Analiza rynku turystycznego Estonii

Transkrypt

1 AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO Im. Bronisława Czecha W Krakowie Wydział: Wychowania Fizycznego Kierunek: Turystyka i Rekreacja Temat: Analiza rynku turystycznego Estonii Monika Lis Gr. ORT/W 1

2 Kraków 2009 Spis treści: I. Ogólne informacje 1.1 Wprowadzenie 1.2 PołoŜenie geograficzne 1.3 Podział administracyjno-terytorialny 2.1 Warunki rozwoju turystyki 2.2 Warunki naturalne 2.3 Dostępność komunikacyjna Estonii II. Analiza rynku turystycznego Estonii 3.1 Rynek recepcji turystycznej Estonii 3.2 Wielkość przyjazdów 3.3 Kraje najczęściej odwiedzające Estonię w 2008r. 3.4 Regiony odwiedzane 3.5 Cele przyjazdów 3.6 Długość pobytu 3.7 Środki lokomocji 3.8 Dochód z turystyki 4.1 Rynek emisji turystycznej Estonii 4.2 Cele wyjazdów 4.3 Wydatki na podróŝe 4.4 Długość pobytu 4.5 Środki lokomocji 5.1 Profil turystów odwiedzających Estonię 6.1 Kanały promocji turystycznej w Estonii środki market) 7.1 Sieci hotelarskie działające w Estonii III. Znaczenie Rynku turystycznego Estonii dla Polski 8.1 Analiza liczby przyjazdów do Polski 8.2 Cele przyjazdów 8.3 Długość pobytu 8.4 Sposób organizacji przyjazdów 2

3 8.5 Baza noclegowa IV. Podsumowanie V. Literatura 3

4 I. Rozdział 1 OGÓLNE INFORMACJE 1.1 Wprowadzenie Mapa 1. Estonia (źródło: Wikipedia, 2009) Republika Estonii to państwo leŝące w Europie Północnej, nad Morzem Bałtyckim, powstałe po I wojnie światowej. Członek Unii Europejskiej i NATO (od 1 maja 2004r.). Graniczy z Łotwą od południa i z Rosją od wschodu oraz z Finlandią przez Zatokę Fińską. 1 Obszar: km² 2 PołoŜenie: 59º N, 26º E Liczba ludności: (2008) Stolica: Tallinn Język urzędowy: estoński Język uŝywany: estoński, rosyjski Jednostka monetarna: 1 korona estońska = 100 senti (EEK) Ustrój polityczny: republika parlamentarna Głowa państwa: prezydent Toomas Hendrik Ilves Religia dominująca: luteranizm Strefa czasowa: UTC +2 zima UTC +3 lato Domena internetowa:.ee Kod samochodowy: EST 1 Źródło: Wikipednia Źródło: CIA The Word Factbook 4

5 1.2 PołoŜenie geograficzne Estonia leŝy w północnej Europie nad Morzem Bałtyckim pomiędzy Zatoką Ryską, Zatoką Fińską a jeziorem Peipsi. WybrzeŜe morskie rozciąga się na długości 1240 km. W skład Estonii wchodzi 1529 wysp o łącznej powierzchni 4,2 tys. km2 (9,2%) obszaru Estonii. 3 Mapa 2. Estonia na tle Europy (źródło: Podział administracyjno-terytorialny Estonia jest podzielona na 15 prowincji. Prowincje z kolei dzielą się w sumie na 227 gmin dwóch rodzajów: 33 miejskie i 194 wiejskie. Mapa 3. Podział administracyjny Estonii (źródło: Wikipedia 2009) 3 Źródło: 5

