ZWOLNIENIE OD KOSZTÓW SĄDOWYCH W SPRAWACH CYWILNYCH

Transkrypt

1 Jarosław Legieć, Bożena Skalny ZWOLNIENIE OD KOSZTÓW SĄDOWYCH, POMOC PRAWNA Z URZĘDU W SPRAWACH CYWILNYCH Nieświadomość przysługujących nam praw prowadzi do tego, że niejednokrotnie sami pozbawiamy się możliwości dochodzenia należnych nam roszczeń. Kieruje nami strach przez skomplikowanymi procedurami, boimy się, że sami sobie nie poradzimy czy też nie posiadając odpowiednich środków pieniężnych na zaspokojenie kosztów postępowania nie chcemy narażać naszej rodziny na niepotrzebny wydatek, nie wiedząc czy ostatecznie opłaci się to nam. Chcemy przedstawić państwu w tej publikacji dwie instytucje, które służyć maja właśnie takim osobom, które chcą dochodzić słusznie należnych im praw, ale ze względu na szczególną sytuację materialną albo zawiłość postępowania rezygnują z tego. ZWOLNIENIE OD KOSZTÓW SĄDOWYCH W SPRAWACH CYWILNYCH Zwolnienie od kosztów sądowych w sprawach cywilnych stanowi gwarancję zapewnienia prawa do sądu osobom, które chcą lub uczestniczą w postępowaniu sądowym, mimo braku odpowiednich środków materialnych na jego zabezpieczenie. W celu lepszego zrozumienia tej instytucji niezbędne może się okazać poznanie nie tylko przepisów prawnych, ale także praktyki sądowej, co zechcemy państwu w tej publikacji przedstawić. S t r o n a 61

2 Vademecum prawno-administracyjne Jakie stanowisko w sprawie zwolnienia od kosztów sądowych prezentuje sąd? Sąd traktuje tą instytucję jako wyjątkową. Obywatel chcący wystąpić na drogę sądową powinien przez odpowiedni okres wcześniej oszczędzać ze swoich wydatków, aby zabezpieczyć wszelkie koszty procesu a jednocześnie nie uszczuplić kosztów utrzymania siebie i rodziny. Dopiero w sytuacji, gdy nie jest w stanie pogodzić tych dwóch wymogów jednocześnie może zwrócić się o pomoc do państwa Nie jestem w stanie ponieść kosztów sądowych, co mam robić? Osoba fizyczna, która nie jest w stanie ponieść kosztów sądowych bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny może wnieść do sądu wniosek o zwolnienie jej z tych kosztów. Możemy mieć do czynienia z dwiema sytuacjami, gdy wnosimy wniosek przed wszczęciem postępowania przed sądem bądź w jego toku. W pierwszym przypadku wniosek ten powinien być ujęty w piśmie wszczynającym postępowanie jako jedno z żądań. Sąd dokonuje oceny zasadności naszego wniosku jako pierwszą czynność, dopiero po ostatecznym rozstrzygnięciu o zwolnieniu lub braku zwolnienia od kosztów może przejść do zasadniczej części postępowania. W drugim przypadku, gdy sprawa już się toczy, wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych umieszczamy w odrębnym piśmie. Jego wniesienie nie przerywa w tym wypadku toku postępowania. Ważne podkreślenia jest także to, że możliwe jest również w obu przypadkach złożenie wniosku także ustnie do protokołu. 62 S t r o n a

3 Jarosław Legieć, Bożena Skalny Zwolnienie od kosztów sądowych Na co zwrócić szczególną uwagę przy pisaniu wniosku? Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych powinien rzetelnie przedstawiać przesłanki przemawiające za jego zasadnością. Musi, więc wskazywać, na czym polegają nasze trudności, np. brak wystarczających, wysokie koszty utrzymania. Do wniosku należy dołączyć wszelkie dokumenty, które uwiarygodniają przedstawione przez nas tezy, przykładowo: zaświadczenia z Urzędu Skarbowego o osiąganych dochodach lub ich braku oraz o prowadzeniu lub nie prowadzeniu działalności gospodarczej, wyciąg z konta bankowego, odcinek renty, zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia, rachunki poniesione na miesięczne leczenie. Czy to wystarczy sądowi do oceny zasadności przyznania zwolnienia? Najważniejszym załącznikiem do wniosku, którego złożenie jest obligatoryjne i bez którego sąd nie rozpozna naszego wniosku jest oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. Nie musi ono być złożone na urzędowym formularzu, ale według ustalonego wzoru, tzn. musi zawierać wszelkie informacje zawarte w załączniku do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 31 stycznia 2006r. Nie dołączenie tego oświadczenia do wniosku skutkuje wezwaniem strony przez przewodniczącego do uzupełnienia braku formalnego w ciągu tygodnia pod rygorem zwrócenia pisma. Nie złożenie innych dokumentów nie wstrzymuje rozpatrzenia wniosku, ale może być podstawą do zarządzenia przez sąd stosownego dochodzenia, co do stanu majątkowego strony. w w w. b i o. t o m a s z o w. i n f o 63 S t r o n a

