Barbara Budner Warunki uzyskania statusu oskarżyciela posiłkowego. Palestra 18/4(196), 66-74

Transkrypt

1 Barbara Budner Warunki uzyskania statusu oskarżyciela posiłkowego Palestra 18/4(196),

2 66 Barbara Büdner N r 4 (196) nej z drugiej strony. Nie da się bowiem przyjąć, że orzeczenie sądu skrępowanego zakazem jest niejako immanentnie wadliwe, i to w sposób uzasadniający dokonanie określonej korek tu ry, niezależnie od te go, czy sąd ten orzekł zgodnie z przepisam i o zakazie, czy też odwrotnie, przepisy te naruszył! Co więcej, najgorsze jest to, że dopuszczenie m ożliwości om ijania zakazu reform ationis in peius przy w ykorzystyw aniu in stytucji rew izji nadzwyczajnej podważa tezę o realnym w żadnym razie nie obliczonym na stw arzanie jedynie złudzeń charakterze gw a ran c ji oskarżonego w socjalistycznym procesie karnym. Byłoby przejaw em nieskromności przeceniać znaczenie tych uwag. Mimo wszystko jednak można wyrazić nadzieję, że rychło dojdzie do zmian analogicznych do tych, które zaszły w procesie radzieckim, że więc i w naszej praktyce ugruntuje się pogląd, iż zakaz reform ationis in peius m usi obowiązywać w sposób trw ały i że niedopuszczalne są jakiekolw iek próby jego om ijania. BARBARA BUDNER Warunki uzyskania statusu oskarżyciela posiłkowego Autorka zajmuje się omówieniem warunków, jakie muszą być spełnione, aby pokrzywdzony mógł wystąpić w rołi oskarżycieła posiłkowego zarówno w postępowaniu zwyczajnym jak i w postępowaniach szczególnych U zyskanie statusu oskarżyciela posiłkowego w postępow aniu zwyczajnym uzależnione jest od inicjatyw y samego pokrzywdzonego, który powinien wyrazić swą wolę działania w charakterze strony w formie w skazanej przez ustaw ę w art k.p.k. Spraw ą dyskusyjną jest to, czy pokrzywdzony może wyrazić wolę działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego także w sposób dorozum iany, np. przez złożenie na piśm ie przed rozpraw ą w niosku dowodowego. Czy złożenie takiego wniosku przez pokrzywdzonego zobowiązuje sąd do podjęcia decyzji w kw estii dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego, a także czy uw zględnienie w niosku nie oznacza dopuszczenia pokrzyw dzonego do udziału w charakterze oskarżyciela posiłkowego? W ydaje się, iż w w ypadku gdy pokrzyw dzony złoży w niosek dowodowy bez wyraźnego oświadczenia swej woli działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego, sąd zgodnie z art. 10 k.p.k. pow inien pouczyć

