot.5). Stanowisko 9 (P4) Zbiornik okresowy. Powierzchnia ok. 200 m 2, głębokość ok. 1 m. Woda bura. Występują tu rośliny wodne: trawy, turzyce (Carex sp.), dziwogłówka, sit (Juncus sp.). (fot.6). Stanowisko10 (P5) Zbiornik okresowy w rowie. Głębokość ok. 10 cm. Występują tu rośliny: dziwogłówka, pływacz (Utricularia sp.), trawy. Woda brunatna, dno muliste. Zbiornik częściowo zacieniony. (fot.7). Stanowisko 11 (Bu2) Zbiornik okresowo wysychający, śródpolny. Wczesną wiosną zupełny brak wody. Późną wiosną okresowo pojawia się woda na głębokość ok. 20 cm. Zbiornik w znacznej mierze porośnięty trawami i turzycami. (fot. 8). 17

19 Fot. 1. Zbiornik okresowy L1. Fot. 2. Zbiornik okresowy L2. 18

20 Fot. 3. Zbiornik okresowy L3. Fot. 4. Zbiornik okresowy L4. 19

21 Fot. 5. Zbiornik okresowy P3. Fot. 6. Zbiornik okresowy P4. 20

22 Fot. 7. Zbiornik okresowy P5. Fot.8. Zbiornik okresowy BUT.2. 21

23 OLSZTYN L4 P5 Bu1 P4 Bu2 L3 L2 P3 P2 L1 P1 BUTRYNY zbiorniki wodne droga P1...,L1 oznaczenie zbiorników Rys. 1 Mapa sytuacyjna okolic Butryn Fig. 1 Map the vicinity of Butryny 22

24 Zbiorniki osiedla Jaroty Olsztyn, osiedle Jaroty ulica Turkowskiego za pętlą autobusową w stronę wsi Szczęsne. Do niniejszej pracy wykorzystano materiał zebrany w Katedrze Ekologii i Ochrony Środowiska UWM w Olsztynie. Materiał zbierano w maju 1999r na 11 stanowiskach oraz w 2000r (brak wody w badanych zbiornikach). Stanowisko 12 (J1) Zbiornik okresowy, rów stagnujący. Miejscami wypełniony wodą. Woda rdzawa, źródliskowa. Zbiornik w znacznej części zarośnięty. Dno pokryte grubą warstwą liści. Wyczuwalny zapach siarkowodoru.. Stanowisko 13 (J2) Zbiornik okresowy. Powierzchnia ok. 100 m 2, głębokość ok cm. Woda przezroczysta. Zbiornik zarośnięty trzcinami. W 80% nasłoneczniony, pozostała część zacieniona pobliskimi drzewami. Znajduje się w bliskim sąsiedztwie z budynkami mieszkalnymi i przystankiem autobusowym. Wpływa to bezpośrednio na znaczne zanieczyszczenie danego zbiornika. (fot.9) Stanowisko 14 (J3) Zbiornik okresowy. Położony całkowicie wśród drzew liściastych. Dno muliste, pokryte zbutwiałymi liśćmi. Całkowicie zacieniony. Stanowisko 15 (J4) Zbiornik okresowy, śródłąkowy. Powierzchnia ok. 200 m 2, głębokość ok. 10 cm. Całkowicie zarośnięty trawami, które w okresie wiosennym są wypalane. Zbiornik jest bardzo silnie nasłoneczniony. (fot.10) Stanowisko 16 (J6) Zbiornik okresowy, śródleśny. Rów o szerokości 0,7 m. Częściowo wypełniony wodą. Położony w bliskim sąsiedztwie budynków mieszkalnych, co jest przyczyna jego zanieczyszczenia. Występuje tu głównie torfowiec (Sphagnum sp.). 23