4 Vademecum prawno-administracyjne Czy istnieje katalog wniosków, które zawsze są zwolnione od kosztów sądowych? Istnieje w polskim systemie prawnym katalog wniosków, od których nie musimy wnosić opłat, oznacza to, że jesteśmy w takim przypadku zwolnieni niejako częściowo z kosztów sądowych. Obejmuje ono z urzędu opłaty sądowe, nie obejmuje natomiast wydatków. Nie pobiera się opłat od wniosku, m.in.: o udzielenie zabezpieczenia, zgłoszone w piśmie rozpoczynającym postępowanie, o przyjęcie oświadczenia o uznaniu dziecka, o nadanie dziecku nazwiska, o przysposobienie dziecka o otwarcie i ogłoszenie testamentu będącego podstawą wszczęcia przez sąd postępowania z urzędu, np. o zabezpieczenie spadku, a także od pism składanych sądowi opiekuńczemu w wykonaniu obowiązku wynikającego z ustawy albo nałożonego przez ten sąd, np. pismo zawiadamiające sąd opiekuńczy o zdarzeniu uzasadniającym wszczęcie postępowania z urzędu o odtworzenie zaginionych lub zniszczonych akt od zażalenia na postanowienie sądu, którego przedmiotem jest odmowa zwolnienia od kosztów sądowych od skargi na orzeczenie referendarza sądowego w przedmiocie zwolnienia lub odmowy ustanowienia adwokata lub radcy prawnego. 64 S t r o n a

5 Jarosław Legieć, Bożena Skalny Zwolnienie od kosztów sądowych Czy są podmioty, które nie muszą uiszczać kosztów sądowych? Kosztów sądowych, tzn. zarówno opłat sądowych, opłat kancelaryjnych jak i wydatków, nie muszą ponosić, m.in.: strona dochodząca ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa strona dochodząca roszczeń alimentacyjnych pracownik wnoszący powództwo lub strona wnosząca odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych kurator wyznaczony przez sąd orzekający lub opiekuńczy powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów Co wchodzi w skład zwolnienia a co nie? Strona zwolniona od kosztów sądowych nie uiszcza: opłat sądowych, przy wnoszeniu pisma, np zł przy wniosku o stwierdzenie nabycia nieruchomości przez zasiedzenie, opłat kancelaryjnych, np. 6 zł za stronę za odpis orzeczenia ze stwierdzeniem wykonalności oraz wydatków, np. koszty podróży i noclegu świadków, koszty przewozy rzeczy. Nie jest natomiast zwolniona ze zwrotu poniesionych kosztów procesu przez przeciwnika na zasadach ogólnych, np. wynagrodzenie adwokata. Jednak i w tym przypadku sąd, wziąwszy pod uwagę sytuację majątkową osoby zwolnionej z kosztów sądowych, będącej jednocześnie strona przegraną, może kierując się ogólnymi zasadami zwrotu kosztów zasądzić tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle. Czy można być zwolnionym z kosztów sadowych częściowo? Zwolnienie może dotyczyć bądź całości kosztów sądowych bądź tylko ich części. Przy zwolnieniu częściowym sąd jest obowiązany dokładnie wskazać jego rodzaj, tzn. czy jest to zwolnienie: w w w. b i o. t o m a s z o w. i n f o 65 S t r o n a