6 PROWINCJA HIIU TARTU LÄÄNE SAARE RAPLA PÄRNU HARJUMAA LÄÄNE VIRU IDA VIRU JÖGEWA JÄRVA VILJANDI PÖLVA VALGA VÖRU Tabela 1. Opracowanie własne STOLICA Kärdla Tartu Haapsalu Kuressaare Rapla Pärnu Tallinn Rakvere Jõhvi Jõgeva Paide Viljandi Põlva Valga Võru 5.1 Warunki rozwoju turystyki 1.4 Warunki naturalne Estonia leŝy w północno - zachodniej części równiny Wschodnioeuropejskiej. Zachodnie wybrzeŝe silnie rozczłonkowane, niskie, północne - wysokie i strome. Kraj ten charakteryzuje się niewielkim zróŝnicowaniem warunków naturalnych. Większość terenu stanowią obszary nizinne. Średnia wysokość kraju to 50 m.n.p.m. Dominuje tutaj rzeźba polodowcowa (moreny, drumliny, jeziora). Całkowita powierzchnia Estonii to km2 (łącznie z wyspami), z czego km2 to wody (jeziora), km2 to ląd. W skład Estonii wchodzi 1521 wysp i wysepek (w większości niezamieszkałych) w Zatoce Fińskiej i Ryskiej (największe to Sarema 2673 km2, Hiuma 989 km2, Muhu 200 km2, Vormsi 92,9 km2) o łącznej powierzchni 4,2 km 2 (9,2% powierzchni kraju). 4 4 Źródło: 6

7 Flora Estonia leŝy w strefie lasów mieszanych. Na ubogich glebach piaszczystych rosną bory sosnowe (z sosną zwyczajną), na glebach bardziej Ŝyznych lasy świerkowe (ze świerkiem pospolitym), niekiedy ze znacznym udziałem dębu szypułkowego i innych drzew liściastych. Lasy zajmują ok. 18% powierzchni kraju, torfowiska i tereny podmokłe 20% kraju. Na północno-wschodnich krańcach państwa występują pozostałości po lasach iglastych świerkowych, świerkowo-jodłowych i sosnowych tajgi. Największe masywy leśne w Estonii, to lasy Alutaguskie i Kirvema. Sieć rzeczna, jeziora Gęsta sieć rzeczna, zwłaszcza w południowej części, tworzona przez krótkie rzeczki uchodzące do Morza Bałtyckiego, główne rzeki: Vıhandu, Narwa, Ema, Parnawa, Teenuse, Ahja i Jagala. Rzeki Północnej Estonii wpadają do Zatoki Fińskiej i torując sobie drogę przez glinę, tworzą malownicze progi i wodospady. W Estonii znajduje się ponad 1400 jezior naturalnych oraz sztucznych (około 5 % powierzchni kraju), największe Pejpus (graniczne z Rosją), Emajıgi, Vortsjarv. Ochrona przyrody Ochroną przyrody objęto prawie 10% powierzni kraju (parki narodowe, rezerwaty), znajdują się tutaj 4 parki narodowe oraz 38 rezerwatów, a takŝe 17 parków krajobrazowych. Około 70 km na wschód od Tallina leŝy Park Narodowy Lahemaa (z wielkimi głazami narzutowymi oraz wodospadami), nad zatoką Matsalu - Rezerwat Biosfery Archipelagu Zachodnioestońskiego. Działalność rekreacyjna i gospodarcza na terenach chronionych jest regulowana i objęta ochroną prawną. Klimat Klimat Estonii jest umiarkowany, przejściowy od morskiego do kontynentalnego (klimat panujący w Estonii określany jest jako wilgotnyumiarkowany). Kontynentalność wzmaga się w kierunku wschodnim. Rozkład ciepła słonecznego w ciągu roku jest nierównomierny. Latem dzień trwa do 18 godzin i słońce w południe znajduje się wysoko, zimą dzień jest krótki - do 6 godzin, w południe słońce jest bardzo nisko. Umiarkowane kontynentalne powietrze przynosi zimą suchą i mroźną pogodę, a lato jest bardzo ciepłe. Średnia temperatura w lutym wynosi od -6,5 C na wschodzie do -2 C na 7