25 Stanowisko 17 (J7) Zbiornik okresowy, śródleśny. Powierzchnia ok. 150 m 2, głębokość ok. 30 cm. Na dnie gruba warstwa butwiejących liści. Woda nieprzezroczysta koloru brązowego. Zbiornik w całości zacieniony.(fot.12) Stanowisko 18 (J8) Zbiornik okresowy, śródleśny. Wielkość ok. 120 m 2, głębokość ok. 30 cm. Powierzchnia wody pokryta opadłymi liśćmi. Zbiornik częściowo zacieniony.(fot.13) Stanowisko 19 (J9) Zbiornik okresowy. Wielkość ok. 150 m 2, częściowo wypełniony wodą o głębokości ok cm. Torfowisko niskie, występująca tu głównie roślinność to: torfowiec (Sphagnum sp.) i czermień (Calla sp.). Zbiornik ten pokryty jest opadłymi liśćmi olchy. W 60% nasłoneczniony.(fot.14) Stanowisko 20 (J10) Zbiornik okresowy, śródleśny. Powierzchnia ok. 60 m 2, częściowo wypełniony wodą. Głębokość ok. 30 cm. Dno muliste, pokryte grubą warstwą butwiejących roślin. Woda w zbiorniku koloru brunatnego Całkowicie zacieniony. Stanowisko 21 (J11) Zbiornik okresowy, śródleśny, dystroficzny. Głębokość ok. 20 cm. Woda w zbiorniku koloru brunatnego, dno muliste. Prawie całkowicie zacieniony. Stanowisko 22 (J5) Zbiornik okresowy, śródłąkowy, o powierzchni ok. 60 m 2, głębokość ok. 15 cm. W znacznej mierze porośnięty trawami. W próbach nie odnaleziono przedstawicieli należących do Trichoptera. (fot.11) 24

26 Fot.9. Zbiornik okresowy J2 Fot.10. Zbiornik okresowy J4 25

27 Fot.11. Zbiornik okresowy J5 Fot.12. Zbiornik okresowy J7 26

28 Fot.13. Zbiornik okresowy J8 Fot.14. Zbiornik okresowy J9 27

29 J11 J8 J1 J10 J9 J7 J5 J3 J6 J4 J2 ul. Turkowskiego J1- J11... oznaczenie zbiorników zbiorniki wodne chodniki bloki wyschnięty zbiornik Rys 2. Mapa sytuacyjna badanych zbiorników na osiedlu Jaroty (Olsztyn). Fig. 2 Map reservoirs of Olsztyn s Jaroty housing estate. 28

30 4.Wyniki 4.1. Zbiorniki okolic Butryn (krajobraz rolniczy) Złowiono łącznie 4063 larw należących do 19 gatunków. Najbogatszą faunę chruścików stwierdzono w zbiornikach P3 (12 taksonów), P4 (9 taksonów). Najliczniej chruściki występowały w zbiornikach P3 (651 larw), P4 (1877 larw), P5 (506 larw). Najmniej licznie występowały w zbiornikach L1 (40 larw), L2 (45 larw) i L3 (31 larw). (tab. 2) Do eudominantów zaliczono trzy gatunki: Limnephilus auricula (dominacia 28,6%), Limnephilus griseus (38,4%) i Limnephilus stigma (23%). Stwierdzono występowanie tylko jednego gatunku w klasie dominantów Grammotaulius nitidus 5,27%. Nie stwierdzono gatunków w klasie subdominantów (dominacja 2,1-5%). Pozostałych 15 gatunków należy do klasy recedentów (rys.3, tab. 2). Gatunki najliczniejsze były jednocześnie najpospolitsze. Struktura dominacji gatunków Trichoptera w zbiornikach okolic Butryn Agraylea multipunctata Holocentropus stagnalis Oligotricha striata Trichostegia minor Limnephilus centralis Grammotaulius nitidus Limnephilus flavicornis Limnephilus auricula Limnephilus fuscinervis Limnephilus griseus Limnephilus nigriceps Limnephilus ignavus Limnephilus rhombicus Lmnephilus lunatus Limnephilus sparsus Limnephilus stigma Triaenodes bicolor Limnephilus subcentralis Limnephilus vittatus Rys 3. Struktura dominacji gatunków Trichoptera w zbiornikach wodnych okolic Butryn. Fig.3.Steucture of domination species Trichoptera in small water bodies around Butryny 29

