Na podstawie materiałów Harcerskiej Szkoły Ratownictwa ZHP phm. Andrzej Śliwka

Transkrypt

1 Na podstawie materiałów Harcerskiej Szkoły Ratownictwa ZHP phm. Andrzej Śliwka OPOCZNO, 2011

2 SPIS TREŚCI 1. PASY BEZPIECZEŃSTWA, ZAGŁÓWKI POSTĘPOWANIE NA MIEJSCU WYPADKU KOMUNIKACYJNEGO Zabezpieczenie miejsca zdarzenia Czynności ratownicze BADANIE POSZKODOWANEGO Zasady badania fizykalnego Schemat badania przedmiotowego UTRATA PRZYTOMNOŚCI Omdlenie Długotrwała utrata przytomności Zastosowanie pozycji bezpiecznej RESUSCYTACJA KRĄŻENIOWO-ODDECHOWA RKO osoby dorosłej RKO u niemowląt oraz dzieci powyżej 1. roku życia Zastosowanie AED AUTOMATYCZNY DEFIBRYLATOR ZEWNĘTRZNY (AED) Zasady bezpieczeństwa Schemat użycia AED WSTRZĄS ZADŁAWIENIA Postępowanie (poszkodowany powyżej 1. roku życia) Postępowanie (niemowlęta do około 1. roku życia) KRWOTOKI Zasady zabezpieczania ran Postępowanie na przykładzie rany ciętej przedramienia Krwotok z tętnicy szyjnej Opaska zaciskowa ZŁAMANIA Postępowanie ze złamaniami i zwichnięciami Skręcenie Złamanie obojczyka i barku Uszkodzenia klatki piersiowej Uszkodzenia kręgosłupa Uszkodzenia miednicy OBRAŻENIA Obrażenia głowy Obrażenia brzucha Ciało obce Amputacja urazowa Zmiażdżenie OPARZENIA Oparzenia termiczne Oparzenia chemiczne Porażenie prądem elektrycznym Porażenie piorunem ODMROŻENIA

3 14. UDAR CIEPLNY, SŁONECZNY ORAZ WYCHŁODZENIE Udar cieplny Udar słoneczny Wychłodzenie organizmu NAGŁE ZACHOROWANIA Zawał serca Cukrzyca Trudności oddechowe Epilepsja Udar mózgu ZATRUCIA Zatrucia pokarmowe Zatrucie poprzez układ oddechowy Zatrucia przez skórę PODTOPIENIE WYPOSAŻENIE SAMOCHODOWEJ APTECZKI PIERWSZEJ POMOCY Środki opatrunkowe Inne wyposażenie WZYWANIE POMOCY Zasady rozmowy z dyspozytorem Alternatywne sposoby wzywania pomocy TEST SPRAWDZAJĄCY SPIS RYCIN ORAZ BIBLIOGRAFIA

4 Niniejsze opracowanie powstało w ramach zdobywania stopnia harcmistrza w Związku Harcerstwa Polskiego. Poradnik Samarytanka przeznaczony jest dla wędrowników oraz instruktorów pragnących utrwalać wiedzę i umiejętności po przebyciu Kursu Pierwszej Pomocy HSR. Zawartość merytoryczna została oparta głównie na dokonaniach Rady Programowej Harcerskiej Szkoły Ratownictwa ZHP z okresu kilku lat, a także Międzynarodowych Wytycznych Europejskiej Rady Resuscytacji. Duży wkład mają także doświadczenia i umiejętności własne, zdobyte w trakcie wielu szkoleń, zawodów oraz podczas ratowania życia ludzkiego. Jest to również podsumowanie dziesięcioletniej działalności jako Ratownik Związku Harcerstwa Polskiego. Serdecznie dziękuję wszystkim, którzy przyczynili się do powstania niniejszego opracowania, szczególnie przedstawicielom służb medycznych oraz ratowniczych, dzięki którym materiał znacząco zyskał na poprawności merytorycznej oraz językowej. phm. Andrzej Śliwka 4

5 1. PASY BEZPIECZEŃSTWA, ZAGŁÓWKI Kwestia zapinania pasów bezpieczeństwa niestety nadal budzi żywiołową dyskusję. Niewątpliwie nie jest to wynalazek w 100% chroniący od jakichkolwiek uszkodzeń ciała, lecz jego właściwe stosowanie jest często sprawą życia lub śmierci. Badania pokazują, że około połowa osób, które poniosły śmierć, miałaby realną szansę przeżycia, gdyby zapięła pasy. Historia pasów bezpieczeństwa rozpoczęła się za sprawą szwedzkiego inżyniera już w latach 50. XX wieku. Po raz pierwszy w seryjnie produkowanych autach, pasy bezpieczeństwa zastosował koncern Volvo. Niestety pomimo kilkudziesięciu lat obecności pasów bezpieczeństwa w samochodach, nadal wiele osób nie stosuje tych istotnych elementów wyposażenia. Przechodząc do dyskusji nad stosowaniem pasów, często można spotkać się ze związanymi z pasami mitami, które bezrefleksyjnie są powtarzane przez ich przeciwników. Jednak warto pochylić się nieco nad najczęściej wysuwanymi przez sceptyków argumentami. 1. Słyszałem, że ktoś dzięki niezapięciu pasów przeżył. Bez wątpienia zdarzało się, że niezapięcie pasów ratowało życie. Ponadto logicznym jest, że może dojść do obrażeń ciała (szczególnie pęknięcia lub złamania żeber), które w momencie wypadku nabiera ogromnej masy i jest zatrzymywane przez pasy. Jednakże jest to niewielki procent wśród tych, którzy zapięli pas i dzięki temu przeżyli. Należy pamiętać, że jeżeli nawet osoba przeżyła bez zapiętych pasów, w większości przypadków doznała poważniejszych obrażeń ciała w stosunku do osób, które zapięły pasy. Ponadto ochraniają one przed uderzeniami wnętrz kabiny oraz wpływają na zmniejszenie niekorzystnego działania związanego z przeciążeniem. 2. W razie pożaru, wolę złamać kark niż spłonąć. Rzeczywistość znacznie odbiega od obrazów wybuchających pojazdów znanych z filmów. Do pożaru auta dochodzi niezwykle rzadko, natomiast uszkodzenia kręgosłupa powstałe w przypadku osoby bez zapiętych pasów są bardzo powszechne. Ponadto w razie konieczności, odpięcie pasów nie pochłania wiele czasu. Ryc. 1. "Jedno kliknięcie może zmienić Twoją przyszłość" 3. Po co pasy? Mam w samochodzie poduszki powietrzne. Skuteczne funkcjonowanie każdego elementu wyposażenia auta, wymaga chociaż elementarnej wiedzy na ten temat. Wystrzeliwująca poduszka powietrzna w sytuacji niezapiętych pasów może spowodować poważny uszczerbek na zdrowiu. Dlatego większość tego typu systemów jest sprzężonych: nie zapięte pasy nieaktywne poduszki powietrzne. 4. Pasażer siedzący z tyłu nie musi zapinać pasów. Jeżeli podczas zderzenia osoby siedzące z przodu zapięły pasy i są unieruchomione, bezwładne ciało pasażera z tylnej kanapy nabiera masy kilku ton (przy realnej prędkości z jaką się poruszamy, około 75 km/h), a następnie uderza w fotel przypiętej osoby. Jest ona z jednej strony utrzymana przez pasy, co już obciąża jej ciało, a z drugiej otrzymuje potężne uderzenie, które może nawet złamać mocowanie oparcia siedzenia kierowcy. Nie trzeba wytężać wyobraźni, aby stwierdzić co stanie się wówczas z klatką piersiową osoby, która prawidłowo zapięła pasy. Pomijając fakt oczywistych obrażeń niezapiętej osoby, jej bezwładne ciało leci do przodu i może 5

6 spowodować uszkodzenia głowy lub kręgosłupa osoby, dbającej o własne bezpieczeństwo. 5. Kobieta w ciąży nie musi zapinać pasów. Jest to słuszne stwierdzenie, jedynie pod warunkiem wyraźnego zalecenia lekarza opiekującego się ciążą. W innych przypadkach kobieta powinna zapinać pasy i to w odpowiedni sposób, co będzie poruszone dalej. Podobna sytuacja dotyczy dziecka. Tylko i wyłącznie fotelik zamontowany wg wskazań producentów siedziska i auta, daje szansę na zachowanie zdrowia. Przy zderzeniu czołowym przypięta matka trzymająca na kolanach dziecko, nie jest w stanie utrzymać masy kilkuset, a nawet kilku tysięcy kilogramów jakiej nabiera ciało potomstwa. Jeżeli nie jest ono przypięte, tak duża masa uderza w tapicerkę lub siedzenie, powodując poważne obrażenia delikatnego organizmu dziecka. Niestety bywa też tak, że matka trzymająca dziecko jest również niezapięta pasami bezpieczeństwa. Można sobie wyobrazić konsekwencje takiego postępowania. 6. Lepiej wylecieć przez przednią szybę, niż zostać w aucie. Argument ten jest przytaczany przez osoby, które nie wiedzą jak skonstruowana jest przednia szyba. Ta niezwykle istotna szyba, złożona jest z kilku, a nawet kilkunastu warstw. Może ona pęknąć, złamać się, lecz w przeciwieństwie do szyb bocznych nie pokruszy i nie rozsypie się. Prawdopodobieństwo uszkodzenia kręgosłupa w odcinku szyjnym oraz doznania obrażeń wewnątrzczaszkowych, przy uderzeniu w szybę zwiększa się o kilkadziesiąt procent. Niestety samo zapięcie pasów nie wystarczy, aby zminimalizować potencjalne obrażenia ciała podczas wypadku. Dopiero zapięcie pasów bezpieczeństwa w prawidłowy sposób, umożliwia im spełnienie swojej funkcji. Trzypunktowy pas składa się z części piersiowej i biodrowej. Z ułożeniem pierwszej części w większości przypadków nie ma problemów. Pas ten powinien ściśle przylegać do ciała i przebiegać w poprzek klatki piersiowej (u kobiet pomiędzy piersiami) opierając się na obojczyku. Jednak są osoby, którym ten pas przeszkadza i przekładają go pod pachą, a nawet za plecami. Sytuacja wygląda zdecydowanie gorzej z częścią biodrową. Jak sama nazwa wskazuje pas ten powinien być oparty o kości miednicy. Natomiast w większości przypadków umiejscowiony jest na brzuchu, co w razie zderzenia może spowodować poważne uszkodzenia narządów wewnętrznych. Pas ten powinien opierać się na biodrach i utrzymać znaczną masę dolnej części ciała. Niestety niewielu pamięta o tym, aby po zapięciu pasa ułożyć go odpowiednio, szczególną uwagę zwracając na część biodrową. Pamiętaj, że pasy to nie wszystko. Ważnym elementem ochrony podróżującego autem jest zagłówek współdziałający z pasem. Zabezpiecza on odcinek szyjny kręgosłupa. Przy zderzeniu czołowym ciało najpierw leci do przodu, natomiast później do tyłu. Brak zagłówka lub jego nieprawidłowe ustawienie powoduje, że głowa mająca wówczas ogromną masę przemieszcza się do tyłu, natomiast kręgosłup opiera się na siedzeniu. Gwałtowne i zbyt duże odchylenie głowy w wielu przypadkach powoduje uszkodzenie kręgosłupa. Warto więc pamiętać, aby zagłówek wysunięty był mniej więcej na wysokość głowy. Producenci aut wreszcie dostrzegli konieczność stworzenia aktywnego systemu ochrony kręgosłupa za pośrednictwem zagłówka. Podczas zderzenia w ułamku sekundy zagłówek przesuwa się do przodu oraz do góry o kilkadziesiąt milimetrów. Dzięki temu znacząco maleje ryzyko uszkodzeń kręgosłupa. Powinniśmy zatem pamiętać o właściwym ustawieniu zagłówków w naszych autach oraz w tych, którymi przemieszczamy się nawet okazyjnie. Aby zagłówki oraz pasy były skuteczne, niezbędne Ryc. 2. Zagłówek aktywny jest ich właściwe stosowanie, a także trochę wyobraźni podczas przygotowywania siebie oraz innych pasażerów do podróży. 6

7 2. POSTĘPOWANIE NA MIEJSCU WYPADKU KOMUNIKACYJNEGO Niezależnie od rodzaju zdarzenia, postępowanie powinno opierać się na ogólnych zasadach. Należy pamiętać, aby przede wszystkim zadbać o bezpieczeństwo, w szczególności własne. Miejsce wypadku powinno zostać tak zorganizowane, aby zminimalizować wszelakie niebezpieczeństwa mogące zagrażać ratownikom, poszkodowanym oraz gapiom. Zabezpieczenie miejsca zdarzenia jest więc fundamentalnym i niezwykle istotnym elementem postępowania na miejscu zdarzenia. Pomijając indywidualną tragedię, każdy wypadek jest inny. Zawsze będą nieco odmienne warunki, okoliczności, przez co bardzo trudno stworzyć uniwersalny schemat, który będzie miał zastosowanie w większości przypadków. Niemniej jednak nasze działania powinny składać się zawsze z dwóch zasadniczych etapów: zabezpieczenia miejsca zdarzenia oraz czynności ratowniczych. HSR od lat promuje krótki lecz bardzo treściwy schemat. Jeżeli każdy stosowałby się do zalecenia: zatrzymaj się pomyśl działaj, udzielanie pomocy byłoby bardziej efektywne, nawet podczas skomplikowanych przypadków. Poniżej przedstawiono dosyć uniwersalny schemat zabezpieczenia miejsca zdarzenia na przykładzie wypadku komunikacyjnego Zabezpieczenie miejsca zdarzenia 1. Zaparkuj pojazd przed miejscem wypadku. Oceń sytuację i pozostaw pojazd w takiej odległości, aby nie był narażony na uszkodzenia związane z odłamkami karoserii, płynami eksploatacyjnymi oraz paliwami. W przypadku zerwania trakcji elektrycznej, zagrożenia pożarowego, wycieku paliwa lub innych niebezpiecznych substancji zatrzymaj samochód w odległości minimum 30 metrów od miejsca zdarzenia. Następnie zabezpiecz swój pojazd poprzez: skierowanie kół (lub całego pojazdu w zależności od warunków) w stronę pobocza, zaciągnięcie hamulca ręcznego oraz włączenie świateł awaryjnych. Skierowanie kół w stronę pobocza, ma na celu ochronę obszaru znajdującego się bezpośrednio przed pojazdem. W sytuacji gdyby nadjeżdżający pojazd uderzył w nasz samochód, dzięki takiemu ustawieniu kół, zmniejszymy prawdopodobieństwo, że pojazd ten przesunie się do przodu, gdzie być może będziemy udzielać pomocy. Przekręcamy kluczyk w stacyjce, wyjmujemy go i kładziemy na podszybiu (jeżeli podróżujemy z inną osobą, która pozostanie w aucie). Jeśli zajdzie konieczność przestawienia Twojego pojazdu, strażacy nie będą mieli problemu ze znalezieniem kluczyków. Niemniej jednak ZAWSZE ustawiaj auto w taki sposób, aby pojazdy ratownicze mogły zatrzymać się jak najbliżej uszkodzonych samochodów. Jeżeli jesteś sam lub pasażer jest w stanie pomóc zamknij auto i weź kluczyki ze sobą. 2. Załóż na siebie kamizelkę, coś jasnego lub przyczep do ubrania jakiś materiał odblaskowy. Używaj latarki, najlepiej czołowej dzięki czemu będziesz miał obie ręce do dyspozycji. Weź apteczkę (sprawdź, jej zawartość, aby później niczego nie szukać), przygotuj telefon komórkowy, załóż rękawiczki ochronne. 3. Zapewnij sobie pomoc innych osób. Nikt nie jest w stanie sam w szybki i kompletny sposób przeprowadzić poniższych czynności, poświęcając im odpowiednią ilość czasu. Zadbaj, aby te osoby również były widoczne oraz miały podstawową ochronę osobistą rękawiczki lateksowe. Ryc. 3. Podstawowe elementy oznakowania miejsca zdarzenia 7

8 4. Włącz światła awaryjne oraz ustaw trójkąty ostrzegawcze. Dobrze oznacz miejsce zdarzenia np. w ograniczonej widoczności również za pomocą świec chemicznych, jeżeli posiadasz je w aucie. Odległość ustawiania trójkątów należy zawsze dostosować do warunków panujących na drodze. Przepisy kodeksu ruchu drogowego regulują odległość umiejscowienia trójkąta. Ustawiamy go tuż za pojazdem w terenie zabudowanym, 60 m od pojazdu w terenie niezabudowanym, 100, a nawet 150 metrów na drogach ekspresowych i autostradach. Jeśli masz możliwość oraz wymaga tego sytuacja, wyślij świadków wypadku, aby ostrzegali o zdarzeniu nadjeżdżających kierowców (zadbaj o ich bezpieczeństwo np. kamizelka odblaskowa, latarka itp.). 5. Oceń bezpieczeństwo i zlokalizuj zagrożenia. Rozejrzyj się, czy możesz bezpiecznie zbliżyć się do miejsca zdarzenia. Być może w najbliższym otoczeniu została zerwana linia energetyczna, bądź jest rozlane paliwo, wyczuwalny zapach gazu LPG itd. Zwróć uwagę na to czy pojazdy są oznakowane tzw. pomarańczową tablicą wskazującą na niebezpieczny ładunek. 6. Oceń wypadek. Postaraj się określić ilość poszkodowanych, ich stan (przytomny/nieprzytomny) oraz czy trzeba wezwać specjalistyczne jednostki ratownicze. 7. Zawiadom służby ratownicze. Zrób to osobiście lub poproś świadków aby powiadomili pogotowie ratunkowe, straż pożarną, policję. Wezwanie odpowiedniej pomocy jest kluczową sprawą. Poproś o to kilka niezależnych osób poprzez bezpośredni zwrot do każdej z nich, aby mieć pewność, że pomoc zostanie wezwana. Jeżeli krzykniesz do tłumu Ryc. 4. Śmigłowiec Lotniczego Pogotowia wezwijcie pomoc może się zdarzyć, Ratunkowego wezwany do wypadku że żadna z nich tego nie zrobi - będą myślały, że ktoś inny zatelefonował. Natomiast jeżeli palcem wskażesz konkretną osobę, będzie się ona czuła zobowiązana, a ponadto inni będą pilnować wykonania polecenia. 8. Zwróć uwagę, czy pojazdy są w stabilnym położeniu. Jeśli samochód stoi na wszystkich kołach, zaciągnij hamulec ręczny, włącz bieg lub zablokuj koła. W razie potrzeby spróbuj zabezpieczyć pojazd przed przewróceniem się. Dopiero po wykonaniu powyższych czynności możesz przystąpić do udzielania pomocy poszkodowanym. Pamiętaj o niebezpieczeństwie wystrzelenia poduszki powietrznej, jeżeli nie nastąpiło to podczas zderzenia. Ustawiaj się wówczas tak, abyś zawsze był odwrócony plecami do niej. 9. Ugaś ewentualny pożar. Gdy pod maską auta zobaczysz pożar, natychmiast zaopatrz się w kilka gaśnic i przystąp do gaszenia ognia. Przy pomocy np. klucza do kół, unieś maskę na kilka centymetrów (nigdy nie podnoś do końca - większa ilość tlenu może doprowadzić do zwiększenia się pożaru), abyś mógł swobodnie opróżnić całą zawartość gaśnicy. 10. NIE WYJMUJ KLUCZYKÓW, NIE ODŁĄCZAJ AKUMULATORA, NIE WYŁĄCZAJ ŚWIATEŁ W ROZBITYM POJEŹDZIE WYPOSAŻONYM W INSTALACJĘ GAZOWĄ. Może to spowodować wypalenie się ulatniającego gazu. Jeżeli jesteś w 100% pewien, że auto nie posiada instalacji gazowej, możesz wyjąć kluczyk ze stacyjki i położyć na podszybiu. 8