8 zachodnich wyspach, choć temperatury spadają nawet do -22 C. W lipcu średnia temperatura wynosi 21,4 C, osiągając nawet 30 C. 5 Roczna suma opadów wynosi mm i są one rozłoŝone równomiernie w ciągu roku, z lekką zwyŝką w sierpniu i wrześniu Warunki rozwoju turystyki W duŝej mierze rozwój turystyki Estonia zawdzięcza wstąpieniu do Unii Europejskiej w 2004r., niewątpliwie w tym czasie nastąpił wzrost przyjeŝdŝających z krajów Unijnych. Walory środowiska przyrodniczego nie stwarzają Estonii większych moŝliwości zaistnienia w turystyce międzynarodowej. Względną atrakcyjność strefy nadmorskiej obniŝają niezbyt wysokie temperatury lata, a pozostałych terenów w głębi kraju niski poziom infrastruktury ogólnej. Obecnie turystyka w Estonii koncentruje się w rejonie nadmorskim, a zwłaszcza w najbardziej znanym uzdrowisku i kąpielisku estońskim Narva-Jöesuu, słynącym z leczniczych iłów Haapsalu (chodzi tutaj głównie o turystykę wewnętrzną). Ponadto ruch turystyczny przyjmują niektóre osady rybackie nad Zatoką Ryską i Fińską, oraz wioski rybackie połoŝone na wyspach Sarema i Hiuma. Lokalne znaczenie posiadają jeziora Pejpus i Vört. Turystyka krajoznawcza koncentruje się przede wszystkim w Tallinie i Narwie, które słyną z zabytków architektury, zwłaszcza gotyckiej. 7 Do najwaŝniejszych zabytków Tallina zalicza się kościół gotycki św. Olafa, gotycki ratusz, fragmenty gotyckich murów obronnych, a takŝe barokowy pałac Kingissep. Miasto ma charakter hanzeatycki z surową architekturą kamienną typu skandynawskiego. Tallin to centrum naukowo - kulturalne Estonii. Siedziba Estońskiej Akademii Nauk oraz instytutów naukowo-badawczych, 4 szkoły wyŝsze (dwa uniwersytety). Muzea między innymi: sztuk pięknych, historyczne, miejskie, budownictwa ludowego (na otwartym powietrzu). Opery, koncerty, wystawy sztuki i antyczne sklepy. Ośrodek turystyczny, starówka miasta została wpisana na listę światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO. W Narwie najcenniejsze zabytki związane są z gotykiem (ratusz, liczne kościoły i kamienice, zamek zbudowany przez Duńczyków) oraz barokiem. 5 Dane z 2007r. 6 Źródło: Z.Kruczek Geografia turystyczna Europa Proksenia Źródło: Z.Kruczek Geografia turystyczna Europa Proksenia

9 NajwaŜniejszy zabytek miasta to średniowieczna twierdza wznosząca się na wysokim brzegu Narwy. Niekłamany zachwyt wzbudzają zwłaszcza masywne mury, schodzące do samej rzeki, oraz wieŝe obronne. Znajdują się tutaj równieŝ mury obronne z XIV w. i fortyfikacje zbudowane podczas panowania Szwedów W południowej części kraju waŝnym ośrodkiem turystycznym jest Tartu (dawniej Dorpat), o starych tradycjach uniwersyteckich i licznych zabytkach (katedra z XIII w. i kościół św. Jana z XIV w. oraz ratusz. Warto tutaj równieŝ zwrócić uwagę na wykładany brukiem Raekoja plats (plac Ratuszowy) w kształcie trapezu otoczony jest z północnej strony rzędem klasycystycznych kamienic z jasnymi fasadami. Oprócz tego Tartu ma ponad 20 róŝnych tematycznie, mniejszych i większych muzeów bogatych w zbiory. 8 Na zachodzie kraju leŝy waŝne uzdrowisko bałtyckie i waŝny port morski Parnawa. Znajdziemy tu obszary chronionej przyrody, ośrodki wypoczynkowe oraz zabytkowe miasta i wsie. 2.3 Dostępność komunikacyjna Estonii Transport kolejowy bardzo dobrze rozwinięty, szlaki kolejowe liczą 968 km długości, do najwaŝniejszych naleŝą Tallin-St.Petersburg, połączenie Tallina z Rygą i z Tartu oraz Pskowem. W zachodniej części kraju występuje gęsta sieć kolei wąskotorowej. Transport drogowy dobrze rozwinięty sieć dróg, licząca ponad 30 tyś. km, w tym blisko 29 tyś. ma nawierzchnię ulepszoną, autostrady liczą 94 km. Przez terytorium Estonii biegną trzy drogi międzynarodowe. Infrastruktura dróg w Estonii jest dobrze rozwinięta (liczne parkingi, pola biwakowe, stacje paliwowe, punkty gastronomiczne oraz hotele). Transport wodny duŝe znaczenie posiada Ŝegluga morska, dla której bazę stanowią porty w Tallinie i Parnawie w Zatoce Ryskiej. Na jeziorze Pejpus kursują statki tzw. Białej floty. 9 Transport lotniczy W Estonii znajduje się 19 lotnisk z czego 13 o utwardzonej powierzchni. Głównym węzłem komunikacyjnym jest Port lotniczy Tallinn. Inne waŝniejsze porty lotnicze znajdują się w Tartu, Viljandi, Parnawie, Kuressaare i Kärdla. 8 Źródło: 9 : Z.Kruczek Geografia turystyczna Europa Proksenia