31 Procentowa zawartość poszczególnych klas dominacji przedstawiona jest na wykresie (rys.4.). Zdecydowanie najliczniejszą grupę stanowili eudominanci (90%). Liczebność klas dominantów i recedentów była podobna i wynosiła około 5 %. Klasa subdominantów nie wystąpiła. Struktura dominacji eudominanci dominanci recedenci Rys. 4. Struktura dominacji Trichoptera w drobnych zbiornikach okolic Butryn Fig. 4. Structure of domination Trichoptera in small water bodies around Butryny Największą frekwencją na stanowiskach w Butrynach odznaczyły się dwa gatunki przyjmując identyczną wartość równą 91%. Są to Limnephilus griseus i Limnephilus stigma. Wysoką frekwencję miały również: Grammotaulius nitidus (82%), Limnephilus auricula (64%), Limnephilus vittatus (55%), Trichostegia minor i Limnephilus flavicornis (po 36%) (tab.2). Zbadano podobieństwa faunistyczne pomiędzy zbiornikami (rys.11). Fauny poszczególnych zbiorników charakteryzowały się wysokim podobieństwem co świadczy o małych różnicach między nimi. W klasie podobieństw powyżej 60% wyodrębniła się jedna grupa zbiorników (B), zawierająca zbiorniki: P4, P5, L4, L1. W klasie podobieństw powyżej 50% dołączyły do tej grupy kolejne zbiorniki: L2, P3, P2, Bu2, tworząc zgrupowanie Bt. Najbardziej odrębny był zbiornik Bu1. 30

32 Struktura dendrytu wskazuje na jeden typ faunistyczny zbiorników, a za najbardziej typowe można uznać zbiorniki skupione w centralnej częsci dendrytu (zgrupowanie B). Analizowano także współwystępowania gatunków. Wyniki wyliczeń przedstawiono w postaci najkrótszego dendrytu (rys.12). Na poziomie powyżej 60% wyodrębniają się dwa zgrupowania B 1 i B 2. B 1 -obejmujące dwa gatunki: Limnephilus subcentralis i Limnophilus centralis. Larwy obu gatunków preferują strefę szuwarów. Limnephilus subcentralis jest typowym gatunkiem drobnozbiornikowym, natomiast Limnephilus centralis jest gatunkiem jeziorolubnym występującym w drobnych zbiornikach trwałych. B 2 -zgrupowanie obejmujące pięć gatunków: Limnephilus stigma, Limnephilus griseus, Grammotaulius nitidus, Limnephilus auricula, Limnephilus vittatus. Gatunki te są typowe dla drobnych zbiorników okresowych. Larwy preferują strefę szuwarów. Na poziomie współwystępowań powyżej 40% wyodrebniły się zgrupowania oznaczone B n1 i B n2. B n1 -zgrupowanie w skład którego weszło zgrupowanie B 2 oraz Limnephilus flavicornis- gatunek o szerokich preferencjach zasiedlający rózne typy zbiorników wód stojących, w jeziorach, preferuje strefę helofitów oraz dno z grubym detrytusem. B n2 - zgrupowanie w skład którego weszło zgrupowanie B 1 oraz pięć gatunków: Limnephilus rhombicus, Holocentropus stagnalis, Limnephilus lunatus, Triaenodes bicolor, Trichostegia minor. Wszystkie gatunki związane sa z drobnymi zbiornikami trwałymi lub okresowo wysychającymi. Dwa z nich Limnephilus rhombicus i L. lunatus można uznać za eurytopowe, gdyz spotykane sa także w wolnopłynacych strumieniach i rowach. Pozostałych pięć gatunków miało mniejsze wartości współwystępowań. Biorąc pod uwagę preferencje siedliskowe gatunków można zauważyć, że zgrupowanie B 1 oraz B n1 związane są ze zbiornikami okresowymi, zaś zgrupowanie B 2 i B n2 ze zbiornikami bardziej trwałymi. 31