9 2.2. Czynności ratownicze 1. Segregacja - nie przystępuj od razu do udzielania pomocy pierwszemu napotkanemu poszkodowanemu. Spośród wszystkich poszkodowanych wybierz osobę w najcięższym stanie, ale z szansą na przeżycie. Docelowo należy udzielić pomocy wszystkim poszkodowanym, lecz w początkowej fazie akcji ratowniczej niezbędne jest również określenie ilości poszkodowanych oraz ich stanu. Przy ich większej liczbie, a także w sytuacji, gdy ilość poszkodowanych jest dużo większa od pierwotnie zgłoszonej (np. poszkodowany odrzucony na większą odległość, oddalenie się osoby pod wpływem szoku powypadkowego itd.) należy poinformować pogotowie ratunkowe. Innym aspektem konieczności określenia ilości poszkodowanych jest sprzęt ratowniczy. Być może będą do dyspozycji tylko dwie apteczki samochodowe, które nie będą zawierały odpowiedniej ilości środków opatrunkowych. Dlatego należy bardzo rozsądnie i rozważnie podzielić materiały opatrunkowe. Zaczynamy wówczas od opatrzenia masywnych krwotoków, a następnie drobniejszych ran. 2. Następnie rozpocznij udzielanie pomocy. Trudno określić szczegółową kolejność zabezpieczania obrażeń. Jednakże udrożnienie górnych dróg oddechowych oraz tamowanie krwotoków to priorytety (kolejność zależy od indywidualnego przypadku). Czynności te powinny wystarczyć, aby zabezpieczyć stan poszkodowanego do przyjazdu wyspecjalizowanych jednostek. W większości przypadków ewakuacja nie jest konieczna. Pamiętaj, jeżeli nie musisz nie poruszaj poszkodowanym. Wyłącznie w poniższych przypadkach ewakuuj poszkodowanego z pojazdu chwytem unoszącym: - zatrzymanie akcji serca, a co za tym idzie konieczność wykonania resuscytacji krążeniowo-oddechowej (RKO), - wystąpienie wstrząsu, - poszkodowany lub ratownicy są zagrożeni poprzez np. wybuch, najechanie przez kolejny pojazd, niestabilne położenie auta itp. 3. Ustabilizuj odcinek szyjny kręgosłupa np. za pomocą rąk lub kołnierza ortopedycznego. Każdego poszkodowanego w wypadku komunikacyjnym traktujemy jako osobę z potencjalnym uszkodzeniem kręgosłupa. 4. Zawsze staraj się udzielać poszkodowanemu pomocy nie zmieniając jego pozycji ciała. Wyjątkami są stany bezpośredniego zagrożenia życia np. zatrzymanie krążenia, wstrząs itd. 5. Nieustannie obserwuj stan poszkodowanych i kontroluj czynności życiowe. W wielu przypadkach pomimo udzielenia pomocy stan poszkodowanych może się pogarszać i mogą być potrzebne kolejne czynności ratownicze. Ryc. 5. Stabilizacja odcinka szyjnego kręgosłupa Najważniejsze abyś cały czas analizował sytuację, przewidywał, a swoje czynności prowadził stanowczo i pewnie! 9

10 3. BADANIE POSZKODOWANEGO Właściwie przeprowadzone badanie poszkodowanego jest kluczowe podczas udzielania pomocy. Dotyczy to szczególnie sytuacji, w której poszkodowany nie może mówić, bądź nie chce powiedzieć co się wydarzyło lub jest nieprzytomny i nie mamy żadnych informacji o tym, co mogło spowodować ten stan. Działanie to jest niezwykle istotne, ponieważ poszkodowany mógł doznać wielu obrażeń, których może w danej chwili nie odczuwać. Wyróżniamy dwa rodzaje badania: 1. Fizykalne (przedmiotowe) polega na oglądaniu, omacywaniu, opukiwaniu i osłuchiwaniu. Należy poprzez dotyk (oglądaj rękawiczki ochronne, żeby upewnić się czy nie ma na nich krwi) dokładnie sprawdzić ciało poszkodowanego. 2. Podmiotowe czyli zebranie informacji (wywiadu chorobowego). Na wstępie podaj swoje imię i nazwisko oraz zaznacz, że jesteś przeszkolony z zakresu udzielania pierwszej pomocy. Następnie przejdź do zbierania informacji (najlepiej według stałego schematu) niezbędnych do określenia dalszego postępowania. Schemat wywiadu chorobowego SAMPLE: S (Symptomy) Jakie dolegliwości ma poszkodowany? Np. Co Panią/Pana boli? A (Alergie) Czy i na co jest uczulony? M (Medykamenty) Czy przyjmuje leki (godzina)? Np. Przyjmuje Pani/Pan jakieś leki? P (Przebyte choroby) Czy choruje przewlekle, w przypadku kobiety czy jest w ciąży? Np. Jakie przeszła/(edł) Pani/Pan choroby? L (Lunch) Kiedy i jaki spożywał ostatni posiłek, zażywał jakieś substancje, pił alkohol itp. Np. Kiedy spożywał(a) Pan/Pani ostatni posiłek i co to było? E (Ewentualnie co się stało?) Np. Co się wydarzyło? (można zadać w pierwszej kolejności), Ile ma pan lat? itp. W procesie pozyskiwania informacji o zdarzeniu, istotne jest ogólne wrażenie. Otoczenie, położenie i stan poszkodowanego, mogą naprowadzić nas na ewentualny mechanizm urazu. Po ocenie bezpieczeństwa sytuacji, przechodzimy do zbierania informacji o stanie poszkodowanego. Należy jednak pamiętać, aby w zadanym pytaniu nie sugerować odpowiedzi, ponieważ osoba np. w szoku powypadkowym może udzielać twierdzącej odpowiedzi na każde pytanie. We wstępnej ocenie podstawą jest określenie przytomności poprzez głośne i stanowcze pytania oraz delikatne potrząśnięcie za ramię: Przepraszam, co się stało? Czy Pani/Pan mnie słyszy? Boli coś Panią/Pana? Pozwoli to określić podstawowy stan poszkodowanego: - przytomny, - przytomny z niepamięcią wsteczną, - nieprzytomny. Należy pamiętać o prostym schemacie kontroli podstawowych czynności życiowych według schematu ABC: - A (Airways) drogi oddechowe udrożnienie górnych dróg oddechowych, - B (Breathing) oddychanie ocena oddychania w przypadku nieprawidłowości RKO, - C (Circulation) ocena krążenia wstępne poszukiwanie ran oraz ewentualne tamowanie krwotoków. W razie potrzeby - RKO Zasady badania fizykalnego 1. Wyjaśnij poszkodowanemu, że konieczne jest przeprowadzenie badania w celu właściwego udzielenia pierwszej pomocy. 10

11 2. W przypadku obrażeń oczywistych, czyli takich których byłeś świadkiem oraz jesteś pewny co się wydarzyło (np. skaleczenie dłoni podczas pracy w garażu) nie musisz wykonywać całego schematu badania (pamiętaj jednak o wywiadzie). 3. Jednego poszkodowanego bada zawsze jeden ratownik. 4. Jeżeli poszkodowany jest przytomny, poproś by sygnalizował ból lub dyskomfort. 5. Nieustannie obserwuj twarz poszkodowanego. 6. Przeprowadź całe badanie do końca, a następnie udzielaj pomocy. Wyjątkiem jest wykrycie obrażenia bezpośrednio zagrażającemu życiu, np. natychmiast zatamuj krwotok, po czym dokończ badanie. 7. Nie zmieniaj pozycji poszkodowanego przed badaniem wykonuj badanie poszkodowanego w ułożeniu w jakim go znalazłeś. Jeżeli jakaś część ciała uniemożliwia przebadanie innej, zmień kolejność badania. Najpierw przebadaj utrudniającą dostęp część ciała, odsuń ją, a następnie dokończ badanie. WYŁĄCZNIE w sytuacji, gdy w pierwotnej pozycji nie możemy udrożnić dróg oddechowych, dopuszczalne jest bardzo ostrożne ułożenie poszkodowanego na plecach. 8. Badaj zawsze według stałego schematu. Dzięki temu w sytuacji stresowej niczego nie pominiesz. 9. Nie trzymaj dwóch dłoni w różnych miejscach. 10. W przypadku podejrzeń obrażeń kręgosłupa, zachowaj szczególną ostrożność i staraj się nie poruszać ciałem poszkodowanego. 11. W przypadku podejrzeń obrażeń miednicy nie poruszaj kończynami dolnymi. 12. Nie przeskakuj i nie przechodź nad poszkodowanym oraz za głową. 13. Utrzymuj kontakt słowny z poszkodowanym. Staraj się dowiedzieć jak najwięcej o jego dolegliwościach oraz zdarzeniu, a także zapewnij mu wsparcie psychiczne. Ryc. 6. Badanie poszkodowanego 14. Nie rozmawiaj głośno z innymi ratownikami o obrażeniach ciała poszkodowanego. 15. Jeżeli poszkodowany jest: - przytomny i zgłasza bolesność odsłoń miejsca, w których występuje bolesność lub deformacja, - nieprzytomny odsłoń okolice badane Schemat badania przedmiotowego 1. Głowa i szyja (oglądanie, badanie głowy, ruchomość żuchwy). 2. Stabilizacja odcinka szyjnego kręgosłupa (w razie podejrzenia obrażeń). 3. Klatka piersiowa (ruchomość klatki piersiowej, ewentualne obrażenia, otarcia, oparzenia, rany w razie potrzeby opatrunek zastawkowy, oglądanie, badanie). 4. Brzuch (badanie w celu określenia stanu powłok brzusznych np. brzuch twardy oraz wzdęty, bolesność, oglądanie i badanie). 5. Miednica (bolesność, niestabilność, widoczne obrażenia). 6. Kończyny dolne (widoczne obrażenia, ruchomość itp.). 7. Barki, kończyny górne (widoczne obrażenia, ruchomość itp.). Jeżeli konieczne jest przesunięcie kończyn w celu uzyskania dostępu np. do pleców - stabilizacja i unieruchomienie złamań, podejrzeń złamań i zwichnięć. 8. Plecy i pośladki (badanie i jeśli jest to możliwe oglądanie pleców w celu lokalizacji i rozpoznania obrażeń, krwawienia). 11

12 4. UTRATA PRZYTOMNOŚCI Stan nieprzytomności jest bardzo niebezpieczny dla poszkodowanego. Przede wszystkim prawidłowe funkcjonowanie organizmu zostaje zaburzone. Mięśnie poszkodowanego stają się wiotkie, co stwarza niebezpieczeństwo zapadnięcia języka i zablokowania dróg oddechowych. Dlatego niezbędne jest udrożnienie górnych dróg oddechowych, a niekiedy również zastosowanie odpowiedniego ułożenia ciała poszkodowanego. Jeżeli jesteś w sytuacji: jeden ratujący i jeden poszkodowany, który jest nieprzytomny i nie wiemy co było przyczyną utraty przytomności, nie stosujemy pozycji bezpiecznej. Udrożniamy górne drogi oddechowe (GDO) chwytem czołożuchwa (patrz: RKO) w pozycji jakiej znaleźliśmy poszkodowanego. Jeżeli poszkodowany ma trudności z oddychaniem, bądź w początkowej pozycji nie było możliwe efektywne udrożnienie, wówczas delikatnie układamy poszkodowanego na plecach pamiętając o udrożnieniu GDO Omdlenie Krótkotrwała utrata przytomności (do około 1 minuty) określana jest jako omdlenie. Spowodowane jest przejściowym niedotlenieniem lub niedokrwieniem komórek mózgu (np. wskutek długotrwałej pozycji stojącej w zatłoczonym oraz słabo wentylowanym pomieszczeniu), a także bólem, głodem, wyczerpaniem bądź silnym przeżyciem emocjonalnym. Pamiętaj, że omdlenie możesz stwierdzić, jeżeli byłeś świadkiem zdarzenia, bądź informację uzyskałeś od bezpośredniego świadka. W innym przypadku postępuj jak z długotrwałą utratą przytomności. 1. Zapewnij dostęp świeżego powietrza (w większości przypadków wynieś poszkodowanego z pomieszczenia np. z kościoła), poluzuj odzież. 2. Ułóż poszkodowanego na plecach. 3. Udrożnij górne drogi oddechowe oraz skontroluj ABC. 4. Jeżeli poszkodowany doznał obrażeń, zmodyfikuj poniższe postępowanie. 5. Zastosuj pozycję czterokończynową (Ryc. 7). Unieś ręce i nogi poszkodowanego do góry. Jeżeli nie jesteś pewny, że jest to omdlenie, ułóż poszkodowanego na plecach z udrożnionymi górnymi drogami Ryc. 7. Pozycja czterokończynowa oddechowymi. Gdyby przyczyną utraty przytomności był zawał serca, pozycja czterokończynowa mogłaby być niebezpieczna dla poszkodowanego. 6. Jeżeli poszkodowany nie zacznie odzyskiwać przytomności, wezwij pomoc Długotrwała utrata przytomności Szczególną uwagę należy zachować w sytuacji długotrwałej utraty przytomności (powyżej kilku minut). Stan ten jest bardzo poważny, dlatego zawsze wzywamy pogotowie ratunkowe. Następnie, kontrolujemy podstawowe czynności życiowe i w miarę możliwości mówimy do poszkodowanego, dzięki czemu zapewniamy wsparcie psychiczne. 12

13 Postępowanie z nieprzytomnym poszkodowanym: 1. Poproś przechodnia o pomoc, bądź jeżeli okoliczności wskazują na uraz natychmiast wezwij pogotowie ratunkowe. 2. Upewnij się czy w jamie ustnej poszkodowanego nie ma żadnych ciał obcych np. guma do żucia, sztuczna szczęka itp. Jeżeli widzisz coś, wówczas kciuk i palec wskazujący oprzyj na policzkach, a następnie spróbuj je złączyć. Spowoduje to odsunięcie żuchwy od górnej szczęki, a co za tym idzie dostęp do jamy ustnej. Dzięki tej technice w razie wystąpienia szczękościsku poszkodowany nie ugryzie Ciebie, lecz siebie w wewnętrzną część policzka. 3. Zdejmij okulary z głowy poszkodowanego. Dzięki temu eliminujemy niebezpieczeństwo uszkodzeń twarzy, a przede wszystkim oczu, które mogłoby nastąpić np. podczas konieczności zastosowania pozycji bezpiecznej. 4. Udrożnij GDO. Jest to podstawa i czynność, bez której wykonania nie możemy pozostawić poszkodowanego. 5. Zabezpiecz krwotoki. Utrata krwi, może być przyczyną wystąpienia wstrząsu. 6. Jeżeli musisz zmienić pozycję ciała poszkodowanego (np. trudności z oddychaniem), ułóż poszkodowanego w miejscu w którym się on znajduje. W szczególnych warunkach (np. błoto, zagrożenie wybuchem, nierówna powierzchnia) należy poszkodowanego delikatnie przenieść w najbliższe, odpowiednie miejsce. 7. W razie konieczności zastosuj pozycję bezpieczną. 8. Zapewnij termoizolację oraz wsparcie psychiczne Zastosowanie pozycji bezpiecznej W sytuacji kilku poszkodowanych nie jest możliwe nieustanne obserwowanie stanu poszkodowanych (musimy ich pozostawić, aby pomóc innym). Wówczas należy zastosować pozycję bezpieczną. W ten sposób ułożone ciało poszkodowanego jest stabilne, udrożnione są GDO. Również w razie, gdyby poszkodowany w trakcie naszej nieobecności np. wymiotował, zmniejszamy ryzyko niedrożności dróg oddechowych, a co za tym idzie uduszenia. 1. Poszkodowany leży na plecach, natomiast ratujący klęka na wysokości jego klatki piersiowej. Rękę poszkodowanego znajdującą się przy Twoich kolanach ułóż w taki sposób, jakby poszkodowany miał pomachać zgodnie z zasadą 90. Ramię poszkodowanego przesuwamy, aby przy spojrzeniu od góry tworzyło kąt prosty z klatką piersiową, a z kolei przedramię również 90 względem ramienia (Ryc.8). Ryc. 9. Chwycenie drugiej ręki 3. Twoją drugą, wolną rękę połóż na kolanie nogi znajdującej się dalej od Ciebie i unieś kolano do góry (stopa, która przesunęła się w kierunku pośladków opiera się na podłożu) (Ryc.10). 4. Następnie opierając prawą rękę na kolanie oraz lewą trzymając dłoń poszkodowanego, delikatnym lecz pewnym ruchem przyciągnij kolano w Twoją stronę. Ryc. 8. Ułożenie ręki 2. W palce dłoni przeciwległej ręki zaplątujemy palce naszej lewej dłoni. Następnie przesuwamy rękę poszkodowanego w taki sposób, aby przedramię leżało ukośnie na klatce piersiowej, natomiast splecione dłonie znajdowały się w okolicy przeciwległych do ręki obojczyka i policzka poszkodowanego (Ryc. 9). Ryc. 10. Chwycenie kolana 13

14 Dzięki temu bez większego wysiłku ciało poszkodowanego obróci się w Twoją stronę. 5. Końcowym etapem jest udrożnienie GDO, ewentualne skorygowanie ułożenia ciała poszkodowanego. Zwróć uwagę szczególnie na głowę, ramiona oraz nogę za którą przekręciłeś poszkodowanego. Możesz zastosować również zasadę 90 dla tej nogi kąt prosty pomiędzy nią, a nieporuszoną nogą oraz 90 pomiędzy podudziem, a udem. Ryc. 11. Pozycja bezpieczna 6. Kobietę w zaawansowanej ciąży ułóż na LEWYM BOKU. Wówczas macica zostanie przesunięta nieco w prawą stronę, dzięki czemu żyła główna dolna będzie odciążona i będzie swobodnie transportować krew. 7. Jeżeli po 15 minutach pomoc nadal nie dotarła, ułóż poszkodowanego w pozycji bezpiecznej na drugim boku (wyjątkiem jest kobieta w ciąży, której pozycji nie zmieniaj!). Po zmianie pozycji skontroluj ABC. 14