3 N r 4 (396) Warunki uzyskania statusu oskarżę, posiłkowego 67 go o przysługującym m u praw ie występowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego oraz o obowiązku złożenia oświadczenia w tym względzie. Natom iast nie ma w takiej sytuacji podstaw do podejm owania decyzji w kw estii dopuszczenia pokrzyw dzonego do wzięcia ud ziału w roli oskarżyciela posiłkowego. Z sam ego fak tu złożenia w niosku dowodowego tru d no, jak się w ydaje, domniemywać wolę pokrzywdzonego co do brania udziału w procesie w charakterze strony. Oczywiście sąd ma prawo uw zględnić złożony w niosek dowodowy, choć nie będzie to w niosek strony procesowej. Odegra on jedynie rolę inspirującą w zakresie zbierania dow odów przez sąd z urzędu. Jeżeli pokrzyw dzony nie złoży oświadczenia, że chce działać w chara k te rz e oskarżyciela posiłkowego, to sąd nie m a obow iązku zaw iadam iania go o term inie rozprawy, albowiem pokrzywdzony nie nabył upraw n ień strony, tj. oskarżyciela posiłkowego. Zaznaczyć trzeba, że pokrzyw dzony w ystępuje najczęściej jako źródło dowodowe, bo jest on św iadkiem, i z tej racji w zyw a się go na rozpraw ę, na której aż d o r o z p o częcia przewodu sądowego może złożyć do protokołu rozp ra w y oświadczenie, że chce działać w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Ustawa ^przewiduje dwie formy, w jakich pokrzywdzony może złożyć om awiane tu oświadczenie: pisem ną lub ustną do protokołu rozprawy. W ynika z tego, że oświadczenie pokrzywdzonego powinno być złożone w sposób w yraźny w jednej z form przew idzianych w art k.p.k. 2. Samo złożenie przez pokrzywdzonego oświadczenia, że chce działać jako oskarżyciel posiłkowy, nie daje m u jeszcze statusu strony. Zgodnie bowiem z art k.p.k. konieczne jest, aby sąd dopuścił go do udziału w postępow aniu w tym charakterze. Sąd dopuszcza pokrzywdzonego do udziału w postępow aniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego, jeżeli: ośw iadczenie pochodzi od osoby upraw nionej i złożone zostało w przew idzianym term inie, udział oskarżyciela posiłkowego leży w interesie w ym iaru spraw iedliwości. Term in do zgłoszenia udziału w charakterze oskarżyciela posiłkowego nie może być przekroczony; rów nież nie może on być przyw rócony odrębną decyzją sądu. Jeżeli jednak doszłoby do powtórnego prowadzenia rozpraw y głównej od początku, np. po przerw ie lub odroczeniu, to tym sam ym n astąpi reaktyw ow anie tego term inu. Bliższych uw ag w ym aga następna przesłanka dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego do udziału w postępowaniu, mianowicie interes w ym iaru spraw iedliw ości. W tym w ypadku chodzi ty lk o o w y m iar spraw iedliwości w procesie karnym. Dlatego też nie w nikając w sporne w nauce kw estie dotyczące ogólnego pojęcia w ym iaru sprawiedliwości, stwierdzić można, że w ym iar sprawiedliwości w spraw ach karnych to działalność sądów polegająca na stosowaniu praw a karnego m aterialnego w trybie przew idzianym przez praw o procesow e.1i i P o r. M. Siewierski, J. Tylman, M. Olszewski: P o stęp o w a n ie k a rn e w zary sie, W arszaw a 1971, s. 13.

4 68 Barbara Büdner N r 4 (196) Interes w ym iaru sprawiedliwości wymaga, aby realizacja praw a k a r nego m aterialnego nastąpiła w sposób prawidłowy. W interesie tym leży zatem rzetelne i szybkie w yjaśnienie okoliczności spraw y. W zgląd na rzetelność i szybkość rozpoznania spraw y nie może jednak prow adzić do pogwałcenia ustaw ow o zagw arantow anych praw uczestników postępowania. Przepisy praw a karnego procesowego zabezpieczają bowiem nie tylko jednostronnie rozum iany in teres w ym iaru spraw iedliwości, ale także in teresy uczestników postępowania. Gdy chodzi o stosunek udziału oskarżyciela posiłkowego do interesu w y m iaru spraw iedliw ości, to w yróżnić tu można następujące trzy sytuacje: a) udział ten leży w interesie w ym iaru sprawiedliwości (przyczynia się do w szechstronnego, w nikliw ego w yjaśnienia okoliczności sp ra wy), b) jest on obojętny z p u n k tu w idzenia interesu w ym iaru spraw iedliwości, c) jest on sprzeczny z interesem w ym iaru sprawiedliwości (utrudnia postępowanie). Z w ykładni gram atycznej art k.p.k. w ynika, że udział osk arżyciela posiłkowego jest dopuszczalny jedynie w sytuacji wskazanej w yżej w punkcie pod lit. a), tzn. w w ypadku, gdy leży cn w interesie w y m iaru spraw iedliw ości, a więc gdy przyczynia się do w szechstronnego, w nikliw ego i szybkiego w yjaśnienia spraw y. Przyjęcie pow yższej in te rp re ta c ji prow adzi jed n ak do ograniczenia praw pokrzyw dzonego, który, jako osoba bezpośrednio zainteresow ana przebiegiem postępowania, powinien być dopuszczony do udziału w nim, jeżeli tylko swoim udziałem nie będzie u tru d n iał postępow ania. W zgląd więc na in tere s pokrzyw dzonego przem aw ia za dopuszczeniem go do udziału w procesie w charakterze oskarżyciela posiłkowego także wtedy, gdy i bez jego udziału spraw a m ogłaby być rzetelnie rozpoznana. W rozważaniach na tem at wym ienionej w art k.p.k. przesłanki dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego do udziału w procesie należy wziąć pod uw agę także praktyczne konsekw encje przyjęcia powyższej interpretacji. Chodzi mianowicie o to, że na początku postępowania, kiedy podejm ow ana jest dećyzja w kw estii dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego, łatw iej jest sądowi zorientow ać się, czy istnieją okoliczności w skazujące na to, że udział jego będzie utrudniał postępowanie (np. przejaw y pieniactw a), a więc że będzie on sprzeczny z interesem w ym iaru sp ra wiedliwości, aniżeli wskazać okoliczności świadczące o tym, że udział jego będzie korzystny dla w ym iaru sprawiedliwości. M ożna by przypuszczać, że w spraw ach prostych, w k tórych okoliczności nie budzą wątpliwości (szczególnie wtedy, gdy oskarżony przyznał się do winy), udział oskarżyciela posiłkowego nie wniesie nic nowego, a jedynie przedłuży postępowanie. Jednakże w sprawie, która może się wydaw ać prosta w świetle m ateriałów postępowania przygotowawczego, mogą się wyłonić na rozprawie wątpliwości, w których w yjaśnieniu mógłby być pom ocny udział oskarżyciela posiłkowego. Tego jed n ak na początku postępowania sąd nie może przewidzieć. Ja k słusznie podkreśla S. W altoś, sąd nie może także przew idzieć, ja k będzie przebiegać postę