33 Analizując zmiany liczby gatunków w ciągu okresu w którym prowadzone były badania (rys.5), zauważa się, że najwięcej gatunków obserwowano wczesną wiosną (w kwietniu 14 gatunków). Wyraźny jest spadek liczby gatunków w miesiącach późnowiosennych (maj - 9 gatunków, czerwiec -3). Wysychanie zbiorników w okresie lata oraz wylot imagines jest przyczyną braku larw w zbiornikach w okresie letnim. Larwy w zbiornikach zaczynają się pojawiać późną jesienią (w miesiącach zimowych badań nie prowadzono). Większa liczba gatunków pojawiających się wiosną może być związana z pojawieniem się gatunków np. zimujących w postaci jaj miesią c liczba gatunków Rys. 5. Fenologiczne zmiany liczby gatunków w badanych zbiornikach okolic Butryn Fig. 5. Fenologic change of number species in research water bodies around Butryny 32

34 Analiza liczebności larw (rys. 6) przedstawia się podobnie. Najwięcej larw występowało w miesiącach wiosennych (marzec - 806, kwiecień ). Mniej larw występowało w miesiącach letnich (maj -198, czerwiec -54). Spadek liczebności w okresie letnim może wynikać z cykli rozwojowych chruścików, które w tym czasie przepotwarzają się i opuszczają zbiorniki wodne w postaci dorosłej. Nieznaczny wzrost jesienią (listopad-101 larw) wynikać może z pojawienia się nowego pokolenia m ie s ią c liczba osobników Rys. 6. Fenologiczne zmiany liczby larw w badanych zbiornikach wodnych okolic Butryn Fig. 6 Fenologic change of number larva in research water bodies around Butryny Biorąc pod uwagę długoletność badań prowadzonych na zbiornikach wodnych okolic Butryn możemy dokonać porównania struktur dominacji w latach Struktury dominacji w latach były zbliżone do siebie pod względem procentowej zawartości poszczególnych klas dominacji (rys.7, tab.6). Przeważającą część stanowią tu eudominanci przyjmując bardzo wysokie wartości (powyżej 75%). Klasa dominantów nie wystąpiła w roku 1990 i W pozostałych przypadkach przyjmują warości dosyć wysokie (od 5-13%). Subdominantów nie stwierdzono w roku 33

35 1994. W pozostałychlatach latach objętych badaniami klasa ta występuje. Natomiast klasa recedentów występuje we wszystkich badanych latach, przyjmując wartości najmniejsze. Jedynie w latach 1990 i 1993 wartości te były nieco wyższe od klasy subdominantów ,1 13,1 6,8 4, ,2 3,1 4, ,2 4,3 1,6 rok ,4 6,7 0, ,2 5,4 2,8 3, ,9 5,1 3 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% eudominanci dominanci subdominanci recedenci Rys. 7. Struktura dominacji Trichoprera drobnych zbiorników wodnych okolic Butryn w latach Fig. 7 Structura of domination Trichoptera small water reservoirs around Butryny in