10 II. Analiza rynku turystycznego Estonii 3.1 Rynek recepcji turystycznej Estonii Według ostatnich statystyk z dnia 19 marca 2009r., rok 2008 był znacznie lepszy dla Estonii jeśli chodzi o turystykę od roku Wiele segmentów, które w 2007r. zanotowały spadek zainteresowania, w roku 2008r. reaktywowały się. Według badań UNWTO przeprowadzonych w styczniu 2009r., podczas gdy kraje europejskie notują wzrost turystki średnio 0.1%, Estonia notuje aŝ o 3,7% większe przyjazdy turystów niŝ w roku wcześniejszym. Hotele, pensjonaty, etc.. Według WTO w 2007 roku Estonia dysponowała 346 hotelami i obiektami oferującymi zakwaterowanie dla turystów. W porównaniu z rokiem 2006 liczba ta wzrosła o 1,5 % w skali roku. W 2007 roku Estonia dysponowała 62 hotelami zrzeszonymi w Estonia Hotel and Restaurant Association. Wykorzystanie pokoi przez turystów w roku 2007 wynosiło 41,3% (39,7% w 2006). 3.2 Wielkość przyjazdów Prawie 2 miliony zagranicznych turystów (1.97 mln) zostają w Estonii przynajmniej na jedną noc w 2008r., to o 3,7 % więcej niŝ w roku poprzednim. Pośród nich 1,43 mln zatrzymuje się w obiektach hotelarskich, a około 0,54 mln zatrzymuje się u przyjaciół/rodziny/we własnych apartamentach. Turystyka krajowa i zagraniczna w latach r. 2004r. 2005r. 2006r. 2007r. 2008r. Suma ogólna Turystyka krajowa Turystyka zagraniczna Tabela 2. Opracowanie własne Na podstawie tego wykresu widzimy, Ŝe zarówno turystka zagraniczna jak i krajowa z roku na rok przyjmuje coraz większe wartości. Ogólna liczba noclegów w roku 2008 to (o 3,8% więcej niŝ w roku 2007). 10

11 RóŜnice w procentach 2005r. 2006r. 2007r. 2008r. Suma 8% 9% 4% 1,5% Turystka 13% 34% 16% -1,9% krajowa Turystyka zagraniczna 6% -2% -3% 3,8% Tabela 3. Opracowanie własne Z roku na rok całkowita liczba noclegów podnosi się. 3.3 Kraje najczęściej odwiedzające Estonię w 2008r. Goście w 2008r. Noclegi w 2008r. Finlandia Niemcy Szwecja Rosja Łotwa Norwegia Wielka Brytania Litwa Włochy Polska Tabela 4. Opracowanie własne W 2008 roku Estonię odwiedziło ponad 2 mln turystów zagranicznych, głównie z Finlandii i Niemiec, obserwuje się wzrost napływu turystów zagranicznych. 11

12 3.4 Regiony odwiedzane Regiony najczęściej odwiedzane przez turystów (wg ilości noclegów). Diagram 1. Opracowanie własne 3.5 Cele przyjazdów Głównym celem przyjazdów turystów do Estonii była rekreacja i wyjazd wypoczynkowy (62%). W celach biznesowych przyjechało 15% przyjezdnych, a 19% przybyło do Estonii spotkać się ze znajomymi bądź z rodziną. wakacje biznes konferencje inne powody 2008r. 62% 15% 3% 19% 2007r. +6% -2% +18% -14% Tabela 5. Opracowanie własne 12

13 3.6 Długość pobytu turystów w Estonii W roku 2008r. najczęściej turyści pozostawali na terenie Estonii 1 do 3 nocy co stanowi ponad 50 % ogółu, oraz na 4 do 7 nocy co stanowi ok. 23 %. Wykres 1. Opracowanie własne Źródło: Estonia statystyki 3.7 Środki lokomocji W 2008 r. najwięcej turystów, bo aŝ 65% przybyło do Estonii drogą morską, 2% koleją, 5% drogą lotniczą i 28 % transportem drogowym. W porównaniu z rokiem wcześniejszym wyniki te niewiele się zmieniają (transport drogowy: 30%, kolej: 1%, droga lotnicza: 6%, droga morska: 63% r.) Diagram 2. Opracowanie własne 13