15 5. RESUSCYTACJA KRĄŻENIOWO-ODDECHOWA Resuscytacja Krążeniowo-Oddechowa jest w ratownictwie niezwykle istotnym zespołem czynności. Polega na przywróceniu podstawowych czynności życiowych poszkodowanego, u którego nastąpiło zatrzymanie krążenia lub oddychania. RKO błędnie nazywane jest reanimacją, którą wykonują specjaliści przy użyciu m.in. środków farmakologicznych, a działania te mają przywrócić również wyższe czynności życiowe jak chociażby świadomość. Niestety w naszej świadomości tkwi obraz RKO, zaczerpnięty z filmów, gdzie kilka uciśnięć klatki piersiowej powoduje przywrócenie krążenia i odzyskanie świadomości u poszkodowanego. W rzeczywistości tylko w niewielu przypadkach poprzez masaż serca sprawimy, że zacznie ono powtórnie samodzielnie pracować oraz zostanie przywrócony oddech. Poprzez uciskanie klatki piersiowej (pośredni masaż serca) pompujemy krew do najważniejszych narządów. Natomiast dzięki oddechowi zastępczemu, zaopatrujemy krew w tlen, który jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania tkanek. Statystyczne 4 minuty (w różnych przypadkach czas ten może być nieco dłuższy lub krótszy) decydują o zdrowiu większości poszkodowanych, u których nastąpiło zatrzymanie krążenia. Jest to przeciętny czas, po którym obumierają pozbawione tlenu komórki mózgu. Dlatego tak ważne jest wczesne podjęcie RKO, które o kilkadziesiąt procent zwiększa szanse poszkodowanego na przeżycie. Według najnowszych wytycznych Europejskiej Rady Resuscytacji (ERC) dotyczących schematu RKO (skierowanych do osób niezwiązanych z ratownictwem) nie jest konieczne wykonywanie oddechu zastępczego np. metodą usta-usta. Jeżeli akcja serca ustała się na skutek nagłego zatrzymania krążenia, to we krwi znajduje się jeszcze stosunkowo dużo tlenu, który powinien wystarczyć, dla podtrzymania prawidłowego funkcjonowania komórek. Uproszczenie to ma na celu skłonienie większej liczby świadków zdarzenia do podjęcia jakiegokolwiek działania. Wykonywanie sztucznego oddychania (szczególnie w sytuacji braku maseczki twarzowej) może być dla niektórych przeszkodą do podjęcia RKO. Jednakże w naszej rzeczywistości czas dojazdu wyspecjalizowanego zespołu ratunkowego jest z różnych względów dłuższy niż na zachodzie, stąd zalecane jest wykonywanie oddechu zastępczego, szczególnie przez przeszkolone osoby. Przedstawiony poniżej algorytm postępowania został sporządzony na podstawie Międzynarodowych Wytycznych 2010 ERC. Ten nieskomplikowany i logiczny schemat jest niezwykle istotny w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia. Ponadto początkowe etapy to uniwersalne postępowanie z poszkodowanym z utratą przytomności RKO osoby dorosłej 1. Zadbaj o bezpieczeństwo własne oraz poszkodowanego. Ta fundamentalna dla powodzenia całej akcji zasada dotyczy zarówno miejsca zdarzenia (ocena zagrożeń miejsca płonący budynek, rozlane paliwo, odpowiednie oznakowanie, niebezpieczne przedmioty obok poszkodowanego), jak i ochrony osobistej ratującego (rękawiczki, maseczka do sztucznego oddychania). Pamiętaj, że tylko w sytuacji braku zagrożeń ratujący może wejść w strefę zdarzenia. 2. Jeżeli jest bezpiecznie, podejdź do poszkodowanego. Następnie potrząsając za ramiona stanowczo i głośno zadaj pytanie: Co się stało? Czy Pan/Pani mnie słyszy? (Ryc. 12). Ryc. 12. Ocena przytomności 15

16 Ryc. 13. Prośba o pomoc skierowana do innej osoby 3. W sytuacji braku jakiejkolwiek reakcji (np. ruch, bełkot ) zapewnij sobie pomoc innej osoby. Bezpośrednio zwracamy się do konkretnej osoby: Proszę poczekać. Będę potrzebował Pana/Pani pomocy (Ryc. 13). 4. Udrożnij górne drogi oddechowe. Możesz zajrzeć do jamy ustnej, w celu upewnienia się czy nie ma wewnątrz ciał obcych (Patrz: Długotrwała utrata przytomności). Ułóż jedną dłoń na czole, a drugą na kości żuchwy, po czym odchyl głowę poszkodowanego do tyłu (Ryc. 14). Czynności te dotyczą również poszkodowanych, u których podejrzewamy uszkodzenie kręgosłupa. Jak wykazały badania, poprzednie inne postępowanie prowadzone przez laików było nieskuteczne. Natomiast prawidłowe wykonanie udrożnienia według powyższego chwytu okazało się mniej niebezpieczne dla poszkodowanych od stosowania innych technik. Należy pamiętać, że priorytetem jest ratowanie życia, a następnie zdrowia. Nieudrożnienie dróg oddechowych drastycznie zmniejsza szanse poszkodowanego na przeżycie! Ryc. 14. Udrożnienie górnych dróg oddechowych Ryc. 15. Ocena oddychania 5. Ocena oddechu poszkodowanego. Po udrożnieniu GDO należy ocenić oddech poszkodowanego. W tym celu pochyl głowę nad twarzą poszkodowanego w taki sposób, aby obserwować jego klatkę piersiową. Utrzymując drożność dróg oddechowych, przez 10 sekund staraj się wyczuć oddech poszkodowanego na swoim policzku, patrz czy klatka piersiowa porusza się oraz słuchaj, czy poszkodowany oddycha (Ryc. 15). 6. Wezwanie pomocy. Zaburzenia przytomności mogą być spowodowane poważnymi stanami organizmu, dlatego jak wspomniano zawsze wezwij pogotowie ratunkowe. Proś osobę o wezwanie pomocy, przekazując podstawowe informacje: Zadzwoń na nr 999 i powiedz, że przy skrzyżowaniu ulic Opoczyńskiej i Łódzkiej leży nieprzytomny mężczyzna w wieku około 60 lat nie oddycha. W miarę możliwości poproś o przyniesienie Automatycznego Defibrylatora Zewnętrznego (AED). Jeżeli jesteś sam wezwij pomoc, a w sytuacji braku takiej możliwości pobiegnij po pomoc. 7. Oddech wyczuwalny. W zależności od sytuacji, nieprzytomnego poszkodowanego (który nie doznał obrażeń) układamy na plecach (pamiętając o udrożnieniu dróg oddechowych!) lub w pozycji bezpiecznej z drożnymi GDO po efektywnym wykonaniu RKO. 16

17 8. W sytuacji stwierdzenia braku oddechu u poszkodowanego (lub gdy mamy wątpliwości, czy jest to oddech, czy skurcze mięśni żebrowych) niezbędne jest rozpoczęcie resuscytacji. Należy zadbać, aby przed rozpoczęciem RKO poszkodowany leżał na płaskim, stabilnym oraz suchym podłożu. Można sprawdzić czy poszkodowany nie leży na np. kamieniu, elemencie karoserii czy innym przedmiocie, który podczas wykonywania masażu serca powodowałby kolejne obrażenia. 9. Wykonaj 30 uciśnięć klatki piersiowej. U osoby dorosłej miejsce ucisku to środek klatki piersiowej, a precyzyjniej dolna połowa mostka. Klęknij wzdłuż ciała poszkodowanego w lekkim rozkroku na wysokości klatki piersiowej. Ułóż na niej nasadę dłoni, a na niej oprzyj drugą dłoń. Możesz zapleść palce, lecz pamiętaj o odciągnięciu ich do góry, aby jedynym miejscem kontaktu z klatką piersiową była nasada dłoni. Następnie wyprostuj ręce w łokciach i pochyl się nad poszkodowanym, w taki sposób, aby Twoje ręce tworzyły z jego klatką piersiową kąt prosty (Ryc. 16). Dzięki temu przenosisz ciężar na barki, co ułatwia uciśnięcia. Uciśnięcia wykonuj z częstotliwością 100 na minutę (nie więcej niż 120), na głębokość 5 cm (nie więcej niż 6 cm), nie odrywając nasady dłoni od mostka. Ryc. 16. Prawidłowe ułożenie rąk podczas masażu serca 10. Wykonaj 2 oddechy zastępcze. Zastosuj maseczkę do sztucznego oddychania oraz pamiętaj o udrożnionych górnych drogach oddechowych (odchylona do tyłu głowa poszkodowanego ułatwi wdmuchiwanie powietrza). Następnie jedną dłoń oprzyj na czole poszkodowanego, jednocześnie ściskając koniec nosa, w celu uniemożliwienia wydostawania się powietrza z jamy ustnej. Drugą dłonią odchyl żuchwę i Twoimi ustami obejmij usta poszkodowanego. Wdmuchuj powietrze do ust poszkodowanego przez około 1 sekundę, jak przy normalnym oddychaniu. Po podaniu powietrza odwróć twarz w kierunku klatki piersiowej (tak jak w przypadku jej obserwacji), aby nabrać świeżego Ryc. 17. Etapy podawania oddechu zastępczego powietrza. RKO prowadź do momentu: - odzyskania samodzielnego oddechu przez poszkodowanego (niewielki odsetek przypadków), - otrzymania AED, - przybycia służb medycznych, - skrajnego wyczerpania ratownika, które może zagrażać jego zdrowiu, - pojawienia się zagrożenia dla bezpieczeństwa ratującego. Nie przerywaj resuscytacji w celu sprawdzenia czynności życiowych. Zaprzestań czynności w momencie pojawienia się oznak krążenia. 17

18 5.2. RKO u niemowląt oraz dzieci powyżej 1. roku życia Najnowsze wytyczne zalecają stosowanie tego samego algorytmu (30:2, 100 uciśnięć na minutę, 1-1,5 sekundy powolnego wdmuchiwania powietrza) niezależnie od wieku. Jednakże w technice wykonywania resuscytacji zachodzą istotne zmiany. Trudności może nastręczać rozgraniczenie dziecko/dorosły. Wszystko zależy od budowy ciała i naszej oceny, które postępowanie w danej sytuacji będzie właściwsze. Niemowlęta Masaż serca wykonujemy złączonymi dwoma palcami na głębokość 1/3 grubości klatki piersiowej. Prawidłowe miejsce ucisku klatki piersiowej niemowlęcia to dolna, 1/3 część mostka. Sztuczne oddychanie wykonujemy technika usta-usta + nos (Ryc. 18). Naszymi ustami obejmujemy usta i nos niemowlęcia, a następnie przy normalnym położeniu głowy (z uniesioną nieco bródką) podajemy tyle powietrza, ile mieści nam się w jamie ustnej. Ryc. 18. Metoda usta-usta+nos Dzieci powyżej 1. roku życia Masaż serca wykonujemy jedną ręką (Ryc. 19), chyba, że budowa ciała dziecka pozwala na uciśnięcia za pomocą dwóch rąk. Podobnie jak powyżej, miejscem ułożenia nasady ręki jest to również dolna, 1/3 część mostka. Sztuczne oddychanie wykonujemy wg schematu dla osoby dorosłej, lecz należny pamiętać o odpowiednim do ciała dziecka doborze objętości wtłaczanego powietrza Zastosowanie AED Ryc. 19. Masaż serca wykonywany jedną ręką Ryc. 20. Symbol AED Jeżeli masz do dyspozycji Automatyczny Defibrylator Zewnętrzny (znajdują się np. w wielu stacjach paliwowych, centrach handlowych, urzędach) niezwłocznie włącz urządzenie. Następnie postępuj według wskazań urządzenia, które krok po kroku, chociażby poleceniami głosowymi, będzie wskazywało kolejne czynności. Pamiętaj, aby odpowiednio przykleić elektrody (patrz schemat na urządzeniu). AED przeanalizuje stan poszkodowanego i jeżeli nie będzie to konieczne samo nie wyśle impulsu. Należy również pamiętać, aby przy analizowaniu stanu poszkodowanego, a bezwzględnie przy wyładowaniu nikt nie dotykał poszkodowanego! 18

19 6. AUTOMATYCZNY DEFIBRYLATOR ZEWNĘTRZNY (AED) Automatyczny Defibrylator Zewnętrzny (Automated External Defibrillator) jest to urządzenie, które od lat ratuje życie w wielu krajach, a od kilku lat także w Polsce. Należy sprostować mit o urządzeniu do ożywiania. Praktycznie w każdym serialu medycznym jest scena w której pacjent umiera i linia EKG jest płaska. Wówczas lekarze poprzez impuls z defibrylatora ożywiają pacjenta. W rzeczywistości stan ten (asystolia) nie jest leczona za pomocą defibrylacji (na którą tak naprawdę jest już za późno). W większości przypadków nieprawidłowe działanie serca nie jest jednoznaczne z jego zatrzymaniem lecz stanem różnych arytmii. Z powodzeniem impuls elektryczny zwiększa szanse na przeżycie w sytuacji migotania komór (VF) oraz tachykardii komorowej (VT). Upraszczając przy VF i VT podawany impuls elektryczny powoduje chwilowe zatrzymanie pracy serca, które po tej krótkiej przerwie zaczyna funkcjonować prawidłowo. Ten swoisty reset umożliwia powrót do normalnej pracy serca. Impuls z jednej elektrody przechodzi przez serce do drugiej, a następnie wraca do wyjściowej. Tak właśnie wygląda droga tego ratującego życie wyładowania, o czym należy pamiętać podczas przykładania elektrod. Automatyczne defibrylatory zewnętrze zostały zaprojektowane dla osób nie związanych z ratownictwem. Urządzanie to jest bardzo bezpieczne i proste w obsłudze. Po włączeniu urządzenia należy jedynie wypełniać polecenia wysyłane za pomocą komend głosowych bądź komend głosowych oraz obrazów na wyświetlaczu. Podczas uważnego korzystania z urządzenia nie ma możliwości wyrządzenia krzywdy sobie bądź poszkodowanemu. Odpowiednie oprogramowanie analizuje pracę serca poszkodowanego i nie wyemituje wyładowania, jeżeli faktycznie nie jest ono konieczne. Szczegółowe działanie prezentuje schemat postępowania z poszkodowanym. Początkowy schemat postępowania jest identyczny w przypadku RKO (Patrz: RKO). Jeżeli masz już dostępny Automatyczny Defibrylator Zewnętrzny należy zwrócić uwagę na kilka zasad podczas korzystania z tego urządzenia. 6.1 Zasady bezpieczeństwa 1. Wezwanie pogotowia ratunkowego pod nr 999. Zatelefonuj sam, lub upewnij się czy wykwalifikowana pomoc medyczna jest już w drodze. 2. Sprawdzenie powierzchni na której leży poszkodowany (czy jest sucha, stabilna itd.). 3. Ocena budowy ciała poszkodowanego. Jeśli jest nim kobieta elektrodę przyklejamy do klatki piersiowej, a nie na biuście. W przypadku mężczyzny z obfitym owłosieniem klatki piersiowej, najlepiej byłoby zgolić włosy, które mogą uniemożliwić właściwe przyleganie elektrod do ciała. W niektórych zestawach są nawet maszynki do golenia oraz plastry depilujące z których należy w takiej sytuacji skorzystać. W razie konieczności można użyć zapasowych elektrod. 4. Odsunięcie osób postronnych i rodziny poszkodowanego. Podczas analizy stanu poszkodowanego oraz bezwzględnie podczas wyładowania nikt nie może dotykać ciała poszkodowanego. 5. Sprawdzenie obecności wszczepionego rozrusznika. Chociaż AED nie powinno zaburzać pracy rozrusznika, nie należy naklejać elektrod nad wszczepionym rozrusznikiem. O jego obecności możesz wnioskować po wywiadzie z rodziną lub charakterystycznych bliznach po zabiegu. Pamiętaj o innych ciałach obcych. Nie naklejaj elektrod na biżuterii, plastrach itp. 6. Dobra komunikacja pomiędzy osobami udzielającymi pomocy. Jeżeli są dwie osoby jedna powinna natychmiast Ryc. 21. Współpraca pomiędzy ratownikami 19

20 rozpocząć RKO, natomiast druga przygotować urządzenie do użycia (włączenie, naklejanie elektrod itp.). Należy wówczas zachować szczególną ostrożność, aby podczas analizy lub wyładowania drugi ratujący znajdował się w bezpiecznej odległości Schemat użycia AED 1. Do momentu uruchomienia AED postępuj zgodnie ze schematem RKO. 2. Włącz urządzenie i postępuj wg jego poleceń. 3. Przyklej elektrody. Kluczowym etapem jest przyklejenie we właściwym miejscu elektrod do klatki piersiowej poszkodowanego. Jeżeli poszkodowanym jest dziecko należy użyć elektrod pediatrycznych. Elektrody umieszczaj zawsze wg schematu znajdującego się na danym urządzeniu. W większości przypadków jedną z nich umieszcza się z prawej strony mostka pod prawym obojczykiem poszkodowanego (staraj się nie naklejać elektrod na brodawce sutkowej). Natomiast drugą umieszcza się pod pachą na lewym boku klatki piersiowej poszkodowanego (w linii środkowo-pachowej, Ryc. 22). Nie odklejaj założonych elektrod! Ryc. 22. Przyklejanie elektrod 4. Urządzenie rozpocznie analizę rytmu serca. Odsuń się, nikt nie może wówczas dotykać poszkodowanego. 5. Postępuj wg komend urządzenia. 6. Jeżeli wyładowanie jest konieczne: - Upewnij się czy nikt nie dotyka poszkodowanego. Unieś swoje ramiona w linię i powiedz głośno: Proszę się odsunąć! (Ryc. 23). - Zgodnie z poleceniem głosowym/wizualnym naciśnij przycisk defibrylacji. - Poczekaj na polecenie AED, a następnie wykonaj czynności. 7. W przypadku zalecenia wykonywania RKO (algorytm 30:2, ryc. 24), prowadź je do momentu, w którym urządzenie nakaże Ryc. 23. Przygotowanie do defibrylacji następuje po upływie 2 minut). 8. Jeżeli wyładowanie nie jest konieczne: - natychmiast podejmij RKO, - kontynuuj postępowanie wg zaleceń AED, 9. Działania prowadź do momentu: - przybycia wykwalifikowanych służb medycznych, - odzyskania przez poszkodowanego (bez obrażeń) prawidłowego oddechu, jeżeli wymiotuje zastosuj pozycję bezpieczną (Ryc. 25), - skrajnego wyczerpania, - pojawienia się zagrożenia dla bezpieczeństwa ratującego. przerwać czynność w celu przeanalizowania stanu poszkodowanego (ponowna analiza Ryc. 24. RKO Ryc. 25. Poszkodowany w pozycji bezpiecznej podłączony do AED 20