36 4.2. Zbiorniki osiedla Jaroty (krajobraz miejski) Badaniami obięto 11 drobnych zbiorników wodnych. W jednym z nich (J5) nie stwierdzono larw chruścików, wyłowiono jedynie domek należący do gatunku z rodzaju Limnephilus (tego zbiornika nie wzięto pod uwagę w przeprowadzanych analizach). W 10 pozostałych zbiornikach złowiono 74 larwy, zaliczonych do 6 taksonów. Fauna tych zbiorników była bardzo uboga gatunkowo w porównaniu z fauną zbiorników Butryn. Może to wynikać częściowo z krótszego okresu badań przeprowadzanych na obszarze Olsztyna (rok 1999, w 2000 roku zbiorniki były wyschniete), jak również z odmiennego położenia tych zbiorników. Wspomniane zbiorniki znajdują się pod dużym wpływem antropopresji w krajobrzie zurbanizowanym. Do eudominantów zaliczono: Limnephilus stigma (o dominacji 65%) i Limnephilus griseus (16%). Do klasy dominantów należy Limnephilus auricula (9%). W klasie subdominantów znalazły się:limnephilus flavicornis i Grammotaulius nitidus (każdy o dominacji 4%). W klasie recendentów znalazł się jeden gatunek Anabolia brevipennis (dominacja 1%) (tab.3). Procentowa zawartość poszczególnych klas dominacji przedstawiona jest na wykresie (rys.8). Struktura dominacji gatunków Trichoptera w zbiornikach Olsztyna na osiedlu Jaroty Anabolia brevipennis Limnephilus auricula Limnephilus griseus Grammot aulius nitidus Limnephilus flavicornis Limnephilus stigma Rys. 8. Struktura dominacji gatunków Trichoptera w drobnych zbiornikach wodnych Olsztyna na osiedlu Jaroty Fig. 8 Structure of dominations species Trichoptera in small water reservoirs of Olsztyn`s Jaroty hausing estate. 35

37 Procentowa zawartość poszczególnych klas dominacji przedstawiona jest na wykresie (rys.9). Największą wartość przyjmuje tu klasa eudominantów (81%). Klasa dominantów (9,5%) i klasa subdominantów (8,1%) przyjmują podobne wartości. Najmniejszy procentowy udziałma klasa recedentów (1,35%) Struktura dominacji eudominanci dominanci subdominanci recedenci Rys. 9. Struktura dominacji Trichoptera w zbiornikach osiedla Jaroty (Olsztyn) Fig. 9. Structure of dominations species Trichoptera in small water reservoirs of Olsztyn`s Jaroty hausing estate. Porównując oba tereny badań pod względem struktury dominacji zauważa się duże podobieństwa. Jakkolwiek w strukturze dominacji zbiorników znajdujących się na terenie Olsztyna występują cztery klasy dominacji, natomiast w strukturze dominacji fauny zbiorników okolic Butryn jedynie trzy klasy. Nie występiła tu klasa subdominantów. Jednakże biorąc pod uwagę zmieność wieloletnią (rys. 7), można przyjąć, że te różnice są nieistotnie i mieszczące się w granicach błędu lub zmienności wieloletniej. Na obu obszarach (typach krajobrazu) klasy eudominantów przyjęły wartości największe. W klasie dominantów wartości wyższe występują w strukturze dominacji fauny zbiorników Olsztyna, natomiast w klasie dominacji recedentów wyższe są w faunie zbiorników okolic Butryn. 36