6 66 S t r o n a Vademecum prawno-administracyjne od poniesienia ich ułamkowej lub procentowej części, np. w trzech czwartych, w 50%), od poniesienia określonej ich kwoty, np. od kosztów sądowych ponad kwotę 700 zł od niektórych opłat, np. od zażalenia, wydatków związanych z przeprowadzeniem dowodu z opinii biegłego co do pewnej części roszczenia lub co do niektórych roszczeń dochodzonych łącznie. Czyją sytuację majątkową bada sąd? Co do zasady decyduje stan majątkowy wnioskodawcy, ale istnieją od tego wyjątki. Dla osoby, która nie jest w stanie sama się utrzymać, decydujący jest stan majątkowy osoby zobowiązanej i faktycznie ją utrzymującej, np. rodziców w stosunku do niepełnoletniego dziecka. Podobnie, w stosunku do osoby pozostającej w związku małżeńskim, która nie posiada żadnego źródła utrzymania sąd bierze pod uwagę stan majątkowy jego współmałżonka. Wynika to z ustawowego obowiązku wzajemnej pomocy małżonków. Gdy jeden z nich nie posiada żadnych środków na pokrycie kosztów sądowych drugi powinien udzielić mu pomocy poprzez wsparcie finansowe. Czy przejściowe trudności materialne uprawniają do zwolnienia? Tylko wyjątkowo, gdy niezwłoczne wytoczenie powództwa zapewni pełną ochroną praw strony, np. zbliżające się przedawnienie roszczenia uprawnia do otrzymania zwolnienia. W pozostałych sytuacjach, zgodnie z stanowiskiem sądów wytaczający powództwo powinien przewidzieć jego ewentualne koszty i wcześniej zgromadzić odpowiednią kwotę.

7 Jarosław Legieć, Bożena Skalny Zwolnienie od kosztów sądowych Czy bycie osobą bezrobotną wystarcza żeby zostać zwolnionym z kosztów? Brak dochodów z pracy zarobkowej czy też posiadanie minimalnych dochodów nie jest jedyną przesłanką, którą bierze pod uwagę sąd przy rozpatrywaniu wniosku. Oceniana jest sytuacja materialna, a więc także posiadanie majątku. Jak wskazuje orzecznictwo, fakt posiadania majątku a w szczególności nieruchomości w zasadzie wyklucza możliwość przyznania zwolnienia. Lecz nie jest wykluczona taka sytuacja, gdy spieniężenie czy też obciążenie nieruchomości pozbawi rodzinę środków do życia i nawet późniejsze wygranie procesu tego nie wynagrodzi, wtedy wniosek będzie zasługiwał na uznanie. Czym kieruje się sąd przy ocenie wniosku? Sąd bierze pod uwagę ogólny stan majątkowy, czyli nie tylko wskazane źródła dochodu oraz usprawiedliwione potrzeby jego rodziny, ale całokształt informacji zamieszczonych we wniosku i oświadczeniu, np. nabycie drogiego sprzętu rtv-agd może wskazywać, że wnioskodawca posiada jeszcze dodatkowe źródła dochodu, których nie ujawnił w dokumentach. Jak powinno wyglądać rozpatrzenie wniosku? Sąd powinien bardzo skrupulatnie przeanalizować sytuację majątkową wnioskodawcy, badając przedstawione dokumenty a w razie zaistnienia jakichkolwiek wątpliwości powinien wezwać wnioskodawcę do złożenia dodatkowych wyjaśnienia, aby nie doszło, do nieuzasadnionego pozbawienia prawa do obrony. w w w. b i o. t o m a s z o w. i n f o 67 S t r o n a