21 Ryc. 26. Układanie poszkodowanego w pozycję przeciwwstrząsową 7. WSTRZĄS Wstrząs jest stanem organizmu spowodowanym niewłaściwym stosunkiem objętości krwi docierającej do tkanek, do ich normalnego zapotrzebowania. Niedobór krwi powoduje niedostateczną wartość tlenu oraz niewystarczające usuwanie szkodliwych produktów funkcjonowania komórek organizmu. Może nastąpić wówczas tzw. centralizacja krążenia (krew w większym stopniu krąży pomiędzy najważniejszymi dla przeżycia narządami: mózgiem, sercem oraz płucami). Przyczynami wstrząsu może być wiele czynników. Najczęściej stan ten spowodowany jest: - Masywnym krwotokiem, poprzez znaczący ubytek krwi dochodzi do niedostatecznej wymiany substancji w komórkach. - Rozległym oparzeniem, poprzez zaburzenie funkcjonowania wielu układów, spowodowanych uszkodzeniami dużej powierzchni skóry, łącznie z jej funkcją ochronną. - Zawałem serca oraz innymi nieprawidłowościami w jego funkcjonowaniu, przez co krążenie krwi w organizmie jest zaburzone oraz występowanie bólu i lęku u poszkodowanego. - Urazem kręgosłupa w skutek zaburzeń układu nerwowego, a ściślej brak przewodnictwa nerwowego. - Reakcją uczuleniową, podczas której może wystąpić rozszerzenie naczyń krwionośnych, co będzie miało wpływ na krążenie krwi. - Poważnym zakażeniem, wskutek którego dochodzi do rozszerzenia naczyń krwionośnych oraz zwiększonego przepuszczania poprzez ich ściany. W wielu przypadkach stan ten może się pogłębiać poprzez: - nieopatrzone krwotoki, - trudności w oddychaniu, - ból, - lęk, - stopniowe wychładzanie organizmu. Wstrząs może być spowodowany wieloma czynnikami. Jednakże jego objawy są dosyć charakterystyczne, a ich wystąpienie wiąże się z bezpośrednim zagrożeniem życia. Objawy: - płytki i szybki oddech, - zimny i perlisty pot, - blada skóra (z wyjątkiem wstrząsu alergicznego, podczas którego skóra poszkodowanego może być zaczerwieniona, a nawet mogą wystąpić pęcherze). - zaburzenia świadomości od jej chwilowych utrat do całkowitej utraty przytomności. 1. Wyeliminuj bezpośrednią przyczynę wstrząsu, np. zatamowaniem krwotoku, wsparciem psychicznym poszkodowanego z podejrzeniem zawału serca itd. 2. Zastosuj odpowiednią pozycję ciała poszkodowanego. W większości przypadków zaleca się stosowanie pozycji przeciwwstrząsowej, która polega na 21

22 ułożeniu poszkodowanego na plecach, a następnie uniesieniu kończyn dolnych poszkodowanego do góry (pięty powinny być ułożone około 30 cm powyżej poziomu klatki piersiowej). Dzięki jej zastosowaniu krew znajdująca się w kończynach stopniowo przetaczana jest do klatki piersiowej, gdzie częściowo rekompensuje niedobór ilości krwi. 3. Udrożnij GDO poszkodowanego oraz zadbaj o termoizolację (np. folia NRC). 4. Nieustannie obserwuj stan poszkodowanego i kontroluj ABC. Należy pamiętać, że w sytuacji wstrząsu na skutek domniemanych zaburzeń pracy serca, z poszkodowanym postępujemy inaczej. Osobę przytomną układamy w pozycji półsiedzącej, natomiast osobę nieprzytomną na plecach nie unosząc nóg. W przytoczonych stanach należy zadbać o udrożnienie GDO oraz o komfort psychiczny i termiczny poszkodowanego. 22

23 8. ZADŁAWIENIA Jedną z częściej występujących przyczyn przypadkowego zgonu jest niedrożność dróg oddechowych spowodowana ciałem obcym (najczęściej pokarmem). Kluczową kwestią jest prawidłowe rozpoznanie niedrożności dróg oddechowych. Dosyć podobne objawy, w różnych fazach zadławienia, mogą mieć m.in. omdlenie oraz dłuższa utrata przytomności, drgawki, atak serca, nagłe zaburzenia oddechowe. Dlatego bardzo istotne jest zapytanie przytomnego poszkodowanego: Czy się zadławiłeś?. Najczęściej ciało obce powoduje częściową niedrożność dróg oddechowych, podczas której poszkodowany może mówić, kaszleć oraz oddychać. Niestety ciężka niedrożność jest już sytuacją zagrożenia życia, w której poszkodowany nie może mówić (może kiwać głową) lecz nie oddycha w prawidłowy sposób (świsty oddechowe lub brak jakichkolwiek oznak oddychania), próbuje kaszleć, traci przytomność Postępowanie (poszkodowany powyżej pierwszego roku życia) I. Poszkodowany wykazuje objawy łagodnej niedrożności 1. Zadaj pytanie: Czy się zadławiłeś? 2. Zachęcaj do kaszlu i w miarę możliwości staraj się uspokoić poszkodowanego, np. Spokojnie wszystko będzie dobrze, staraj się wykrztusić pokarm. Kaszel powoduje zwiększenie ciśnienia w drogach oddechowych, które może spowodować wydobycie się ciała obcego. Ponadto jest to nieinwazyjna i najbezpieczniejsza metoda usunięcia ciała obcego. Wyróżniamy wówczas dwa rodzaje kaszlu: - kaszel efektywny: płacz, słowna odpowiedź na pytania, głośny kaszel, możliwość nabrania powietrza przed kasłaniem, poszkodowany w pełni reaguje, - kaszel nieefektywny: niemożność mówienia, cichy lub bezgłośny kaszel, niemożność nabrania powietrza, sinica, postępująca utrata przytomności. 3. Nieustannie OBSERWUJ poszkodowanego i bądź przygotowany na ewentualne pogorszenie się stanu poszkodowanego, np. zapewnij sobie pomoc innej osoby, odsuń zbędne przedmioty, przygotuj miejsce na ułożenie poszkodowanego. II. Poszkodowany wykazuje objawy ciężkiej niedrożności (przytomny) 1. Zastosuj 5 uderzeń w okolicę międzyłopatkową: - Stań z boku i nieco za poszkodowanym. - Połóż rękę na klatce piersiowej poszkodowanego i pochyl go do przodu w taki sposób, aby przemieszczające się ciało obce mogło przedostać się w kierunku ust, a nie w głąb dróg oddechowych. - Wykonaj do 5 energicznych uderzeń nadgarstkiem drugiej ręki w okolicę międzyłopatkową. - Po każdym uderzeniu sprawdź, czy ciało obce nie wydostało się, a co za tym idzie, czy nadal występuje niedrożność. Jeżeli ciało obce wydostało się dzięki energicznemu uderzeniu, w przypadku braku objawów niedrożności, nie wykonuj więcej uderzeń. 2. Jeśli 5 uderzeń w okolicę międzyłopatkową nie skutkowało udrożnieniem dróg oddechowych, zastosuj 5 uciśnięć nadbrzusza: - Stań za poszkodowanym i obejmij go ramionami na wysokości nadbrzusza. Ryc. 27. Uderzenia w okolicę międzyłopatkową oraz uciśnięcia nadbrzusza 23

24 - Pochyl go do przodu. - Zaciśnij jedną pieść pomiędzy pępkiem, a mostkiem - Drugą dłonią dociśnij pięść i silnie pociągnij jednocześnie do siebie i ku górze. - Jeżeli jest taka konieczność powtórz tę czynność do 5 razy. NIE WYKONUJ UCIŚNIĘC NADBRZUSZA KOBIECIE W CIĄŻY (nawet niewidocznej)! 3. Jeżeli powyższe czynności nie przyniosą efektu, kontynuuj 5 uderzeń w okolicę międzyłopatkową w połączeniu z 5 uciśnięciami nadbrzusza. III. Poszkodowany stracił przytomność - Ułóż go bezpiecznie na podłodze. - NATYCHMIAST WEZWIJ POGOTOWIE RATUNKOWE nr Rozpocznij resuscytację krążeniowo oddechową 30 uciśnięć i 2 wdechy. W tym przypadku szczególnie wdmuchiwanie powietrza może spowodować przemieszczenie ciała obcego do jednego z oskrzeli, dzięki czemu drugie będzie drożne. Przed wykonaniem wdechu możesz sprawdzić czy ciało obce nie przesunęło się do jamy ustnej. Zgodnie z podziałem niniejszego materiału, postępowanie u dzieci powyżej około pierwszego roku życia jest podobne do postępowania w przypadku osób dorosłych. Pamiętaj, aby siłę uciśnięć należy dostosować do wielkości dziecka. Modyfikacje w stosunku do schematu dla dorosłego: - Uderzenia w okolicę miedzyłopatkową mogą być bardziej efektywne jeżeli dziecko będzie ułożone głową w dół (np. w poprzek kolan). - Jeśli konieczne są uciśnięcia nadbrzusza możesz uklęknąć za mniejszym dzieckiem. W sytuacji odzyskania drożności, ciało obce (lub jego cześć) może pozostać w górnych lub dolnych drogach oddechowych. O ile usunięcie ciała obcego z jamy ustnej nie powinno sprawiać trudności, to jego przesunięcie w głąb układu oddechowego wiąże się z komplikacjami. Osoby, u których wystąpią uporczywy kaszel, utrudnione połykanie, uczucie ciała obcego w drogach oddechowych, powinny zostać przebadane przez służby medyczne. Ponadto istnieje możliwość wystąpienia obrażeń wewnętrznych na skutek uciśnięć nadbrzusza. Takie osoby należy skierować do konsultacji lekarskiej Postępowanie (niemowlęta do około pierwszego roku życia) W sytuacji obecności ciała obcego w drogach oddechowych, dziecko natychmiast zareaguje kaszlem. Spontaniczny kaszel jest najbezpieczniejszy i najprawdopodobniej efektywniejszy od jakiegokolwiek rękoczynu wykonanego przez ratownika. Jeżeli jednak kaszel jest nieefektywny lub dziecko w ogóle nie kaszle, świadczy to o całkowitym zablokowaniu dróg oddechowych, co jest bezpośrednim zagrożeniem życia. Zadławienie możemy odróżnić od mających podobne objawy (np. zapalenie krtani lub nagłośni), właśnie poprzez nagły początek niedrożności, brak objawów choroby, czy kontekst zdarzenia (pokarm, zabawki). Ryc. 28. Ułożenie niemowlęcia podczas uderzeń w okolicę międzyłopatkową Zadławienia u dzieci następują nagle, zwykle podczas posiłków lub zabawy. Większość tych przypadków dochodzi w obecności opiekunów, gdy dziecko jest przytomne. 24

25 I. Jeżeli niemowlę kaszle, jedynie obserwuj jego stan. II. W sytuacji braku kasłania lub braku jego efektywności WEZWIJ POMOC 1. Jeżeli niemowlę jest przytomne, ułóż jego głowę poniżej klatki piersiowej, aby ułatwić wydostanie się ciała obcego podczas uderzeń w okolicę międzyłopatkową (Ryc. 28). Możesz ułożyć dziecko na swoim przedramieniu, dłonią stabilizując jego głowę lecz nie zasłaniając ust. Pamiętaj, aby czynności te wykonywać jak najbliżej podłogi, aby w razie upadku dziecka zminimalizować ewentualne skutki uderzenia. 2. Wykonaj do 5 uderzeń w okolice międzyłopatkową. 3. Jeżeli uderzenia są nieskuteczne wykonaj do 5 uciśnięć KLATKI PIERSIOWEJ za pomocą DWÓCH PALCÓW (energiczniej, lecz z mniejszą częstotliwością niż typowo podczas RKO). III. Utrata przytomności 1. Ułóż dziecko na plecach i rozpocznij RKO zgodnie z algorytmem: 5 ODDECHÓW RATOWNICZYCH, a następnie 30 uciśnięć, 2 wdechy itd. 25

26 9. KRWOTOKI Krwotok występuje najczęściej w wyniku urazu mechanicznego, który prowadzi do przerwania ciągłości naczyń krwionośnych. Krwotoki dzielimy na wewnętrzne, kiedy to krew wypływa z naczyń krwionośnych i przenika do innych tkanek organizmu, oraz zewnętrze, gdy krew wypływa poza organizm. Krwotoki wewnętrzne są niezwykle niebezpieczne dla życia i zdrowia z racji braku możliwości ich zatamowania na miejscu zdarzenia Zasady zabezpieczania ran 1. Nie zalewamy, nie posypujemy, nie smarujemy żadnymi środkami. Wypływająca krew m.in. oczyszcza ranę, dlatego nie warto tracić czasu na nieskuteczne czynności. Wyjątkiem są drobne rany powierzchniowe (np. otarcie naskórka), które możemy delikatnie oczyścić np. wodą utlenioną. 2. Nie penetrujemy rany. Jeżeli mamy podejrzenie, że wewnątrz może być jakieś ciało obce, należy zgłosić to służbom medycznym. 3. Nie wyjmujemy, lecz unieruchamiamy ciała obce. Usunięcie ciała obcego może spowodować krwotok i kolejne obrażenia. Wyjątkiem są sytuacje: ciała obcego w klatce piersiowej oraz masywnego krwotoku, kiedy nie jest możliwe unieruchomienie lub wykonanie efektywnego opatrunku tamującego ubytek krwi. 4. Bezpośrednio na ranę zakładamy czysty, w miarę możliwości wyjałowiony opatrunek. Jeżeli nie mamy do dyspozycji środków opatrunkowych, możemy wykorzystać np. fragment podkoszulki poszkodowanego. Wówczas do rany przykładamy stronę przylegającą uprzednio do jego ciała. 5. Opatrywaną kończynę unosimy do góry, natomiast po opatrzeniu unieruchamiamy. Pamiętaj o zapewnieniu komfortu termicznego oraz pozycji adekwatnej do aktualnego stanu poszkodowanego Postępowanie na przykładzie rany ciętej przedramienia 1. Załóż rękawiczki ochronne oraz przygotuj kompresy lub gazę. 2. Przyłóż kompres do rany i uciskając, unieś kończynę go góry w celu zmniejszenia ciśnienia krwi. 3. Wykonaj opatrunek poprzez owinięcie kompresu, na którym położysz np. drugi, nierozwinięty bandaż opaską dzianą (zwykły bandaż). 4. Jeżeli opatrunek przesiąka, możesz dołożyć kolejny kompres. Nie zmieniaj całego opatrunku, lecz dołóż kolejną warstwę. 5. W przypadku większych krwotoków wykonaj opatrunek uciskowy. Na umocowany kompres możesz położyć zgodnie z przebiegiem rany zwinięty bandaż (bez opakowania), a następnie za pomocą kolejnego umocuj go. Dzięki temu zwiększysz ucisk w miejscu przerwania ciągłości tkanek, co powinno ograniczyć dalszą utratę krwi. 6. Po skutecznym opatrzeniu rany ogranicz ruchomość kończyny. W tym celu wykonaj unieruchomienie kończyny z wykorzystaniem np. chusty trójkątnej. 7. Jeżeli poszkodowany utracił dużo krwi, zastosuj pozycję przeciwwstrząsową pamiętając o komforcie psychicznym i termicznym poszkodowanego Krwotok z tętnicy szyjnej Ryc. 29. Schemat opatrunku uciskowego Nieopatrzony krwotok tętniczy jest poważnym zagrożeniem dla życia. Niezwykle trudne do zatamowania są krwotoki z tętnic szyjnych. W przypadku przerwania ciągłości jednej 26

27 z nich, silny ucisk uniemożliwia przepływ krwi (ogranicza krwotok), natomiast druga dostarcza krew do mózgu. Objawy: - wydostawanie się dużej ilości krwi w pulsacyjny sposób, - nagłe pogorszenie się stanu poszkodowanego. 1. Przyłóż gazę do rany i dociśnij mocno własną dłonią. 2. Poproś poszkodowanego żeby usiadł. 3. Jeżeli masz możliwość, poproś inne Ryc. 30. Tamowanie krwotoku z tętnicy szyjnej osoby o wezwanie pomocy. Nie odrywaj dłoni do momentu przejęcia poszkodowanego przez służby medyczne. 4. Bądź gotowy na pogorszenie się stanu poszkodowanego w tym utraty przytomności, wystąpienia wstrząsu. 5. W skrajnych przypadkach, gdy musisz zostawić poszkodowanego, jeżeli masz doświadczenie możesz spróbować wykonać tzw. małpkę. Przeciwległe do uszkodzonej tętnicy przedramię ułóż na głowie poszkodowanego. Na ranie wykonaj opatrunek uciskowy obwiązując bandaż na gazie i na uniesionym ramieniu. Dzięki temu drugą tętnicą krew swobodnie dociera do mózgu Opaska zaciskowa W sytuacji trudnych do zatamowania krwotoków, można zastosować opaskę zaciskową. Zakładana jest, aby zamknąć światło tętnicy poprzez dociśnięcie jej do kości. Należy pamiętać, że jest to ostateczność, ze względu na niebezpieczeństwo związane z trwałym uszkodzeniem naczyń krwionośnych i mięśni. Należy pamiętać: 1. Szerokość opaski powinna wynosić około 10 cm. 2. Siła ucisku powinna być odpowiednio dobrana, aby docisnąć główne naczynia krwionośne do kości w celu zatamowania krwawienia. 3. Stosuj ją na pojedynczych kościach (kość udowa oraz ramieniowa), gdyż w tych miejscach jest ona skuteczna. 4. Zapisz (w miarę możliwości również na ciele poszkodowanego) godzinę założenia opaski. 5. NIE zdejmuj oraz NIE luzuj założonej opaski. 6. Użycie opaski zaciskowej jest absolutną ostatecznością. Powoduje ona niełatwe do leczenia obrażenia oraz utrudnia wymianę substancji (również szkodliwych) powstających podczas funkcjonowania komórek. 7. Możesz spróbować zwiększyć siłę ucisku poprzez użycie wytrzymałego przedmiotu. Jeśli stosujesz chustę trójkątną, na węźle połóż np. nożyczki (jeżeli masz drugie!) i przewiąż je. Kręcąc nimi zwiększysz skuteczność opaski. Jeżeli musisz zostawić poszkodowanego, zabezpiecz opaskę przed poluzowaniem. Opaskę zaciskową można zastosować: - w przypadku trudności z zatamowaniem masywnego krwotoku, - amputacji urazowej oraz zmiażdżenia, - w zdarzeniach masowych (jeżeli masz doświadczenie, po założeniu opatrunku uciskowego możesz ostrożnie poluzować opaskę). Ryc. 31. Wykonanie opaski zaciskowej z chusty trójkątnej 27