38 Najbogatsza fauna chruścików występowała w zbiorniku J1, J2, J3, J8, J10 (po 3 gatunki). Najliczniej występowały one w zbiorniku J7 (18 larw), J2 i J4 (po 9 larw). Najmniej larw chruścików występowało w zbiorniku J6, J8 i J10 (po 4 larwy, tab.3). Najbardziej pospolite były: Limnephilus stigma (9 stanowisk), Limnephilus griseus (5) i Limnephilus auricula (4). Mniejszą pospolitością charakteryzowały się: Anabolia brevipennis (1 stanowisko), Grammotaulius nitidus i Limnephilus flavicornis (po 2 stanowiska) (tab.3). Fauny poszczególnych zbiorników charakteryzują się wysokim podobieństwem. W klasie podobieństw powyżej 60% wyodrębniło się jedno zgrupowanie: J- w skład tego zgrupowania weszło siedem zbiorników: J1, J6, J3, J10, J11, J8 i J7. W klasie podobieństw powyżej 50% dołączyły do nich dwa kolejne zbiorniki: J9 i J4 tworząc zgrupowanie J a. Najbardziej odrębny okazał się zbiornik J2. Wyliczono podobieństwa faunistyczne między zbiornikami. Wyniki przedstawiono w postaci najkrótszego dendrytu (rys.13). Na poziomie współwystępowań w drobnych zbiornikach wodnych osiedla Jaroty powyżej 40% wyodrębniono jedno zgrupowanie O 1 - obejmujące dwa gatunki: Limnephilus stigma i Limnephilus auricula (rys.14). Oba gatunki są charakterystyczne dla zbiorników okresowych. Na poziomie współwystępowania powyżej 30% dołączyły do niego dwa gatunki: Limnephilus griseus i Anabolia brevipennis tworząc zgrupowanie O n. Oba gatunki są typowe dla drobnych zbiorników astatycznych Pozostałe dwa gatunki miały mniejsze wartości współwystępowań Limnephilus flavicornis i Grammotaulius nitidus. Porównując zgrupowania Olsztyna do zgrupowań Butryn zauważymy pewne podobieństwa jak i różnice. Na terenie Olsztyna wyodrębniło się jedno zgrupowanie O 1 (rys.14), podczas gdy na terenie Butryn wystąpiły dwa zgrupowania B 1 i B 2 (rys.12). Na obu terenach badań występowały gatunki charakterystyczne dla drobnych zbiorników okresowych- Limnephilus auricula i Limnephilus stigma, wchodzących w skład zgrupowań (O 1 ) i (B 2 ). Na terenie Butyn współwystępowanie tych gatunków jest na poziomie powyżej 60%, na terenie Olsztyna na poziomie powyżej 40%. Na terenie Butryn wyodrębniło się dodatkowo zgrupowanie B 1.W jego skład wchodzą gatunki rzadkie (Linmephilus centralis i Limnephilus subcentralis). Gatunków tych nie złowiono podczas przeprowodzonych badań na terenie Olsztyna (osiedle Jaroty). 37

39 4.3. Wskaźnik naturalności biocenoz badanych zbiorników wodnych. Na podstawie przeprowadzonych badań możliwe jest oszacowanie stopnia odkształcenia zbiorników od naturalności za pomoca wskaźnika naturalności biocenoz (rys.10). Wartość wskaźnika waha się w granicach 0-16: Wns zb. Okresow ych Wni zb. Okresow ych Rys. 10. Wykres wskaźnika naturalności biocenoz w ujęciu ilościowym i jakościowym wszystkich badanych zbiorników wodnych. Oznaczenia zgodne z tabelą 2 i 3. Fig. 10. Diagram of biotic community natural indicator both quantitatively and qualitatively all analyze watter reservoirs.signature in accordance with 2 and 3 tabel. W badanych zbiorników wodnych. Tylko w jednym przypadku (stanowisko 2, zbiornik L2) wskaźnik jakościowy jest wyższy od ilościowego. Wskazuje to na relatywnie dużą liczbę stenotopów, jednakże z mniejszym ich udziałem ilościowym. Na stanowiskach: 1(L1), 3(L3), 4(L4), 5(Bu1), 6(P1), 7(P2), 8(P3), 9(P4), 12(J1), 17(J7) i 18(J8) wartość wskaźnika w ujęciu ilościowym była większa niż wskaźnika w ujęciu jakościowym. Wskazuje to na niewielki ilościowy udział gatunków eurytopowych i przypadkowych. Na pozostałych stanowiskach: 10(P5), 11(Bu2), 13(J2), 14(J3), 15(J4), 16(J5), 19(J9), 20(J10) i 21(J11) wartości wskaźników Wns i Wni są równe i bardzo wysokie(wns=wni=16).wskazuje to na dużą naturalność fauny chruścików w tych zbiornikach wodnych. 38

40 Bt B Rys.11. Dendryt podobieństw faunistycznych pomiędzy zbiornikami Butryn Fig.11. Dendrite of faunistic similarity between Butryny reservoirs 39