14 3.8 Dochód z turystyki Według WTO wpływy z turystyki międzynarodowej w Estonii w roku 2007 wyniosły ponad 1,035 miliona dolarów. W porównaniu z rokiem 2006 to o ponad 1% więcej (1,024 mln USD). Wpływy z turystyki w MLN USD Tabela 6. Opracowanie własne 2000r. 2006r. 2007r r. 2007r. 0,508 1,024 1, ,0% + 1% 4.1 Rynek emisji turystycznej Estonii Estończycy w roku 2008 wyjeŝdŝali za granicę 5,37 mln razy (18% więcej niŝ w roku 2007). Kierunek wyjazdów jednodniowych w % Finlandia 33 Rosja 28 Łotwa 21 Szwecja 8 Litwa 10 Tabela 7. Opracowanie własne Kierunek wyjazdów Estończyków w % Finlandia 48 Rosja 22 Łotwa 13 Litwa 10 Wielka Brytania 7 Tabela 8. Opracowanie własne 14

15 4.2 Cele wyjazdów Główne cele jednodniowych wyjazdów Estończyków: - odwiedziny krewnych i znajomych 45% - zakupy 22% - wyjazdy biznesowe 33% Diagram3. Opracowanie własne Cele wyjazdów Estończyków: - wypoczynek 30% - wyjazdy biznesowe 19% - odwiedziny znajomych i krewnych 15% - zwiedzanie 22% - zakupy 5% - inne 9% Diagram4. Opracowanie własne 15

16 4.3 Wydatki na podróŝe Średnia kwota wydatków na jedną podróŝ wynosi 1100 EEK na dzień. Największe kwity wydawano w Rosji (2300 EEK) i Finlandii (1750 EEK). Wydatki Estończyków na podróŝe w zaleŝności od ich celów Diagram5. Opracowanie własne 4.4 Długość pobytu Średnia długość pobytu wynosi 7 nocy (7,5). NajdłuŜej turyści zostają w Wielkiej Brytanii (32 noce), USA (24 noce) oraz w Finlandii (18 nocy). 32% czasu turyści spędzają za granicą w hotelach i motelach, 18 % czasu poświęcają na zwiedzanie, 4% czasu na zakupy, 15% pracę, 21 % relaks, odpoczynek. Tabela 9. Opracowanie własne 16

17 4.5 Środki lokomocji W 2008 r. Estończycy podczas wyjazdów turystycznych najczęściej wybierali drogę morską bo aŝ 53%, 2% podróŝowało koleją, 8% drogą lotniczą i 37 % transportem drogowym. Diagram6. Opracowanie własne 5.1 Profil turystów odwiedzających Estonię 37% osób ankietowanych oświadczyło, Ŝe w 2007r. wybrało się do Estonii w celu odwiedzenia przyjaciół, znajomych bądź rodziny. 47% badanych osób oświadczyło, Ŝe na terenie Estonii są po raz pierwszy. 15% przyjechało tam po raz drugi, natomiast 38% oświadczyło iŝ na terenie omawianego kraju znajduje się po raz 3 bądź była tam juŝ więcej razy. AŜ w 63% odwiedzającymi byli męŝczyźni. Podział wg wieku - dzieci poniŝej 15 lat 17% lat 23% lat - 18% lat 19% lat 12% lat 8% - powyŝej 65lat 3% Wynika z tego iŝ najczęściej odwiedzała Estonię młodzieŝ szkolna bądź studenci. 17