28 10. ZŁAMANIA Udzielenie pomocy w sytuacji przerwania ciągłości tkanki kostnej jest dosyć trudne. Z tymi obrażeniami związany jest silny ból, którego na miejscu zdarzenia nie jesteśmy w stanie zniwelować. Niemiej jednak w takich przypadkach powinniśmy wykonać czynności, które uchronią poszkodowanego przed pogłębianiem się obrażeń oraz zabezpieczą jego stan do momentu nadejścia specjalistycznej pomocy. Podobnymi do złamania objawami, czyli opuchlizną i obrzękiem, sinieniem, bólem, deformacją uszkodzonego miejsca, brakiem lub ograniczoną ruchomością charakteryzuje się zwichnięcie. Jest to rozsunięcie się przestrzeni stawu, które powoduje jego uszkodzenia. W przypadkach złamań i zwichnięć postępowanie jest podobne. Złamania i zwichnięcia dzielimy na: - zamknięte (gdy kość nie przebiła skóry), - otwarte (gdy kość przebiła tkanki i skórę). Ranę zabezpiecz najlepiej gazą ½ m 2. Ryc. 32. Złamanie przedramienia Postępowanie ze złamaniami i zwichnięciami 1. Nie zginaj kończyn w uszkodzonym stawie oraz nie nastawiaj kości i stawów! W miarę możliwości unieruchom kończynę w pozycji zastanej. 2. Kończynę dolną stabilizuje się poprzez dołożenie kończyny zdrowej do uszkodzonej, a następnie związanie ich w trzech miejscach. Pomiędzy kończyny możesz włożyć bluzę lub sweter, co wpłynie na komfort poszkodowanego oraz polepszy stabilizację poprzez wypełnienie krzywizn fizjologicznych. 3. Nie przewiązuj nóg bezpośrednio w uszkodzonym miejscu oraz na stawach. 4. Kończynę górną stabilizuje się w pozycji fizjologicznej np. za pomocą chusty trójkątnej oraz opaski elastycznej do klatki piersiowej. W przypadku braku chusty (jeżeli stabilizacja jest niezbędna i takie rozwiązanie nie będzie pogłębiało obrażenia), przedramię połóż na brzuchu i naciągnij koszulkę lub bluzę. 5. W przypadku konieczności niewielkiej korekty w ułożeniu i stabilizacji kończyny, zastosuj tzw. wyciąg. Chwyć jedną ręką Ryc. 33. Pozycja fizjologiczna kończyny górnej poniżej, a drugą powyżej uszkodzenia i ostrożnie oraz delikatnie odciągnij wzdłuż osi kończyny. Pozwoli to ograniczyć możliwość tarcia o siebie uszkodzonych powierzchni kostnych oraz tworzenia się odprysków, a także może zmniejszyć obrzęk, poprawić ukrwienie i unerwienie uszkodzonej kończyny Skręcenie W uszkodzeniach stawów wyróżnia się również skręcenie, które jest nadciągnięciem stawu (często torebka stawowa nie ulega uszkodzeniu), w którym kości wracają do właściwego ułożenia. Ze skręceniami powinno się postępować, tak jak w sytuacji złamania/zwichnięcia. Jednakże w większości przypadków opaska elastyczna 28

29 pomaga ustabilizować nadwyrężony staw, dzięki czemu w razie konieczności poszkodowany może się sam poruszać Złamanie obojczyka i barku Podczas wypadków komunikacyjnych oraz upadków z wysokości często dochodzi do uszkodzeń obojczyka i barku. Z pozoru nie są to bardzo niebezpieczne obrażenia. Jednakże prócz wystąpienia bólu oraz ograniczenia w poruszaniu kończyną górną, należy pamiętać o niebezpieczeństwie uszkodzenia kością np. tętnicy szyjnej. Objawy: - charakterystyczny schodek w nieciągłości kości obojczyka, - nienaturalne ułożenie kości obręczy barkowej, - ból podczas prób poruszania, - ograniczony zakres ruchu kończyną górną, - siniaki, opuchlizna. 1. Unieruchom kończynę górną w pozycji fizjologicznej. 2. Poproś o ograniczenie ruchów przez poszkodowanego. 3. Zapewnij pomoc lekarską Uszkodzenia klatki piersiowej Podczas wielu wypadków dochodzi do pęknięcia lub złamania żeber. Tak naprawdę w przypadku zwykłego złamania kilku żeber nie jest potrzebny żaden opatrunek. Pozostałe żebra trzymają i jedynie leczenie szpitalne zabezpieczy klatkę piersiową. W sytuacji nieskomplikowanego złamania (np. dwa żebra, które nie przebiły innych tkanek) możesz zastosować opaskę elastyczną. Jeżeli masz pewne doświadczenie i nie ma innych przeciwwskazań, możesz delikatnie owinąć klatkę piersiową. Takie działanie nie powinno zaszkodzić, natomiast może wpłynąć na poprawienie komfortu psychicznego poszkodowanego. Natomiast szczególnie niebezpieczne są rany, w których doszło do penetracji w głąb klatki piersiowej (zarówno ostrym przedmiotem, jak i złamanym żebrem). Wówczas należy jak najszybciej wezwać pomoc oraz nieustannie kontrolować stan poszkodowanego. Objawy: - wyczuwalna bądź widoczna deformacja lub nieprawidłowa ruchomość klatki piersiowej, - ból, trudności w oddychaniu, - siniaki, opuchlizna, - świszczący oddech, krwista wydzielina z dróg oddechowych mogą świadczyć o uszkodzeniu płuca. Zachowaj wówczas szczególną uwagę! 1. Zaproponuj poszkodowanemu ułożenie w pozycji półsiedzącej (dopuszczalna jest inna pozycja nie pogłębiająca obrażeń, w której poszkodowanemu oddycha się swobodniej,). 2. Jeżeli doszło do rany penetrującej klatki piersiowej, zastosuj opatrunek trójstronny. Składa się on z gazy ułożonej bezpośrednio na ranie oraz płata foli przyklejonej z trzech stron do klatki piersiowej plastrem bez opatrunku. Zabezpieczenie działa jak zastawka, dzięki której wydobywa się powietrze z opłucnej oraz podczas Ryc. 34. Etapy wykonania opatrunku trójstronnego 29

30 wdechu ochrania przed zasysaniem powietrza w głąb klatki piersiowej. 3. W przypadku rany bądź przygotowany na pogorszenie się stanu poszkodowanego. Jeżeli straci przytomność, ułóż go na plecach. 4. Postępuj zgodnie z ogólnymi zasadami Uszkodzenia kręgosłupa W wypadkach komunikacyjnych często dochodzi do obrażeń kręgosłupa i miednicy. Są to bardzo newralgiczne punkty dla prawidłowego funkcjonowania całego organizmu. W obu przypadkach należy ustabilizować ciało poszkodowanego, zadbać o wsparcie psychiczne oraz komfort termiczny, a także nieustannie obserwować jego stan (duże prawdopodobieństwo wystąpienia wstrząsu). Objawy: - zawsze podejrzewaj obrażenia kręgosłupa, jeżeli mechanizm urazu na to wskazuje (np. wypadek komunikacyjny, upadek z wysokości), - brak czucia i niemożność poruszania kończynami, - ból okolicy kręgosłupa, pleców, - nienaturalna pozycja głowy (najczęściej podczas uszkodzenia odcinka szyjnego), - obrzęk, - możliwe zaburzenia świadomości i przytomności, - duże prawdopodobieństwo wystąpienia wstrząsu. 1. Stabilizacja odcinka szyjnego kręgosłupa (rękami, kołnierzem ortopedycznym). Pamiętaj, że jeżeli przyłożyłeś ręce do głowy poszkodowanego, to w takiej pozycji stabilizuj ją do momentu przybycia służb ratowniczych. 2. NIE poruszaj poszkodowanym (wyjątek: udrożnienie górnych dróg oddechowych). 3. NIE przemieszczaj poszkodowanego. 4. W przypadku trudności z oddychaniem, ostrożnie ułóż poszkodowanego na plecach z udrożnionymi drogami oddechowymi. Ryc. 35. Stabilizacja poszkodowanego po upadku z wysokości 5. Nieustannie obserwuj poszkodowanego, bądź przygotowany do zastosowania pozycji przeciwwstrząsowej. 6. Postępuj zgodnie z ogólnymi zasadami Uszkodzenia miednicy Wszelkie uszkodzenia w obrębie miednicy są bardzo bolesne oraz niebezpieczne. Złamania kości miednicy mogą zaburzać funkcjonowanie układów: pokarmowego, moczowego, krwionośnego, a także uniemożliwiać poruszanie się. Objawy: - ból, widoczne obrażenia, - niestabilność miednicy, deformacja. 1. NIE poruszaj nogami poszkodowanego przy badaniu. 2. NIE przemieszczaj poszkodowanego. 3. Zadbaj o termoizolację. 4. Zapewnij wsparcie psychiczne. 30

31 11. OBRAŻENIA Ciało ludzkie ulega rozmaitym uszkodzeniom. Warto pochylić się nad niektórymi innymi obrażeniami, w zabezpieczaniu których należy pamiętać o szczególnych zasadach Obrażenia głowy Niezwykle niebezpieczne dla życia i zdrowia są obrażenia głowy. Najczęściej powstają wskutek nagłego urazu mechanicznego np. mocnego uderzenia. Przeważnie występują uszkodzenia zamknięte, w których siła uderzenie oddziałuje na mózg, powodując rozmaite zaburzenia neurologiczne. Obrażenia mózgowo-czaszkowe Często dochodzi do wstrząśnienia mózgu, złamania podstawy czaszki oraz innych obrażeń, które zaburzają funkcjonowanie mózgu. Objawy: - rany, siniaki, - ruchomość lub deformacja kości czaszki (bądź pęknięcie/złamanie żuchwy), - zaburzenia oraz utraty świadomości, a także przytomności, - krwawienia np. z uszu, nosa, gardła (może wskazywać na pęknięcie podstawy czaszki), - różne wielkości źrenic, ślinotok (uszkodzenia mózgu), - niepamięć wsteczna, nudności, wymioty (duże prawdopodobieństwo wstrząśnienia mózgu), - ból i zawroty głowy, - zaburzenia równowagi i wzroku. Ryc. 36. Przygotowywanie poszkodowanego do transportu 1. Udrożnij górnie drogi oddechowe w pozycji zastanej. 2. Ogranicz do niezbędnego minimum poruszanie poszkodowanym, ponieważ każdy ruch przy tego typu obrażeniach może być niebezpieczny. Jeżeli masz doświadczenie możesz ułożyć przytomnego poszkodowanego w pozycji półsiedzącej, a w razie zaburzeń przytomności lub trudności w oddychaniu na plecach. Jeżeli poszkodowany leży nie podnoś go. 3. Ustabilizuj kręgosłup na odcinku szyjnym. 4. W sytuacji wydobywania się krwi, płynu mózgowo-rdzeniowego (np. uszu, nosa), załóż opatrunek chłonący. Powinien być lekki, z dużymi właściwościami chłonącymi stosowany bez ucisku. Ma za zadanie zbieranie płynów ustrojowych oraz zapewnienie komfortu psychicznego. Nie powinno się przysłaniać nim otworu, lecz założyć go nieco poniżej. 5. Zbierz dokładny wywiad. 6. Nieustannie obserwuj stan poszkodowanego i bądź gotowy na pogorszenie się jego stanu. 7. Zapewnij szybką pomoc lekarską. Rana głowy W przypadku rany głowy (uszkodzenie skóry, mięśni bez uszkodzenia kości) należy zachować szczególną ostrożność. Pamiętaj, że skóra głowy jest bardzo dobrze unaczyniona, co sprawia, że nawet z niewielkiej rany następuje obfite krwawienie. Niekiedy utrudnia to zlokalizowanie uszkodzonych tkanek. 31

32 1. Załóż opatrunek zgodnie z zasadami postępowania z ranami. Jeżeli to możliwe w celu ułatwienia wykonania opatrunku użyj codofiksu do podtrzymania gazy. 2. Pamiętaj, aby przy wykonywaniu opatrunku za pomocą opaski dzianej opatrunek nie był za ciasny. Nie wykonuj opatrunku bandażem elastycznym. Złamanie żuchwy W przypadku wyczuwalnego schodka w ciągłości kości, bólu, opuchliźnie oraz trudnościach w mówieniu, możesz podejrzewać pęknięcie lub złamanie żuchwy. 1. Zapewnij wsparcie psychiczne. 2. W sytuacji ekstremalnej, jeżeli jest to konieczne i masz doświadczenie, podwiąż żuchwę np. za pomocą codofiksu lub bandaża dzianego (tzw. opatrunek procowy ). W pozostałych przypadkach jedynie zabezpiecz poszkodowanego. 3. Zapewnij pomoc lekarską. Krwawienie z nosa Dosyć nieprzyjemnym dla poszkodowanego stanem jest krwawienie z nosa. Może do niego dojść zarówno na skutek urazu mechanicznego jak i samoczynnie. U niektórych osób co jakiś czas dochodzi do krwawienia np. po podrażnieniu delikatnych naczyń krwionośnych w nosie, z osłabienia np. u osób chorych na hemofilię. 1. Zbierz dokładny wywiad (ustalenie czy przyczyną jest uraz czy stała dolegliwość). 2. Ułóż poszkodowanego w pozycji półsiedzącej z nieco pochyloną głową do przodu. 3. Jeżeli krwawienie nie jest spowodowane złamaniem, poproś żeby poszkodowany wydmuchał nos, a następnie zacisnął skrzydełka nosa na kilka minut. Jeżeli krwawienie nie ustępuje, powtórz czynności. W sytuacji braku oczekiwanych rezultatów, zapewnij poszkodowanemu pomoc lekarską. 4. Jeżeli przyczyną jest uraz nosa, wezwij pogotowie ratunkowe Obrażenia brzucha Obrażenia brzucha są niezwykle niebezpieczne dla życia. Powstają na skutek gwałtownego uderzenia w powłoki brzuszne np. tępym przedmiotem, upadku z wysokości, wypadku komunikacyjnego lub działania ostrego przedmiotu. Rany brzucha Jeżeli doszło do uszkodzenia skóry brzucha, należy zachować szczególną ostrożność. Trudno wówczas stwierdzić głębokość rany oraz faktyczne obrażenia wewnętrzne. 1. W przypadku przecięcia tkanek skóry nałóż czysty opatrunek, a następnie przyklej go do brzucha (nie bandażuj). 2. W przypadku wytrzewienia lub głębokiej rany zastosuj jałowy opatrunek zabezpieczony folią. Nie wpychaj wnętrzności do jamy brzusznej (wysokie prawdopodobieństwo wywołania zapalenia otrzewnej oraz niewłaściwego ułożenia np. jelit). W trudnych warunkach opatrunek można zwilżyć solą fizjologiczną, ewentualnie czystą wodą. 3. Zastosuj pozycję z ugiętymi nogami (wyjątkiem Ryc. 37. Odsłonięcie brzucha w trakcie badania fizykalnego 32

33 jest duża, pionowa rana wówczas pozycja na plecach. 4. Bądź przygotowany na pogorszenie się stanu poszkodowanego np. poprzez wstrząs spowodowany krwotokiem. 5. Postępuj zgodnie z ogólnymi zasadami postępowania przy obrażeniach. Obrażenia wewnętrzne jamy brzusznej Najczęściej do obrażeń wewnętrznych dochodzi przez urazy. Zdarzają się również sytuacje nieprawidłowego funkcjonowania narządów wewnętrznych, które wywołują np. ostre stany zapalne. Objawy: - silny ból brzucha, - siniaki, otarcia naskórka, - napięcie powłok brzusznych: twardy, deskowaty lub nienaturalnie powiększony brzuch, - kontekst zdarzenia (np. bójka). 1. Zadbaj o własne bezpieczeństwo np. w sytuacji pobicia. 2. Zaproponuj poszkodowanemu pozycję z podkurczonymi nogami. Jest to najlepsze ułożenie ciała, powodujące zwolnienie napięcia mięśni. Jeżeli poszkodowanemu wygodniej w innej pozycji (która nie będzie pogłębiała obrażeń oraz będzie możliwa kontrola ABC), pomóż wygodnie się ułożyć. 3. Nie podawaj nic do picia, jedzenia oraz żadnych leków. 4. Bądź przygotowany na pogorszenie się stanu poszkodowanego np. poprzez wstrząs spowodowany krwotokiem wewnętrznym. 5. Postępuj zgodnie z ogólnymi zasadami postępowania przy obrażeniach. Ból brzucha Ból brzucha może być objawem wielu stanów chorobowych. Podczas pomocy w takiej sytuacji kluczowe jest właściwe rozpoznanie dolegliwości. 1. Zbierz dokładny wywiad (czy ból jest następstwem urazu?, czy jest to biegunka lub bóle menstruacyjne? oraz co, kiedy i w jakich ilościach zostało zjedzone lub wypite itp.). 2. Jeżeli ból spowodowany jest urazem, lub jest długotrwały i bardzo uciążliwy zapewnij pomoc lekarską. Ryc. 38. Zbieranie wywiadu w pozycji 3. Jeżeli jesteś pełnoletni, masz pewność komfortowej dla poszkodowanego co do czynnika powodującego ból lub dotyczy to Twoich najbliższych, możesz na własną odpowiedzialność podać: - krople miętowe lub żołądkowe (niestrawność), - węgiel lekarski, dużo płynów (biegunka), - leki rozkurczowe, przeciwbólowe (bóle menstruacyjne). Zapalenie wyrostka robaczkowego Dosyć powszechnym stanem jest ostre zapalenie wyrostka robaczkowego. Dolegliwość ta leczona jest chirurgicznie, dlatego jak najszybciej należy zapewnić pomoc lekarską. Szybka konsultacja lekarska pozwala zminimalizować powikłania do jakich może dojść, gdy zapalenie się rozwija. 33