41 B 1 B n2 Am- Agraylea multtipunctata Hs- Holocentropus stagnalis Os- Oligotricha striata Tm-Trichostegia minor Gn- Grammotaulius nitidus La- Limnephilus auricula Lc- Limnephilus centralis Lf- Limnephilus flavicornis Lfu- Limnephilus fuscinervis Lg- Limnephilus griseus Li- Limnephilus ignavus Ll- Limnephilus lunatus Ln- Limnephilus nigriceps Lr- Limnephilus rhombicus Lsp- Limnephilus sparsus Lst- Limnephilus stigma Lsu- Limnephilus subcentralis Lv- Limnephilus vittatus Tb- Triaenodes bicolor B n1 B 2 Rys. 12. Dendryt współwystępowań między gatunkami w zbiornikach Butryn. Fig. 12. Co-occurrence dendrite between species in Butryny reservoirs. 40

42 J J a 40-50% 50-60% > 60% Rys. 13. Dendryt podobieństw faunistycznych między zbiornikami Olsztyna osiedlla Jaroty Fig. 13. Dendrite of faunistic similarity between reservoirs of Olsztyn`s Jaroty housing estate. 41

43 Ab- Anabolia brevipennis Gn- Grammotaulius nitidus La- Limnephilus auricula Ls- Limnephilus stigma Lg- Limnephilus griseus Lf- Limnephilus flavicornis O n O l 10-20% 20-30% 30-40% 40-50% Rys. 14. Dendryt współwystępowań gatunków Trichoptera w zbiornikach osiedla Jaroty (Olsztyn). Fig.14 Co-occurence dendrite between species Trichoptera in reservoirs of Olsztyn`s Jaroty housing estate. 42

44 Rys.15. Dendryt podobieństw pomiędzy zbiornikami okolic Butryn i osiedla Jaroty. Fig.15. Dendrite of faunistic similarity between reservoirs Butryny and Olsztyn`s Jaroty housing estate. 43

45 5. Dyskusja Badaniami objęte były drobne zbiorniki wodne okolic wsi Butryny i osiedla Jaroty w Olsztynie. Zbiorniki te charakteryzowały się ubogą gatunkowo fauną. W Butrynach materiał zbierany był przez sześć lat, natomiast z Olsztyna przez dwa lata. Fauna Butryn stanowiła 19 taksonów zaliczanych do pięciu rodzin: Hydroptilidae, Polycentropodidae, Phryganeidae, Limnephilidae i Leptoceridae. Najliczniejszą wśród nich była rodzina Limnephilidae zawierająca aż 14 gatunków. Pozostałe rodziny zawierały po jednym lub dwa gatunki chruścików. Natomiast fauna niektórych zbiorników Olsztyna była znacznie uboższa w gatunki. Na całość materiału składało się jedynie 6 taksonów zaliczanych do jednej rodziny Limnephilidae. Wyłącznym gatunkiem dla tych zbiorników była Anabolia brevippenis. Jest to gatunek typowy dla zbiorników śródleśnych. Brak jego występowania w zbiornikach Butryn wynika zapewne z charakteru krajobrazu rolniczego krajobrazu otwartego z zaledwie pojedynczymi drzewami. Taka różnica w ilości badanego materiału może mieć kilka przyczyn. Najbardziej prawdopodobną jest nierównomierny okres poświęcony badaniom W Butrynach przeprowadzano połowy larw chruścików przez sześć lat, natomiast badaniom w Olsztynie na osiedlu Jaroty poświęcono dwa sezony, z których jeden był bardzo suchy. Brak prób spowodowany był brakiem wody w drobnych zbiornikach na osiedlu Jaroty w 2000 roku. Przyczynić się to mogło, w przypadku zbiorników na osiedlu Jaroty, do nie zebrania wszystkich charakterystycznych dla tego terenu gatunków chruścików. Niezależnie od liczebności larw chruścików na obu terenach badań możemy dokonać porównania struktury dominacji. Struktury dominacji (rys. 4) i (rys. 9) na obu terenach mają podobny wygląd. Najwięcej procentowo jest eudominantów. Zarówno na jednym jak i na drugim terenie badań w ich skład wchodzą: Limnephilus griseus i Limnephilus stigms. Gatunki te są również najpospolitsze. W Butrynach brak jest klasy subdominantów, w zbiornikach Olsztyna reprezentowana jest ona przez dwa gatunki: Limnephilus flavicornis i Grammotaulius nitidus. Drugi z tych gatunków należy do klasy dominantów fauny drobnozbiornikowej Butryn, natomiast pierwszy wraz z pozostałymi (13) gatunkami wchodzi w skład klasy recedentów. W strukturze dominacji zauważa się pewną prawidłowość: najwięcej procentowo zajmuje grupa eudominantów 44