8 Vademecum prawno-administracyjne Kto poniesie za osobę zwolnioną koszty sądowe? W trakcie postępowania przed sądem koszty ponosi tymczasowo Skarb Państwa. W orzeczeniu kończącym sąd rozstrzyga o kosztach zgodnie z ogólnymi regułami. W przypadku, gdy sąd podzieli nasze zdanie, co do przedmiotu sprawy, wówczas przeciwnik poniesie za nas wszystkie koszty, ale trzeba pamiętać, że działa to także w drugą stronę, gdy nasz przeciwnik jest zwolniony z kosztów i jemu sąd przyzna rację to na nas spadnie obowiązek pokrycia kosztów. POMOC PRAWNA Z URZĘDU W SPRAWACH CYWILNYCH Pomoc prawna z urzędu to instytucja ustanowienia adwokata lub radcy prawnego przez sąd dla osób, które z powodu niskich dochodów nie mogą ponieść kosztów wynagrodzenia fachowego pełnomocnika, a skorzystanie z usług profesjonalisty jest niezbędne do obrony ich praw w postępowaniu cywilnym. 68 S t r o n a Komu przysługuje pomoc prawna z urzędu? Każda ze stron w postępowaniu cywilnym, dla której wydatek związany z wynagrodzeniem profesjonalnego pełnomocnika przekracza jej możliwości finansowe a reprezentowanie jej interesów przez niego jest niezbędne z uwagi na stopień skomplikowania sprawy, może złożyć wniosek o ustanowienie dla niej adwokata lub radcy prawnego z urzędu. Sąd rozpatrzy taki wniosek pozytywnie wówczas, gdy na podstawie oświadczenia o stanie rodzinnym, majątkowym

9 Jarosław Legieć, Bożena Skalny Zwolnienie od kosztów sądowych i dochodach strona wykaże, że nie jest w stanie bez uszczerbku dla utrzymania siebie i rodziny ponieść kosztów ustanowienia pełnomocnika procesowego. Czy istnieje jakieś ograniczenie, co do podmiotów mogących starać się o przyznanie pomocy prawnej? Przed 26 czerwca 2008 roku, czyli przed dniem wejścia w życie postanowień wyroku Trybunał Konstytucyjny, prawo złożenia wniosku o pomoc prawną z urzędu przysługiwało jedynie stronie zwolnionej przez sąd od kosztów sądowych w całości lub w części (zwolnionej na wniosek lub z mocy ustawy). Po tym dniu taką możliwość mają wszyscy, zarówno ci, którzy są zwolnieni jak też ci, którzy nie byli w ogóle zobowiązani do ponoszenia kosztów sądowych, np. przy wnoszeniu odpowiedzi na pozew. Jednak w każdym wypadku sąd powinien sugerować się, jeżeli zostało wcześniej wydane, rozstrzygnięciem o zwolnieniu z kosztów. Trudno, bowiem wyobrazić sobie sytuację, w której zasadne byłoby przyznanie pomocy prawnej z urzędu przy jednoczesnym braku podstaw do przyznania zwolnienia od kosztów sądowych.. Gdzie złożyć wniosek o pomoc prawną z urzędu? Wniosek taki strona zgłasza w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. W przypadku, gdy strona nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie tego sądu, może złożyć wniosek w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce swego zamieszkania. Sąd ten niezwłocznie prześle złożony wniosek do właściwego sądu. Wniosek taki strona może złożyć jednocześnie z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych. Może on mieć formę w w w. b i o. t o m a s z o w. i n f o 69 S t r o n a

10 Vademecum prawno-administracyjne pisemną, ale można go również złożyć ustnie do protokołu w sądzie. Należy pamiętać o tym, że jeżeli składamy go bez jednoczesnego składania wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, należy do niego dołączyć oświadczenie o stanie rodzinnym, majątkowym i dochodach, o którym wcześniej była mowa. Warto także zwrócić uwagę, że z takim samym trybem wnoszenia wniosku do sadu mamy do czynienia przy zwolnieniu z kosztów sądowych. Czy spełnienie przesłanki niemożności poniesienia kosztu ustanowienia profesjonalnego pełnomocnika bez uszczerbku dla utrzymania siebie i rodziny jest wystarczające? Sąd przyzna pomoc prawną z urzędu wówczas, gdy uzna, że udział profesjonalnego pełnomocnika jest w sprawie niezbędny. Dzieje się tak w sprawach skomplikowanych, gdy osoba ze względu na szczególną zawiłość sprawy może nie poradzić sobie z obroną swoich praw. Tak, więc podobnie jak zwolnienie od kosztów sądowych, pomoc prawna z urzędu to instytucja o charakterze wyjątkowym, powinna być stosowana przez sąd rozważnie, aby rzeczywiście była instrumentem ochrony prawa do sądu dla osób nieporadnych lub tych, których przerasta stopień skomplikowania sprawy. Czy można się odwołać od postanowienia sądu odmawiającego przyznania pomocy prawnej z urzędu? Tak. Od postanowienia odmawiającego przyznania pomocy prawnej z urzędu można się odwołać, należy złożyć w tym celu 70 S t r o n a