34 Objawy: - silny ból w dolnej części brzucha w okolicach prawego biodra. Może zwiększać się przy zginaniu prawej nogi oraz głębokich oddechach. Może wystąpić brak bólu podczas powolnego uciskania palcami, natomiast po szybkim zwolnieniu ucisku występuje ból o bardzo dużym natężeniu, - gorączka, - wymioty, - nudności. 1. Zbierz dokładny wywiad. 2. Zastosuj pozycję z podkurczonymi nogami. 3. Nie podawaj niczego do picia, jedzenia oraz żadnych leków. 4. Zapewnij pomoc lekarską Ciało obce Przeniknięcie do organizmu ciała obcego może być bardzo niebezpieczne dla życia i zdrowia. Często doprowadza do przerwania ciągłości tkanek bądź zablokowania np. dróg oddechowych. W ranie W większości przypadków z ran ciało obce może być usuwane jedynie przez lekarza. Jak wspomniano usunięcie ciała obcego może spowodować kolejne obrażenia oraz wystąpienie krwotoku. Jeżeli nie widać w ranie fragmentu bądź całego ciała obcego, lecz istnieje prawdopodobieństwo jego obecności, wykonaj opatrunek. Pamiętaj, aby o tym podejrzeniu poinformować służby medyczne. Ryc. 39. Stabilizacja ciała obcego 1. Połóż gazę lub kompresy na uszkodzone tkanki i umocuj je. 2. Unieruchom ciało obce. Jedną z metod stabilizacji ciała obcego jest wykonie tzw. studzienki. Na opatrunek ułóż nierozwinięte bandaże wokół ciała obcego w ten sam sposób, w jaki układa się stos ogniskowy studnia. Wówczas prostopadle ułożone względem siebie bandaże skutecznie unieruchomią wbite ciało obce. 3. Jeżeli ciało obce znajduje się w kończynie unieruchom ją. 4. Zapewnij komfort termiczny oraz wsparcie psychiczne. 5. Wezwij pomoc. W nosie Jeżeli doszło do utknięcia (bez spowodowania uszkodzeń tkanek) ciała obcego w jednej z dziurek nosa, nie jest to sytuacja zagrażająca życiu. Należy więc rozważyć przetransportowanie poszkodowanego do lekarza, który za pomocą odpowiednich narzędzi usunie ciało obce, minimalizując ryzyko spowodowania obrażeń. 1. Poproś poszkodowanego, aby zatkał palcem drożną dziurkę i wydmuchał ciało obce. 2. Nie wlewaj nic do nosa. 3. Nie usuwaj ciał obcych. 4. Zapewnij pomoc lekarską. 34

35 W uchu Ciało obce tkwiące w uchu może doprowadzić do uszkodzenia słuchu. Dlatego podczas pomocy, należy zachować szczególną ostrożność, aby nie spowodować nieodwracalnych uszkodzeń. 1. Jeżeli ciało obce nie jest wbite, jest widoczne i możliwe do usunięcia bez powodowania uszkodzeń, spróbuj je delikatnie wyjąć. 2. Nie wlewaj nic do ucha. 3. Nie usuwaj ciał obcych w innych przypadkach. 4. Jeżeli jest to owad, możesz spróbować przyłożyć latarkę (być może skieruje się do światła i samoczynnie wyjdzie). 5. Zapewnij pomoc lekarską. W oku Obrażenia narządów wzroku należy traktować jako bardzo poważne. Nieumiejętne próby usuwania ciał obcych mogą zakończyć się trwałym uszkodzeniem oka. Dlatego w trudniejszych przypadkach nie podejmuj się usunięcia ciała obcego, lecz zabezpiecz i przetransportuj poszkodowanego do specjalisty. 1. Jeżeli ciało obce nie jest wbite, jest widoczne i możliwe do usunięcia bez powodowania uszkodzeń, spróbuj je delikatnie wyjąć np. rogiem chusteczki, bądź gazy. 2. W przypadku niepowodzenia powyższej metody, przemyj oko od wewnętrznego do zewnętrznego kącika czystą wodą. 3. W trudniejszych przypadkach (włącznie z ciałem obcym wbitym) wykonaj opatrunek osłonowy obu oczu, np. gaza przyklejona plastrami. 4. Zapewnij wsparcie psychiczne, co jest niezwykle Ryc. 40. Uszkodzenie oka istotne ze względu na niepokój i lęk w przypadku zasłonięcia oczu oraz świadomości uszkodzenia oka. Możesz trzymać poszkodowanego za rękę i na bieżąco informować o działaniach, które podejmujesz. 5. Nie podawaj żadnych kropli, maści do oczu. 6. Zapewnij pomoc lekarską. W drogach oddechowych Patrz: Zadławienia Amputacja urazowa Podczas pracy fizycznej często dochodzi do amputacji urazowych polegających na całkowitym lub częściowym odcięciu fragmentu ciała (najczęściej palców). Również podczas innych wypadków może dojść do amputacji np. przedramienia. 1. Zapewnij stabilne położenie ciała poszkodowanego oraz udrożnij górne drogi oddechowe. Jeżeli jest to amputacja kończyny, od razu zastosuj pozycję przeciwwstrząsową. 2. Unieś kikut do góry w celu zmniejszenia ciśnienia krwi. 3. Załóż na ranę jałowy (w miarę możliwości) opatrunek uciskowy. 4. W ostateczności, jeżeli krwotok jest nadal bardzo obfity, załóż opaskę zaciskową. Patrz: Opaska zaciskowa. 35

36 5. Zapewnij termoizolację oraz wsparcie psychiczne. 6. Wezwij pomoc. 7. Obserwuj i kontroluj stan poszkodowanego możliwość wystąpienia wstrząsu. 8. Odszukaj amputowany fragment ciała. Następnie zabezpiecz ranę i w miarę możliwości owiń w gazę. Jeżeli masz dostęp do lodu zawinięty fragment ciała umieść w szczelnie związanej folii. Całość zanurz w wodzie z lodem. Poinformuj ratowników medycznych o godzinie amputacji, a w miarę możliwości zamieść taką informację na pojemniku Zmiażdżenie Niezwykle niebezpieczne jest również zmiażdżenie. Oprócz rozległych obrażeń tkanek, złamań, uszkodzeń nerwów oraz naczyń krwionośnych, groźne są następstwa niedotlenienia oraz braku właściwego odżywiania poniżej zmiażdżenia. W takim przypadku nie dochodzi również do prawidłowego usuwania szkodliwych produktów przemiany materii. 1. Zabezpiecz zmiażdżony fragment ciała wyjałowionym opatrunkiem oraz postaraj się go unieruchomić. 2. Powyżej zmiażdżenia zapisz godzinę zdarzenia. 3. W przypadku wystąpienia masywnego krwotoku i nieskuteczności opatrunku uciskowego zastosuj opaskę zaciskową. 4. Wezwij pomoc. 5. Zapewnij termoizolację oraz wsparcie psychiczne. 6. Obserwuj i kontroluj stan poszkodowanego możliwość wystąpienia wstrząsu. 7. Zachowaj szczególną uwagę jeżeli przedmiot nadal przygniata kończynę. Jeżeli od przygniecenia minęło więcej czasu niż 10 minut, nie należy samodzielnie usuwać przedmiotu. Dopiero po podaniu środków farmakologicznych (np. w postaci kroplówki) organizm poszkodowanego jest częściowo zabezpieczony przed wpływem szkodliwych produktów odżywiania komórkowego z uszkodzonych tkanek. Nagłe przedostanie się tych substancji w dużym stężeniu mogłoby stanowić bezpośrednie zagrożenie życia. 36

37 12. OPARZENIA Oparzenia należą do najcięższych obrażeń ciała. Występują najczęściej wskutek działania wysokiej temperatury na tkanki, lecz mogą być również spowodowane substancjami chemicznymi. Wyróżniamy III stopnie oparzeń: - I zaczerwienienie, ból oraz obrzęk w miejscu uszkodzenia naskórka, - II zaczerwienienie, ból, pojawianie się pęcherzy wypełnionych przezroczystym płynem na skutek uszkodzenia skóry właściwej, - III występuje tkanka martwicza, często zwęglenie tkanek w miejscu bezpośredniego działania np. płomienia. W tym miejscu dochodzi do deformacji skóry martwe tkanki mogą mieć barwę szarą lub czarną, charakterystyczny jest brak czucia (uszkodzenie min. komórek nerwowych). Dookoła występują z charakterystycznymi objawami stopnie II i I. Reguły szacowania rozległości oparzeń: - Dziewiątek (Wallace a) metoda polegająca na podziale powierzchni skóry na rejony odpowiadające 9% (bądź wielokrotności) ogólnej powierzchni ciała poszkodowanego, - Piątek w przypadku niemowląt i dzieci. Jak powyżej, lecz odpowiednio 5%. - Dłoni przyjmuje się, że powierzchnia dłoniowa ręki poszkodowanego (bez kciuka i palców) odpowiada 1% powierzchni jego ciała Oparzenia termiczne Ryc. 41. Reguły szacowania oparzeń Do oparzeń termicznych często dochodzi poprzez kontakt z gorącym przedmiotem, cieczą czy poprzez działanie płomienia. Są to dosyć powszechne i trudne w leczeniu obrażenia. 1. Jeżeli do oparzenia doszło w Twojej obecności zdejmij z poszkodowanego biżuterię i odzież, które mogą magazynować ciepło oraz powodować kolejne obrażenia. Staraj się uwidocznić ranę, natomiast jeżeli ubranie przykleiło się bądź wtopiło w skórę nie zdejmuj go! 2. Zastosuj zasadę 3x15. Schładzamy bieżącą wodą o temperaturze około 15 C, przez co najmniej 15 minut, z wysokości około 15 cm. Należy pamiętać, aby woda nie spadała bezpośrednio na uszkodzoną skórę, lecz nieco powyżej, spływając na nie. Jeżeli wymaga tego sytuacja, możesz wykonać delikatny opatrunek. 3. Na oparzenia I można zastosować opatrunki piankowe, natomiast na wszystkie opatrunek hydrożelowy. 4. III delikatnie opatrz gazą wilgotną, aby zabezpieczyć ranę przed zabrudzeniem. 5. Oparzenie ciała powyżej 10% (powierzchnia dłoni poszkodowanego to około 1% powierzchni jego ciała) oraz: oparzenia III, twarzy, oczu, krocza, stawów należy traktować jako bardzo ciężkie i natychmiast wezwać pomoc! 6. NIE przebijaj pęcherzy z płynem oraz nie smaruj żadnymi maściami, tłustymi kremami itp. 7. W przypadku oparzenia powierzchni ciała powyżej 10%, schładzaj przez około minutę uszkodzone tkanki, a następnie zastosuj termoizolację oraz 37

38 obserwuj stan poszkodowanego (możliwość wystąpienia wstrząsu). Schładzanie należy prowadzić bardzo rozważnie, szczególnie w przypadku niemowląt i dzieci, aby nie spowodować wychłodzenia organizmu Oparzenia chemiczne Wiele trudności podczas udzielania pierwszej pomocy mogą nastręczać oparzenia spowodowane niebezpieczną substancją. Jest to związane głownie z trudności związanymi z usunięciem różnorodnych substancji chemicznych z ciała poszkodowanego. Ponadto istnieje duże zagrożenie dla ratownika, dlatego w tych przypadkach należy zachować szczególną ostrożność. 1. Spłukuj dużą ilością wody szkodliwą ciecz. Należy to wykonywać w taki sposób, aby substancja ta spływała po jak najmniejszej powierzchni skóry. 2. Mechaniczne usuń substancję stałą (najlepiej za pomocą jakiegoś przedmiotu), a następnie spłukuj dużą ilością wody. Nie zdmuchujemy niebezpiecznych substancji! 3. Jeżeli substancja znajduje się na odzieży, należy ją niezwłocznie zdjąć lub rozciąć (zachowaj szczególną ostrożność!). 4. Następnie postępuj jak w przypadku oparzeń termicznych. 5. Jeżeli oparzeniu uległy oczy, przemywaj je wodą od wewnętrznego do zewnętrznego kącika. Nie zabezpieczamy oczu należy pozwolić, aby woda i łzy swobodnie wypłukiwały szkodliwe substancje. Zapewnij wsparcie psychiczne poszkodowanemu. 6. Nie neutralizuj kwasów zasadami i na odwrót! 7. Jeśli jest to możliwe, staraj się zabezpieczyć próbkę niebezpiecznej substancji Porażenie prądem elektrycznym Najczęstszym skutkiem porażenia prądem są oparzenia. Niestety uszkodzenia tkanek są rozleglejsze niż w przypadku oparzeń termicznych. Należy pamiętać, że do obrażeń nie dochodzi jedynie w ranach wejścia i wyjścia strumienia prądu. Obrażenia te są wyraźnie odgraniczone od nieuszkodzonej skóry. Rana wejścia może charakteryzować się zwęgleniem, natomiast uszkodzenie tkanek rany wyjścia może przypominać obrażenia po swoistym wybuchu. Niewidoczne obrażenia zachodzą również wzdłuż naczyń krwionośnych i nerwów (niski opór), przez które przebiega ciepło. Ponadto możliwe są zaburzenia neurologiczne np. utrata przytomności oraz zatrzymanie oddychania i akcji serca. Nawet 24 godziny po porażeniu mogą występować zaburzenia w funkcjonowaniu serca. Porażenie prądem niskonapięciowym (<1000 V), najczęściej w domu. 1. Zadbaj o własne bezpieczeństwo. 2. Odizoluj poszkodowanego od źródła prądu (wyłącz bezpieczniki, odłącz urządzenie emitujące prąd, odsuń poszkodowanego za pomocą przedmiotu nie przewodzącego prądu np. deska). 3. Postępuj według potrzeb opatrz rany, wezwij pomoc. 4. Postępuj zgodnie z ogólnymi zasadami. Ryc. 42. Schemat powstawania ran wejścia i wyjścia 38

39 Porażenie prądem wysokonapięciowym (>1000 V), np. zerwanie trakcji elektrycznej. 1. Zachowaj szczególną ostrożność, zadbaj o własne bezpieczeństwo! 2. NIE podchodź do miejsca zdarzenia. 3. Zatelefonuj na pogotowie energetyczne nr Jeżeli odczuwasz drętwienie nóg, ból w podbrzuszu, jak najszybciej oddal się. 5. Nie opuszczaj strefy normalnym krokiem (niebezpieczeństwo powstania napięcia krokowego), lecz złącz stopy (obok siebie) i oddalaj się za pomocą skoków lub przeskakując z jednej nogi na drugą, lecz w żadnym momencie obie nogi nie mogą jednocześnie dotykać podłoża Porażenie piorunem Stosunkowo często do porażenia piorunem dochodzi podczas wędrówek górskich. Pamiętaj o zachowaniu wszystkich zasad związanych z minimalizowaniem ryzyka porażenia piorunem: - opuść jak najszybciej partie szczytowe, jednak unikaj schodzenia ze szlaku na niebezpieczny stok, - wyłącz telefon komórkowy oraz inne urządzenia elektryczne, a następnie schowaj je do plecaka, - oddal się od miejsc z elementami metalowymi (krzyże, łańcuchy itp.), - opuść namiot, ponieważ jest to wówczas niebezpieczne miejsce, - nie chowaj się pod pojedynczymi drzewami, lub odizolowanymi skupiskami drzew, - NIE układaj się w pozycji leżącej oraz nie opieraj się o skały, ściany budynków itp., - przykucnij ze złączonymi stopami, nie opierając się rękami o podłoże, Ryc. 43. Śmigłowiec TOPR wracający z akcji ratunkowej - unikaj cieków wodnych (np. strumienie górskie), które mogą przewodzić ładunek elektryczny, - jeżeli jesteś w grupie należy się rozproszyć, aby w razie porażenia pozostałe osoby wezwały pomoc oraz udzieliły pomocy. 1. Zachowaj szczególną ostrożność. 2. Wezwij pomoc. 3. Zadbaj o własne bezpieczeństwo (możliwość wystąpienia napięcia krokowego). 4. Ustabilizuj odcinek szyjny kręgosłupa, ogranicz poruszanie (możliwe uszkodzenie kręgosłupa). 5. Zabezpiecz oparzenia. 6. Postępuj zgodnie z ogólnymi zasadami. 39

40 13. ODMROŻENIA Skutkami działania na tkanki niskiej temperatury są niebezpieczne dla zdrowia odmrożenia. W skrajnych przypadkach mogą doprowadzić do martwicy tkanek, co może prowadzić do amputacji zdeformowanych części ciała. Najbardziej podatne na odmrożenia są stopy, dłonie oraz nieosłonięte części twarzy policzki, nos oraz uszy. Dla potrzeb pierwszej pomocy przedmedycznej wyróżniamy trzy stopnie odmrożeń: - I zaczerwieniona, chłodna skóra, mrowienie i piekący ból. - II zaczerwieniona lub sina skóra, występują: obrzęk oraz pęcherze wypełnione przezroczystym płynem, mrowienie i piekący ból. - III sina, czerwonawa, blada i lodowata skóra, występują niebieskawo-czarne zmiany martwicze, brak możliwości poruszania odmrożonym fragmentem ciała, brak czucia. 1. Zapewnij poszkodowanemu ciepłe otoczenie. 2. Poproś o zdjęcie mokrej oraz wilgotnej odzieży. 3. Włóż kończynę do ciepłej wody, stopniowo zwiększając jej temperaturę (nie więcej niż 36 C). 4. W przypadku II i III po osuszeniu ciała załóż delikatny opatrunek. 5. Zabezpiecz poszkodowanego przed dalszym wychłodzeniem. 6. Podaj ciepłą, słodką herbatę Ryc. 44. Odmrożenia dłoni II przytomnej osobie. 7. Obserwuj stan poszkodowanego, jeżeli utraci przytomność ułóż go na plecach. Bezwzględnie: - nie nacieraj odmrożonych miejsc śniegiem, spirytusem, - nie podawaj alkoholu, - nie przekłuwaj pęcherzy. Powierzchnię odmrożeń oceniamy zgodnie z zasadą dziewiątek. Odmrożenia II powyżej 10% (dzieci) oraz 15% (dorośli), odmrożenia III wymagają natychmiastowej pomocy lekarskiej. 40