46 (powyżej 50%), grupa recedentów stanowi zawsze najmniejszą część, natomiast grupa dominantów i subdominantów przyjmują zbliżone wartości procentowe lub którejś z tych grup może nie być. Taka strukturę dominacji z nadreprezentatywnością eudominantów można uznać za typową dla drobnych zbiorników okresowych. Wiąże się to z niewielką liczbą gatunków, co spowodowane jest najpewniej dużą jednorodnością siedliskową i niewielką liczbą tych siedlisk. W pracy Czachorowskiego i Kurzątkowskiej (1995) dotyczącej zbiornika koło Żabiego Rogu struktura dominacji przyjmuje podobny rozkład (eudominanci-80%, subdominanci-11%, recedenci-9%, brak klasy dominantów). W innej pracy (Czachorowski 1995a) dotyczącej zbiorników trwałych okolic Olsztyna w strukturze dominacji występują wszystkie klasy dominacji z podobnym ich podziałem (eudominanci - 62%, dominanci - 17%, subdominanci - 10%, recedenci - 11%). Porównując otrzymane wyniki z innymi pracami dotyczącymi drobnych zbiorników wodnych możemy ten fakt przyjąć za charakterystyczny. W zbiornikach trwałych, o większym zróżnicowaniu siedlisk istotnych dla Trichoptera, liczba gatunków jest zazwyczaj większa, a struktura dominacji bardziej zrównoważona. Poszczególne klasy dominacji przyjmują zbliżone wartości, bez znacznego wyodrębniania się którejś z nich. Wyraźnie wskazują na to wcześniej publikowane badaniach Czachorowskiego (1994b, 1995b). Inną przyczyną dotyczącą małej liczebności larw chruścików w zbiornikach Jarot może wynikać z antropopresji. Według Wrzesińskiej i Wawrzyniak (2001) w środowiskach zanieczyszczonych obserwuje się zubożenie liczby występujących gatunków. Podobną przyczynę podaje Pisarski i Trojan (1976) - na terenach najsilniej zanieczyszczonych zmniejsza się liczba taksonów nawet dużych jednostek taksonomicznych. Na terenie osiedla Jaroty w Olsztynie, gdzie zbiorniki wodne znajdują się w bliskim sąsiedztwie z osiedlem miejskim, organizmy egzystujące w tego typu środowiskach znajdują się pod presją wielu czynników ograniczających, głównie zaśmiecanie niewielkich zbiorników. Zaśmiecanie może wpływać na pogorszenie charakterystyk siedliskowych, zaś przedostające się związki chemiczne mogą mieć działanie letalne. W analizie podobieństw pomiędzy poszczególnymi zbiornikami wodnymi obu rejonów badań zauważa się małe podobieństwa pomiędzy nimi (rys.15). Zbiorniki poszczególnych rejonów (krajobrazu miejskiego i rolniczego) wykazują wysokie podobieństwa faunistyczne w obrębie własnych zbiorników. Można by stwierdzić, iż zbiorniki te dość wyraźnie wyodrębniają się, tworząc oddzielne typy. Wskazywać by to 45