18 6.1 Kanały promocji turystycznej w Estonii W 2006 roku Estonia posiadała 36 Turystycznych Centr Informacyjnych (wyłączając centra informacyjne Parków Narodowych i Regionalnych oraz Muzeów), z czego 7 prywatnych. W roku 2006 centra te przyjęły odwiedzających. Porównując z rokiem 2005 liczba ta wzrosła o 21%. NajwyŜsza liczba turystów zagranicznych, którzy odwiedzili centra informacyjne pochodzi z Niemiec, Rosji, Łotwy i Litwy. Diagram7. Opracowanie własne 7.1 Sieci hotelarskie działające w Estonii Estońskie sieci hoteli oferują swoim gościom typowy europejski standard. Znajdują się tutaj takie międzynarodowe sieci hoteli jak: Reval Hotel Group, Best Western Hotel, Domina Inn City, Balic Hotel Imperial. Hotele są kategoryzowane według pięciogwiazdkowej skali. VI. Znaczenie Rynku turystycznego Estonii dla Polski 8.1 Analiza liczby przyjazdów do Polski Estonia jest najmniejszym i chyba najmniej w Polsce znanym krajem wśród trzech państw bałtyckich. Ogólna liczba przyjazdów obywateli Estonii do Polski w roku 2007r. wynosiła 236,1 tyś, a tym samym w stosunku do roku 2006 podniosła się o ponad 21,4 % (185,6 tyś). i 18

19 Liczba przyjazdów do Polski 2005r. 2006r. 2007r. RóŜnica RóŜnica ,1 tyś. 185,6 tyś. 236,1 tyś. +15,9 % +21,4 % 8.2 Cele przyjazdów Estończycy najczęściej przyjeŝdŝają do Polski w celach zawodowych lub słuŝbowych (18%). Na uwagę zasługują równieŝ cele wypoczynkowe i rekreacyjne (10,8%), a takŝe odwiedziny (11,6%). Najczęściej odwiedzanymi miastami w Polsce przez Estończyków była Warszawa (38%) oraz Białystok (14%). Na dalszej pozycji uplasował się Kraków (5%) oraz Wrocław (3%). 8.3 Długość pobytu W 2007r. średnia długość pobytu (mierzona ilością noclegów) turystów w Polsce wynosiła niespełna 3 noce. 19% turystów z Estonii spędziło w Polsce więcej niŝ 4 dni. Długość pobytu turystów w Polsce zaleŝna była od celów przyjazdów a w związku z tym, iŝ główny powód przyjazdów do Polski turystów z Estonii związany był z turystyką biznesową - długość ich pobytu wynosiła 1-3 dni. W porównaniu z rokiem 2006 liczba turystów z Estonii witających w Polsce zmniejszyła się o 2,7 %. 8.4 Sposób organizacji przyjazdów W ciągu ostatnich lat stale rośnie liczba osób korzystających z gotowych ofert w Biurach podróŝy. Jeśli chodzi o przyjazdy Estończyków do naszego kraju w większości wybierają oni jednak samodzielną organizację podróŝy. 8.5 Baza noclegowa Tak jak napisałam w punkcie 8.1 Estończycy najczęściej odwiedzali Warszawę i Białystok (region północno-wschodni). Jeśli chodzi o rok 2007 najwięcej osób korzystało z hoteli i moteli (45% odwiedzających) w porównaniu z rokiem 2006 odsetek ten wzrósł o 2,7%. 19

20 VII. Podsumowanie Estonia nie naleŝy do krajów często odwiedzanym przez turystów. Wynika to z jej raczej chłodnego klimatu a takŝe walorów turystycznych. Mimo tego z roku na rok coraz więcej turystów odwiedza Estonię. DuŜe znaczenie dla rozwoju turystyki miało wejście do Unii Europejskiej, przystąpienie do NATO w roku 2005 oraz układ w Schengen ( 21 grudnia 2007 roku), który zniósł kontrolę osób przekraczających granice między państwami członkowskimi układu, a w zamian za to wzmocnił współpracę w zakresie bezpieczeństwa i polityki azylowej. WaŜne jest to, iŝ w roku 2008 Estonię odwiedziło o 3,7% więcej turystów niŝ w roku poprzednim. VIII. Literatura Z. Kruczek Europa geografia turystyczna Proksenia 2005r. CIA The Word Factbook Statystyki Estonii 2008 Instytut turystyki Hotels of Estonia Profexpo Minifacts abort Estonia 2006 Ministry of foreign affairs Statistic Estonia i Źródło: Intur.com.pl WyraŜam zgodę na opublikowanie wykonanego przeze mnie projektu na stronie AWF Kraków. Oświadczam, Ŝe został on wykonany zgodnie z obowiązującymi zasadami i nie narusza niczyich praw autorskich. 20