41 14. UDAR CIEPLNY, SŁONECZNY ORAZ WYCHŁODZENIE Udar cieplny Do wystąpienia udaru cieplnego może dojść wskutek długiego przebywania w pomieszczeniach o wysokiej temperaturze i słabej wentylacji, a także nadmiernego wysiłku fizycznego w trudnych warunkach oraz braku odpowiedniej ilości pobieranych płynów. Jest to bardzo niebezpieczny stan przegrzania, w którym zaburzony zostaje mechanizm termoregulacji organizmu. Objawy: - wysoka temperatura ciała, - sucha i zaczerwieniona skóra, - zaburzenia świadomości oraz możliwa utrata przytomności, - ból, - przyspieszone tętno, - możliwe drgawki, - duże prawdopodobieństwo wystąpienia wstrząsu. 1. Ewakuuj poszkodowanego do chłodnego miejsca. 2. Obniżaj temperaturę ciała poszkodowanego (jeżeli nie jest we wstrząsie) poprzez spryskiwanie ciała wodą, obkładanie mokrymi ręcznikami w okolicach pach i pachwin. 3. Zastosuj pozycję przeciwwstrząsową. 4. Obserwuj stan poszkodowanego, kontroluj ABC. 5. Zapewnij pomoc lekarską Udar słoneczny Do udaru słonecznego dochodzi na skutek długiego oddziaływania promieni słonecznych na niechronioną głowę, szczególnie przy zwiększonym wysiłku fizycznym. Należy pamiętać, że nieosłonięcie głowy może spowodować podrażnienie opon mózgowych, co może stać się niebezpieczne dla zdrowia. Objawy: - zaburzenia świadomości, - ból i zawroty głowy, - nudności, możliwe wymioty, - sucha skóra, - zaczerwienie skóry w miejscach kontaktu z promieniami słonecznymi, - przyspieszone tętno, - osłabienie. 1. Ewakuuj poszkodowanego do chłodnego, osłoniętego miejsca. Ryc. 45. Udary są szczególnie niebezpieczne dla osób starszych 2. Jeżeli nie możesz ewakuować poszkodowanego osłoń jego ciało np. za pomocą koca, lub folii NRC (srebrna strona na zewnątrz). 3. Zastosuj pozycję półsiedzącą. 4. Poluzuj poszkodowanemu ubranie. 5. Jeżeli poszkodowany jest przytomny podaj chłodną wodę do picia. 6. Schładzaj głowę i kark zwilżonymi ręcznikami. 7. W razie konieczności zapewnij pomoc lekarską. 41

42 14.3. Wychłodzenie organizmu Wychłodzenie organizmu jest to stan, w którym temperatura ciała wynosi poniżej 35 C. Może do niego dojść na skutek gwałtownego obniżenia temperatury (np. poprzez wpadnięcie do lodowatej wody), a także długotrwałego przebywania w niskiej temperaturze bez właściwego ubrania (np. w wodzie bez odzieży zabezpieczającej). W tym stanie spowolniony jest metabolizm (co częściowo zabezpiecza mózg przed niedotlenieniem). Wpływa to również na spowolnienie reakcji na leki oraz utrudnia defibrylację. Objawy: - blada, zimna i sucha skóra, - zwolniony oddech, - dreszcze (w początkowej fazie), - zaburzenia świadomości i przytomności. Postępowanie (poszkodowany przytomny): 1. Kontroluj ABC. 2. Pomóż poszkodowanemu zdjąć mokre lub wilgotne ubranie. 3. Osusz ciało unikając nacierania. 4. Stopniowo ogrzewaj ciało poszkodowanego (połóż do łóżka). 5. Zapewnij termoizolację. W przypadku folii NRC złota strona na zewnątrz. 6. Podaj ciepłą, osłodzona herbatę lub czekoladę. 7. Ogranicz ruchy poszkodowanego. 8. NIE podawaj alkoholu. 9. Jeżeli do wychłodzenia doszło w terenie, natychmiast wezwij pomoc, odizoluj poszkodowanego od podłoża, wiatru, wilgoci, a następnie ogrzewaj go ciepłem własnego ciała oraz zapewnij termoizolację. Ryc. 46. Podawanie ciepłych napojów poszkodowanemu w stanie wychłodzenia Postępowanie (poszkodowany nieprzytomny): 1. Wezwij pomoc. 2. Sprawdzaj oddech nawet przez około 1 minutę (spowolniony metabolizm). 3. W przypadku braku oddechu rozpocznij RKO. 4. Zdejmij mokre lub wilgotne ubranie. 5. Osusz ciało unikając nacierania. 6. Zapewnij termoizolację. 42

43 15. NAGŁE ZACHOROWANIA Obecnie istnieje wiele chorób, które często w najmniej oczekiwanych momentach zaostrzają swoje objawy. Niekiedy to właśnie od szybkości podjęcia skutecznej pomocy zależy zdrowie i życie poszkodowanego Zawał serca Obecnie około 50% przyczyn zgonów spowodowanych jest problemami kardiologicznymi. Niestety nieodpowiednie odżywianie, mało ruchu, stosowanie używek, stres to najczęstsze czynniki wpływające na powstawanie chorób serca. Niezwykle niebezpiecznym stanem jest zawał serca (ostry zespół wieńcowy), czyli martwica mięśnia sercowego, która może być konsekwencją niedrożności naczyń wieńcowych dotleniających serce. Choroba wieńcowa lub inna choroba niedokrwienna spowodowane są miażdżycą, a także kurczem naczyniowym, który wiąże się ze stanem zapalnym naczyń krwionośnych. Rzadko dochodzi do całkowitego zatrzymania akcji serca, lecz częściej występują niebezpieczne arytmie serca. Objawy: - silny, uporczywy, gniotący ból zamostkowy, niezależny od oddechu oraz często promieniujący do lewej ręki, brzucha, a nawet żuchwy oraz lewej łopatki. - Duszność oraz silne pocenie się, - bladość, - osłabienie, - niepokój, - zaburzenia świadomości, - możliwe wstrząs oraz zatrzymanie akcji serca. 1. Uspokój poszkodowanego, zadbaj o komfort psychiczny. 2. Ogranicz poruszanie. 3. Zastosuj pozycję siedzącą z lekko pochyloną klatką piersiową. 4. W przypadku utraty przytomności ułóż poszkodowanego na plecach (udrożnij górne drogi oddechowe). 5. Poluzuj ubranie (rozpięcie koszuli, bluzki; zdjęcie krawata itp.). 6. Wezwij pomoc, poproś o przyniesienie AED. 7. Zbierz wywiad oraz bądź gotowy na pogorszenie się stanu poszkodowanego Cukrzyca Jedną z najczęściej występujących chorób metabolicznych spowodowaną zaburzeniami w funkcjonowaniu trzustki, a w następstwie niewłaściwą gospodarką węglowodanami w organizmie jest cukrzyca. Wyróżnia się stan zbyt niskiego lub wysokiego stężenia cukru we krwi. Osoby, u których zdiagnozowano tę chorobę są najczęściej przygotowane na wypadek pogorszenia się ich stanu, należy więc tylko pomagać. Dla potrzeb pierwszej Ryc. 47. Bransoletka diabetyka pomocy postępowanie jest podobne. Podanie czegoś słodkiego osobie przytomnej z niedocukrzeniem pomoże, natomiast w przypadku zbyt dużej zawartości cukru dodatkowa dawka nie powinna już zaszkodzić. Niezwykle istotną kwestią jest zebranie wywiadu oraz sprawdzenie posiadania dokumentów, specjalnych bransoletek Diabetyk, identyfikatorów, strzykawek z insuliną, recept itp. 43

44 Objawy: - przedmioty świadczące o cukrzycy, - mogą przypominać zatrucie lub upojenie alkoholowe (zapach acetonu z ust oraz zachowanie), - uczucie głodu, wzmożone pragnienie, - senność oraz brak logicznego kontaktu słownego, - mogą wystąpić zaburzenia świadomości i przytomności, drgawki, - blada skóra z zimnym potem (w przypadku niedocukrzenia), - osłabienie. 1. Zbierz dokładny wywiad, sprawdź wyznaczniki diabetyka (bransoletka itp.). 2. Przytomny - podaj coś słodkiego do picia i jedzenia, pomóż w przygotowaniu leków do podania. 3. Jeżeli poszkodowany stracił przytomność wezwij pomoc, ułóż poszkodowanego na plecach, kontroluj ABC Trudności oddechowe Duszność towarzyszy wielu chorobom. Najczęstszymi z nich są: astma, zawał mięśnia sercowego, przewlekła obturacyjna choroba płuc. W celu zapewnienia właściwej pomocy, kluczową czynnością jest jak najszybsze zebranie wywiadu. Objawy: - problemy z oddychaniem np., długi, świszczący lub krótki, łapczywy oddech, - kaszel, - zaczerwienienie, - niepokój, - osłabienie. 1. Ułóż w pozycji półsiedzącej z nieco pochylonym tułowiem (aby opierał łokcie na swoich kolanach), co może ułatwić oddychanie. 2. Pomóż poszkodowanemu w normalizacji oddychania. Możesz oddychać razem z poszkodowanym. 3. Zbierz wywiad chorobowy. 4. Pomóż w zażyciu lekarstw zaleconych przez lekarza (najczęściej za pomocą inhalatora). 5. Zapewnij wsparcie psychiczne. 6. Obserwuj stan poszkodowanego. W sytuacji ciężkiej lub pogłębiających się nieprawidłowości w oddychaniu wezwij pomoc. Ryc. 48. Pomoc w zażyciu leku wziewnego Napad drgawek Najczęściej napad drgawek kojarzony jest z epilepsją. Wyróżnia się kilka rodzajów epilepsji. Najbardziej kojarzony typ to grand mal charakteryzujący się utratą przytomności, wyprężaniem mięsni, ślinotokiem, zaburzeniami w pracy zwieraczy, drgawkami. Jednakże należy pamiętać, że wiele czynników może wywołać drgawki m.in.: obrażenia głowy, zatrucie, problemy z dotlenieniem mózgu, zespół abstynencji poalkoholowej lub polekowej. U osób cierpiących na epilepsję atak może nastąpić niespodziewanie, choć niektóre czynniki mogą zwiększyć prawdopodobieństwo napadu np. światło stroboskopowe. Należy pamiętać, że w zależności od rodzaju padaczka może 44

45 mieć różny przebieg. Niemniej jednak postępowanie podczas napadu drgawek jest takie samo, niezależnie od czynnika wywołującego ten stan. Objawy: - utrata świadomości, przytomności, - naprężanie mięsni, - drgawki, - możliwe wystąpienie ślinotoku, bezwiednego oddania moczu. Postępowanie (w trakcie ataku, trwającego od kilku sekund do kilku minut): 1. Wezwij pomoc. 2. Poproś o opuszczenie pomieszczenia osób postronnych. 3. Zdejmij poszkodowanemu okulary. 4. Odsuń przedmioty, które po uderzeniu mogą np. upaść na poszkodowanego. 5. Ochraniaj głowę (np. podsuwając pod nią swoje ręce), aby nie uderzała o podłoże. 6. Przykryj okolice krocza np. bluzą (po Ryc. 49. Zdejmowanie okularów podczas ataku wydaleniu moczu w obecności gapiów, nie będzie to takie widoczne troska o prywatność poszkodowanego). 7. NIE wkładaj nic do ust poszkodowanego! Może to spowodować przegryzienie i połknięcie przedmiotu, obrażenia wewnątrz jamy ustnej np. ukruszenie zębów itd. Podtrzymywanie głowy w miarę możliwości w pozycji udrożnionych dróg oddechowych zabezpiecza przed uszkodzeniem języka. 8. NIE staraj się tłumić drgawek nie zahamujesz ich, a jedynie możesz spowodować dodatkowe obrażenia. Postępowanie (po ataku): 1. Ułóż poszkodowanego na plecach i udrożnij górne drogi oddechowe. 2. Sprawdź, czy poszkodowany nie doznał obrażeń. 3. Kontroluj ABC (po ataku poszkodowany może być przez kilka lub kilkadziesiąt minut nieprzytomny). 4. Wezwij pomoc. 5. Zbierz wywiad od rodziny, znajomych Udar mózgu Niezwykle niebezpiecznym stanem dla zdrowia i życia jest udar mózgu. Wyróżnia się udar niedokrwienny (niedrożność naczyń krwionośnych) oraz krwotoczny (powstały na skutek pęknięcia naczyń krwionośnych). Stan ten doprowadza do zaburzeń w funkcjonowaniu mózgu, co może być bezpośrednim zagrożeniem życia. Objawy: - różnego rodzaju zaburzenia świadomości, mowy, pamięci, - ból głowy, nudności oraz wymioty, - niedowład np. kończyn zazwyczaj po jednej stronie ciała, - możliwe porażenie połowy strony twarzy, niekiedy charakterystyczne opadanie kącika ust. 1. Wezwij pomoc. 2. Ułóż przytomnego poszkodowanego w pozycji półleżącej. 3. Zbierz wywiad i zapewnij wsparcie psychiczne. 4. Obserwuj stan poszkodowanego. 45

46 16. ZATRUCIA Istnieje wiele przyczyn wywołujących ten niebezpieczny stan. Do zatrucia może dojść poprzez nieświadomość, pomyłkę, lekkomyślność, nadużycie, ale również w skutek próby samobójczej. Objawy zatrucia większością substancji są dosyć podobne i mogą występować również na skutek innych schorzeń. Pierwszą czynnością jaką należy wykonać jest ocena miejsca zdarzenia. W otoczeniu poszkodowanego możemy znaleźć wskazówki co do zaistniałej sytuacji, co jest niezwykle istotne w sytuacji zaburzeń przytomności poszkodowanego. Należy również zachować szczególną ostrożność i zadbać o własne bezpieczeństwo (np. asekuracja drugiej osoby) w sytuacji w której podejrzewamy zatrucie poprzez drogi oddechowe. O zatruciu mogą świadczyć: - mdłości, wymioty, bóle brzucha, biegunka, - bóle głowy, zaburzenia świadomości, - zaburzenia oddechowe, kardiologiczne, - zmiany w zachowaniu. Ryc. 50. Zaburzenia wzroku są częstym objawem zatruć CO Zatrucia pokarmowe Dosyć powszechnymi zatruciami się zatrucia poprzez układ pokarmowy. W znacznej części przypadków, są to sytuacje nie zagrażające życiu, spowodowane najczęściej zjedzeniem nieświeżego pokarmu. Jednakże poprzez układ pokarmowy dochodzi również do bardzo ciężkich zatruć (również z racji, że dochodzi do nich jakiś czas po spożyciu, kiedy substancja jest już w organizmie), silnymi truciznami np. znajdującymi się w trujących grzybach. W okresie letnim należy zachować szczególną uwagę podczas grzybobrań, dokładnie sprawdzając zbierane grzyby oraz pilnując przebywających z nami dzieci. Objawy zatruć pokarmowych: - osłabienie, - bóle brzucha, mdłości i wymioty, - inne w zależności od rodzaju trucizny. 1. Zbierz dokładny wywiad co zjadł/wypił poszkodowany, w jakiej ilości, kiedy oraz czy spożywał sam czy z innymi osobami? 2. Zabezpiecz przedmioty, które mogą pomóc w rozpoznaniu i neutralizacji trucizny (pojemnik po substancji, opakowanie po tabletkach itp.), 3. Spowoduj wymioty, jeżeli poszkodowany jest przytomny oraz gdy do zatrucia doszło do 30 minut przed rozpoczęciem udzielania pomocy. Najbezpieczniej wywołać wymioty poprzez wypicie dużej ilości letniej wody. Wymiotów NIE wywołujemy: - u poszkodowanych z zaburzeniami przytomności, drgawkami, - gdy do zatrucia doszło przez substancje chemiczne, - gdy do zatrucia doszło kilka godzin temu Zatrucie poprzez układ oddechowy Do tego typu zatruć dochodzi szczególnie często podczas pożarów, pracy, a także w trakcie sezonu grzewczego. Wówczas niezwykle niebezpieczny z racji swoich właściwości fizycznych jest tlenek węgla (CO, tzw. czad). Ponadto niebezpieczny jest również dwutlenek węgla (CO 2 ), natomiast należy pamiętać, że w kontekście wpływu na organizm gazu dochodzi do uduszenia, a nie zatrucia. 46

47 Objawy zatruć przez układ oddechowy (tlenek węgla lub inne gazy): - bóle głowy, - zaburzenia wzroku (występowanie tzw. mroczków przed oczami ), - problemy z oddychaniem, - szum w uszach, - jasnoczerwone zabarwienie skóry, - zaburzenia przytomności. Ogólne postępowanie: 1. Nie wchodź do pomieszczeń w których podejrzewasz, że ulatnia się gaz! 2. Nie używaj urządzeń mogących wywołać iskrę (włącznik światła, latarka). 3. Nie używaj otwartego ognia. 4. Zapewnij sobie pomoc innej osoby. 5. Zachowanie szczególnej ostrożności i właściwa ocena miejsca zdarzenia. 6. Ewakuacja poszkodowanego, aby wyeliminować dalszy wpływ trucizny. 7. Zapewnij dostęp świeżego powietrza. 8. Sprawdź stan czynności życiowych. 9. Jeżeli brak jest prawidłowego oddechu rozpocznij RKO. 10. Zapewnij komfort termiczny i psychiczny. 11. Zapewnij pomoc lekarską osobom, które znajdowały się pod wpływem gazów. 12. W miarę możliwości wentylację wykonuj za pomocą worka samorozprężalnego lub maseczki twarzowej z systemem niemieszania się powietrza wtłaczanego z wydychanym przez poszkodowanego Zatrucia przez skórę Użądlenie przez owady (pszczoła, osa, szerszeń) W okresie letnim bardzo często dochodzi do użądleń. Nie są one niebezpieczne jeżeli dana osoba nie jest uczulona na substancje wydzielane przez owady. W przypadku alergii, należy zachować szczególną uwagę, ponieważ użądlenie mogą być groźne dla poszkodowanego. Objawy: ból, zaczerwienienie, obrzęk, ślad po użądleniu, możliwe trudności w oddychaniu osób uczulonych. jak najszybciej wyjmij żądło (w przypadku pszczoły). Użyj pęsety lub wykonaj to poprzez zdrapanie np. brzegiem karty kredytowej, tępym fragmentem ostrza noża itp. Jak pokazały badania, mniej prawdopodobne jest wyciśnięcie toksyn do organizmu poprzez chwycenie żądła palcami czy pęsetą, niż uszkodzenie żądła i pozostanie kolca w ciele. W przypadku użądlenia nie metoda usuwania, a czas przedostawania się jadu ma istotne znaczenie. Pamiętaj, że żądło to nie tylko kolec, ale też m.in. woreczek jadowy oraz mięśnie, które cały czas inicjują ruchy wbijające. Natomiast metoda zdrapywania jest efektywniejsza przy urządzeniach masowych, kiedy jak najszybciej należy usunąć jak największej ilości żądeł. Pamiętaj, aby oddalić się od miejsca użądlenia (owady te wyczuwają feromony uwolnione podczas użądlenia i staja się agresywniejsze). Następnie zbierz wywiad (informacja o uczuleniu wezwij pomoc), zastosuj zimny okład, obserwuj stan poszkodowanego możliwość wystąpienia reakcji alergicznej, wstrząsu, o których poszkodowany może nie wiedzieć. Ukąszenie przez kleszcza Po każdym spacerze w lesie powinieneś przeszukać swoje ciało oraz ubranie, sprawdzając czy nie znajduje się na nich kleszcz. Większość z tych pajęczaków nie jest zarażonych groźnymi wirusami i bakteriami, jednakże obecność zarażonego kleszcza w organizmie może być bardzo niebezpieczna dla zdrowia, a nawet życia. Ryc. 51. Kleszcz 47