11 Jarosław Legieć, Bożena Skalny Zwolnienie od kosztów sądowych zażalenie do sądu wyższej instancji w terminie tygodniowym od doręczenia postanowienia. Gdy postanowienie o odmowie przyznania pomocy prawnej z urzędu wydał referendarz sądowy, środkiem odwoławczym będzie w tym przypadku skarga do sądu. Postanowienie o ustanowieniu adwokata/radcy prawnego z urzędu nie podlega zaskarżeniu. Kto ponosi koszty wynagrodzenia pełnomocnika z urzędu? Zasadniczo koszty te ponosi Skarb Państwa. Tak, więc ustanowionemu adwokatowi/radcy prawnemu przysługuje wniosek o przyznanie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie, którą reprezentował. Jednak koszty pomocy prawnej udzielonej z urzędu są elementem kosztów procesu i są rozliczane według zasad obowiązujących przy zwrocie tych kosztów. Tak, więc kluczowe znaczenie ma w kwestii rozstrzygnięcia o kosztach procesu orzeczenie kończące postępowanie w sprawie. Jeżeli kosztami procesu została obciążona strona, dla której ustanowiono pomoc prawną z urzędu, to koszty te ponosi Skarb Państwa. Jednak, gdy kosztami procesu obciążono stronę przeciwną, koszty tej pomocy w pierwszej kolejności zasądza się od przeciwnika procesowego na rzecz strony korzystającej z udzielonej pomocy. Po wykazaniu bezskutecznej ich egzekucji od strony przeciwnej, na wniosek ustanowionego pełnomocnika sąd zasądza zwrot tych kosztów od Skarbu Państwa. Czy osoba, której przyznano adwokata z urzędu ma wpływ na wybór osoby pełnomocnika? Nie. Sąd, który wyda postanowienie o przyznaniu adwokata/radcy prawnego w sprawie zwraca się odpowiednio do w w w. b i o. t o m a s z o w. i n f o 71 S t r o n a

12 Vademecum prawno-administracyjne właściwej okręgowej rady adwokackiej lub rady okręgowej izby radców prawnych o wyznaczenie osoby pełnomocnika. Tak, więc to one decydują o wyborze konkretnej osoby. O czym należy pamiętać? Trzeba pamiętać o tym, że sąd cofnie ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, jeżeli okaże się, że okoliczności, na których podstawie przyznano pomoc prawną z urzędu nie istniały lub przestały istnieć. W przypadku, gdy okoliczności te przestały istnieć w toku postępowania, a mimo to pełnomocnik nadal działał, strona będzie zobowiązana do zwrotu całości bądź też części wynagrodzenia tego adwokata lub radcy prawnego, zależnie od decyzji sądu. Jeśli strona świadomie podała nieprawdziwe okoliczności, na podstawie, których sąd przyznał pomoc prawną z urzędu naraża się nie tylko na konieczność zwrotu wynagrodzenia, lecz również na grzywnę, której wysokość ustali sąd (grzywna w wysokości do tysiąca złotych). 72 S t r o n a

13 Źródła: Jarosław Legieć, Bożena Skalny Zwolnienie od kosztów sądowych 1. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm. 2. Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Dz. U. Nr 167, poz z późn. zm. 3. Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 31 stycznia 2006r w sprawie sposobu uiszczania opłat sądowych w sprawach cywilnych, Dz. U nr 27 poz Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 16 czerwca 2008r., P 37/07, Dz. U nr 110 poz Henryk Pietrzkowski, Zarys metodyki pracy sędziego w sprawach cywilnych, Warszawa 2006, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis. 6. Maria Jędrzejewska, Tadeusz Ereciński, Jacek Gudowski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2006, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis. 7. Jerzy Jodłowski, Zbigniew Resich, Jerzy Lapierre, Teresa Misiuk- Jodłowska, Karol Weitz, Postępowanie Cywilne, Warszawa 2007, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis. 8. Katarzyna Gonera, Komentarz do ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Warszawa 2006 Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis. w w w. b i o. t o m a s z o w. i n f o 73 S t r o n a

14 74 S t r o n a Vademecum prawno-administracyjne