48 Objawy: obecność kleszcza w ciele. Za pomocą pęsety chwyć kleszcza za twardą cześć tułowia (tuż przy skórze). Następnie kręcąc nadgarstkiem na przemian w prawo i w lewo delikatnie odciągaj dłoń. Pamiętaj aby wykonywać to ostrożnie, żeby usunąć pajęczaka w całości oraz nie zgnieść go. Po wyciągnięciu obejrzyj go czy jest w całości (powinien mieć 8 odnóży). Następnie zbierz wywiad (informacja o uczuleniu wezwij pomoc), zdezynfekuj miejsce ukąszenia i obserwuj czy nie pojawia się zaczerwienienie oraz inne niepokojące objawy, w razie których udaj się do lekarza. Bezwzględnie nie smaruj kleszcza znajdującego w ciele żadnymi maściami, środkami itp., ponieważ może dojść do przeniknięcia wydzielin uszkodzonego kleszcza do organizmu. Obecnie dostępne są specjalne pompki do usuwania kleszczy, które ułatwiają usuwanie pajęczaków i eliminują kontakt z kleszczem. Ukąszenie przez żmiję W niektórych regionach kraju występuje żmija zygzakowata, która może być niebezpieczna dla człowieka. W sytuacji ukąszenia dziecka, osoby starszej lub uczulonej na tego typu substancje, musimy jak najszybciej zapewnić pomoc lekarską. W pozostałych przypadkach należy zachować spokój, podjąć przemyślane działania oraz zapewnić poszkodowanemu pomoc lekarską. Objawy: ślad po ukąszeniu (dwa ukłucia oddalone o około 1 cm), zaczerwienienie, ból, niepokój, nudności. załóż opaskę Bier a. Należy założyć ją na kończynach około 10 cm powyżej ukąszenia. Jej działanie polega zaciśnięciu powierzchniowych naczyń Ryc. 52. Żmija zygzakowata krwionośnych, natomiast krew nadal jest transportowana głównymi naczyniami krwionośnymi. Opaskę można zrobić z chusty trójkątnej lub mocniej zaciśniętego bandaża elastycznego, ogranicz wysiłek poszkodowanego, zapewnij pomoc lekarską. Bezwzględnie nie nacinamy rany, nie próbujemy wysysać jadu (jest to nieskuteczne i niebezpieczne). Zatrucia środkami chemicznymi, substancjami wydzielanymi np. przez rośliny Niektóre rośliny wydzielają substancje, które w większych ilościach mogą być szkodliwe. Kontakt np. z sokiem barszczu Sosnowskiego występującego w Bieszczadach, może wywołać miejscowe podrażnienie skóry. Objawy: zaczerwienienie skóry, swędzenie, inne objawy w zależności od trucizny. Za pomocą przedmiotu lub w rękawicach ochronnych mechanicznie usuń substancję lub odsuń roślinę. Ostrożnie zdejmij skażoną odzież (zadbaj szczególnie o oczy i błony śluzowe), a następnie miejsce kontaktu z substancją spłukuj letnią wodą. Ryc. 53. Barszcz Sosnowskiego Jeżeli dojdzie do uszkodzenia tkanek, załóż jałowy opatrunek i zapewnij pomoc lekarską. 48

49 17. PODTOPIENIE Podczas tonięcia organizm wykonuje szereg działań obronnych. Początkowo wstrzymuje oddech, aby nie pobierać wody. Niestety po jakimś czasie nieświadomie dochodzi do prób oddychania, podczas których woda zalewa jamę ustną. Wówczas reakcją organizmu jest połykanie wody i przesuwanie jej do żołądka. Ostatnim etapem obrony organizmu jest zaciśnięcie krtani, jednak jest to stan krótkotrwały. W tym czasie w organizmie znajduje się coraz mniej tlenu, a zwiększa się stężenie dwutlenku węgla. Taki stan prowadzi do utraty przytomności, przez co dochodzi do pojawienia się wody w drogach oddechowych. Niewielka ilość wody słodkiej w płucach może się wchłonąć do organizmu, natomiast woda słona może spowodować obrzęk płuc poprzez wytworzenie się pienistej wydzieliny. W obu przypadkach bez specjalistycznego sprzętu nie jest możliwe usunięcie wody z płuc. 1. Natychmiast wezwij WOPR nr , pogotowie ratunkowe nr 999 oraz specjalną jednostkę straży pożarnej nr 998 (zaznacz, że poszkodowany jest w wodzie). 2. Oceń zdarzenie (głębokość, odległość od brzegu, stan poszkodowanego, dostępność sprzętu ratowniczego itd.). 3. Wybierz najbezpieczniejszy sposób wyciągnięcia poszkodowanego na brzeg (koło ratunkowe, rzutka, lina, podając rękę lub długi przedmiot). NIE PODEJMUJ PRÓBY PODPŁYNIĘCIA DO POSZKODOWANEGO, JEŻELI NIE UKOŃCZYŁEŚ SPECJALISTYCZNEGO SZKOLENIA Z RATOWICTWA WODNEGO ORAZ NIE MASZ WSPARCIA. W innym w przypadku nie ryzykuj utraty życia swojego oraz ratowników, którzy będą musieli nieść pomoc dla dwóch osób. 4. Po wydostaniu tonącego na brzeg, sprawdź zawartość jamy ustnej. Upewnij się czy nie widzisz w niej ciał obcych (wyłamane zęby, przegryziony język, woda) i w razie konieczności usuń je (pamiętaj o bezpieczeństwie). Nie trać czasu na usuwanie wody z dróg oddechowych lub pokarmowych, gdyż nie będzie to skuteczne, a będzie wiązało się ze stratą czasu. Ryc. 54. Ratownicy WOPR 5. Jeżeli poszkodowany nie oddycha rozpocznij resuscytację krążeniowo-oddechową od 5 wdechów ratowniczych, a następnie kontynuuj ją algorytmem 30:2. 6. Jeżeli poszkodowany odzyska prawidłowy oddech możemy ułożyć go w pozycji bezpiecznej, ponieważ może dojść do wymiotów wody, która dostała się do żołądka. Należy zadbać o komfort termiczny i nieustannie monitorować stan poszkodowanego. Podczas wypoczynku nad wodą często dochodzi również do obrażeń szczególnie głowy i kręgosłupa wskutek skoków do wody. Należy wówczas zachować szczególną ostrożność (Patrz: Obrażenia kręgosłupa) zarówno podczas wydobywania poszkodowanego na brzeg jak i w trakcie udzielania pomocy przedmedycznej. 49

50 18. WYPOSAŻENIE SAMOCHODOWEJ APTECZKI PIERWSZEJ POMOCY Ryc. 55. Pojemna i fabrycznie dobrze wyposażona niemiecka apteczka Kiedy wybieramy się na obóz, biwak lub rajd, nasze apteczki są z reguły wzorowo wyposażone. Zwracamy uwagę na ilość podopiecznych, specyfikę przedsięwzięcia, czas trwania, jakość sprzętu itd. Natomiast podczas prywatnych podróży z najbliższymi, często zapominamy o dobrze wyposażonej samochodowej apteczce. Jest to bardzo istotne, ponieważ większość dostępnych na rynku apteczek jest de facto jedynie atrapami. Brak w nich często podstawowych elementów, natomiast rzeczy mało przydatnych (np. wata) jest pod dostatkiem. Kolejna kwestia to jakość takiego wyposażenia. Najbardziej porażającą rzeczą są nożyczki, za pomocą których można mieć problemy z przecięciem papieru, nie wspominając o dżinsach, pasach bezpieczeństwa. Poniżej zaprezentowano każdy element wyposażenia solidnej apteczki. Warto zajrzeć do apteczki znajdującej się w pojazdach naszych najbliższych, aby w razie potrzeby uzupełnić braki, choćby według poniższego spisu Środki opatrunkowe 1. Kompresy jałowe. Jest to podstawa opatrunku i kluczowa sprawa dla jego efektywności. Na rany powierzchniowe oraz skaleczenia powinny wystarczyć kompresy. Najpopularniejsze są kompresy jałowe pakowane po 3 sztuki. Ich powierzchnie są zróżnicowane np. 5x5 cm, 7x7 cm, 9x9 cm itd. Warto mieć w apteczce średnie i większe rozmiary. W razie potrzeby zawsze można wyciąć mniejszy fragment. [0,90 zł] 2. Gazy jałowe. Przy poważniejszych obrażeniach są nieodzowne. Nie trzeba rozkładać gazy na całą jej powierzchnię, lecz po zdjęciu opakowania fabrycznie złożoną przykładamy do rany i mocujemy bandażem. Duża powierzchnia jest pomocna np. przy złamaniach otwartych (nigdy nie wkładamy kości lecz zabezpieczamy ranę), rozleglejszych ranach czy oparzeniach. Pamiętajmy, że uszkodzona skóra na skutek działania wysokiej temperatury traci swoje właściwości m.in. jako bariera obronna dla drobnoustrojów i zanieczyszczeń ze środowiska zewnętrznego. Dlatego niezbędne jest zabezpieczenie ran powstałych wskutek poparzeń. [2,00 zł] 3. Opaska dziana (bandaż dziany) jest podstawowym środkiem mocujący gazy i kompresy. Bandaże mają przeważnie 4 m długości, o różnej szerokości. Warto zaopatrzyć się w szerokości 5 i 10 cm, najlepiej po kilka sztuk. Jeżeli jest w apteczce miejsce, dobrze byłoby mieć jedną sztukę o szerokości 15 cm. Jest wiele technik bandażowania. Pamiętajmy jednak, że w tym przypadku nie estetyka, a skuteczność jest bardziej pożądana. [0,80 zł] 4. Opaska elastyczna (bandaż elastyczny) stosowana jest najczęściej przy skręceniach i zwichnięciach stawów. Teoretycznie nie jest on niezbędny w apteczce samochodowej. Jednakże warto mieć choćby jedną sztukę o szerokości 10 cm. [1,80 zł] 5. Codofix jest to rozciągliwa siateczka, która ma za zadanie podtrzymywać opatrunek. Codofix można kupić w aptece na metry w różnych rozmiarach, poczynając od tych na palec, po głowę i klatkę piersiową. Warto zakupić rozmiar na głowę. Ryc. 56. Codofix 50

51 W razie rany nie musimy wówczas męczyć się bandażem (jest to niewygodne i stabilny opatrunek wymaga ćwiczeń), lecz przykładamy kompres, a następnie naciągamy na głowę siateczkę, która podtrzymuje opatrunek. Przy rozleglejszych opatrunkach bez wahania można wyciąć otwory na oczy oraz usta. [15,00 zł/mb] 6. Opatrunek osobisty (indywidualny) jest to bandaż do którego na jednym z końców przymocowana jest gaza opatrunkowa. Druga gaza jest ruchoma i można ją przesuwać na całej długości bandaża. Opatrunek ten został stworzony na potrzeby wojska, ponieważ doskonale nadaje się do opatrzenia ran postrzałowych. W praktyce sprawdza się dobrze przy okazji ciała obcego w oku. Prócz uszkodzonego oka musimy zabezpieczyć zdrowe, ponieważ oczy są sprzężone i ruchy nieuszkodzonego oka pogłębiałyby uszkodzenia pierwszego. Zsuwamy więc ruchomą gazę tworząc okulary i delikatnie owijamy dookoła głowy. Ponadto w tym zestawie znajduje się agrafka, którą możemy zastosować przy wykonywaniu temblaka z wykorzystaniem koszulki lub bluzy poszkodowanego. Opatrunek indywidualny nie zajmuje dużo miejsca, więc warto posiadać ten zestaw w plecaku lub torebce. [2,50 zł] 7. Chusta trójkątna. Służy do stabilizacji kończyn górnych. Jednakże można ją zastosować również np. z braku bandaża jako elementu podtrzymujący gazę lub wykonać z niej opaskę zaciskową. Dlatego warto posiadać w apteczce co najmniej 2 sztuki tego istotnego srodka opatrunkowego. [3,00 zł] 8. Plaster na rolce. W większości przypadków plaster na rolce służy do podtrzymania mniejszych opatrunków np. skaleczeń i zadrapań. Należy zwrócić uwagę na jego stan czy nadal posiada właściwości przyczepne. W apteczce warto mieć plaster o szerokości 2,5 cm, ponieważ będzie on najbardziej uniwersalny. [4,00 zł] 9. Plaster z opatrunkiem. Stosowany jest do mniej poważnych uszkodzeń tkanek skóry. Jest to wygodne rozwiązanie, ponieważ nie musimy docinać kompresów, co również wpływa na solidność tego opatrunku. W aptekach mamy dostępne zestawy gotowych plastrów w różnych wielkościach oraz średniej szerokości plaster z opatrunkiem sprzedawany na metry. [10,00 zł/komplet] 10. Opatrunek żelowy (hydrogel, aqua gel). Jest stosowany na oparzenia. Konsystencja prezentowanego opatrunku przypomina przezroczystą galaretkę. Praktycznie w całości składa się z wody. Po otworzeniu opakowania, żel kładziemy bezpośrednio na miejscu poparzenia. Jeżeli mamy większy powierzchniowo opatrunek, śmiało możemy go ciąć na mniejsze części - nic się nie rozpadnie, ani nie wyleje. Żel ten dostarcza skórze wody, a także zabezpiecza skórę przed zanieczyszczeniami. Opatrunek ten mocujemy np. za pomocą bandaża. Teoretycznie żel ten powinno się przechowywać w lodówce. Powinniśmy posiadać w domu choćby sztukę opatrunku Ryc. 57. Opatrunek Aqua Gel hydrożelowego, z racji częstych oparzeń, do których dochodzi w kuchni. Obrażenia takie mogą się zdarzyć również podczas prac naprawczych auta, dlatego warto mieć choćby jeden taki opatrunek w apteczce. [od 3,00 zł] Inne wyposażenie 1. Rękawiczki ochronne. Jest to podstawa i pierwsza rzecz, po którą należy sięgnąć do apteczki. Zakładając rękawiczki izolujemy się od płynów ustrojowych poszkodowanego. Niestety w dzisiejszym świecie czyha na nas wiele chorób i należy w maksymalny sposób wyeliminować jakiekolwiek ryzyko z tym związane. Najpopularniejsze są rękawiczki lateksowe. Ich zaletą jest dobre dopasowanie się do dłoni (pod warunkiem posiadania odpowiedniego rozmiaru - warto sprawdzić czy posiadasz właściwy rozmiar). Jednakże rękawiczki te są dosyć nietrwałe i często 51

52 zdarza się, że pękają. W niemieckich apteczkach standardowe rękawiczki wykonane są z winylu. Nie przylegają tak dobrze jak gumowe lecz są bardziej wytrzymałe. Ponadto nie wywołują reakcji uczuleniowej dla osób wrażliwych na lateks i gumę. Najlepiej byłoby wyposażyć się w bardziej odporne i wytrzymałe rękawice ze specjalnych tworzyw. Mają one z reguły barwę niebieską i chropowatą powierzchnię. Jednakże do apteczki samochodowej winylowe powinny w zupełności wystarczyć. Prócz kilku par w apteczce, rękawiczki warto nosić je w niewielkiej saszetce np. przy kluczach. Jeżeli będzie trzeba pomóc komuś na ulicy, rękawiczki mamy przy sobie. Jest to swoisty bardzo przydatny breloczek. Każda z pań zapewne znajdzie w swojej torebce troszkę miejsca na parę takich rękawiczek. [od 0,30/para zł] 2. Maseczka do sztucznego oddychania. Jest zalecana do wykonywania resuscytacji krążeniowo-oddechowej. Najczęściej składa się z plastikowego ustnika, który znajduje się w centralnej części folii ze ściągawką, jak poprawnie wykonywać sztuczne oddychanie. Plastikowy ustnik wkładamy do ust poszkodowanego, w ten sposób, aby móc przeczytać informację na folii. Jest to najprostszy sposób izolacji. Występują również podobne maseczki z filtrem w ustniku oraz oczywiście większe, wykonane z tworzyw sztucznych maski twarzowe. W naszej apteczce warto mieć chociażby tą podstawową wersję. [3,00 zł] 3. Kołnierz ortopedyczny. Kołnierz służy do stabilizacji odcinka szyjnego kręgosłupa. Powinien być zakładany wszystkim uczestnikom wypadków komunikacyjnych. Jeżeli ćwiczyłeś zakładanie kołnierza, warto mieć choć jedną sztukę w samochodzie. Obecnie można nabyć kołnierz tekturowy (jednorazówka, zajmuje niewiele miejsca, wydatek kilku złotych) lub solidny kołnierz z tworzyw sztucznych. [45 zł] 4. Nożyczki. Wbrew pozorom są bardzo istotnym elementem apteczki. Za ich pomocą rozetniemy ubranie, aby odsłonić ranę i prawidłowo wykonać opatrunek, przytniemy kompres, bandaż itp., a także w razie konieczności przetniemy pasy bezpieczeństwa. Zaleca się przecięcie pasów szczególnie z uwagi na bezpieczeństwo ich przyszłych użytkowników. Po poważnych wypadkach pasy takie tracą swoje właściwości, dlatego przecięte pasy Ryc. 58. Solidne, profilowane nożyczki zmuszają właściciela do ich wymiany. [15,00 zł] 5. Koc ratunkowy (folia NRC). Jest niezwykle ważnym elementem wyposażenia, którego niestety często brakuje w apteczkach. Specjalne tworzywo najczęściej o powierzchni 160 x 210 cm (z jednej strony złote, z drugiej srebrne) służy do zachowania odpowiedniej temperatury ciała poszkodowanego. Jeżeli wskazane jest utrzymanie temperatury ciała poszkodowanego, owijamy go złotą stroną na zewnątrz (dla zapamiętania skojarzenie: ciepło-słońce-żółty). Natomiast w innych przypadkach np. plaża i udar cieplny (jednakże należy zachować szczególną ostrożność) - srebrnym na zewnątrz (zimno-śnieg-biały). Należy pamiętać, że nie wystarczy przykryć poszkodowanego. Zaleca się odizolować go od podłoża również pod plecami. Nigdy nie zasłaniamy twarzy. Koc ten jest uniwersalny - jeżeli w zimie mamy awarię pojazdu, możemy się w środku auta okryć kocem, owinąć śpiwór podczas biwaku itp. [8,00 zł] 6. Kamizelka odblaskowa. Jest bardzo istotna w kontekście bezpieczeństwa, szczególnie po zmroku. Należy założyć kamizelkę nie tylko podczas wypadków, lecz również w trakcie np. zmiany koła. [9,00 zł] 7. Latarka. Warto mieć w aucie latarkę, która okaże się przydatna w wielu sytuacjach, również podczas udzielania pomocy w nocy. Najwygodniejsza jest tzw. czołówka, ponieważ dzięki jej użyciu mamy do dyspozycji obie dłonie. Jednakże, aby latarka była przydatna, należy Ryc. 59. Kamizelka, latarka, gwizdek 52