5 N r 4 (,196) Warunki uzyskania statusu oskarżę, posiłkowego 69 powanie dowodowe, czy oskarżyciel publiczny będzie popierać oskarżenie dostatecznie ak ty w n ie.2 Podkreślić należy, że wprowadzenie tak szerokiego kryterium, jakim jest interes w ym iaru spraw iedliw ości, jako przesłanki pozytyw nej dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego oznacza, iż w gruncie rzeczy dopuszczenie to uzależnione jest od swobodnego uznania sądu. Stw arza to w skutek tego niebezpieczeństw o ograniczenia upraw nień pokrzyw dzonego. Niebezpieczeństwo to jest tym większe, że na postanowienia sądu w kw estii dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego nie p rzysługuje zażalenie (art k.p.k.). Decyzja sądu odm aw iająca dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego do udziału w postępow aniu nie podlega kontroli instancyjnej. Chodzi bowiem o to, aby nie przedłużać postępowania przez w strzym anie rozpoznania spraw y do czasu rozpatrzenia zażalenia na postanowienie, które odmawia dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego do udziału w procesie. W ydaje się, że przyjęcie in te rp re ta c ji, w św ietle k tórej udział oskarżyciela posiłkowego jest dopuszczalny, jeżeli nie koliduje on z interesem w ym iaru spraw iedliw ości, zm niejsza znacznie niebezpieczeństw o ograniczania upraw nień pokrzywdzonego. W związku z powyższym słuszny w ydaje się w ysunięty przez S. W altosia postulat położenia nacisku na stronę negatyw ną w a ru n k u dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego, tzn. że sąd powinien raczej rozważyć, czy udział oskarżyciela posiłkowego byłby sprzeczny z interesem w ym iaru spraw iedliw ości, gdyż w zasadzie aktyw ność pokrzyw dzonego w procesie jest czynnikiem sprzyjającym w y k ry ciu praw dy obiektyw nej. Zdaniem autora, dp takich negatyw nych okoliczności sprzeciw iających się dopuszczeniu oskarżyciela posiłkowego mogłoby należeć udokum entow ane w aktach spraw y pieniactw o pokrzyw dzonego.3 W arto tu podkreślić, że pieniactw o uzasadniać będzie odm owę dopuszczenia do udziału w charakterze oskarżyciela posiłkowego jedynie 2 P o r, S. W a 1 1 o ś: O skarżyciel p osiłkow y w p rocesie k a rn y m w św ie tle p rzep isó w now ego kodek su postępow an ia k arn eg o, P ip 1969, n r 10, s. 541; M. S z e r e r: O skarżyciel p osiłkow y w św ietle w y k ła d n i społecznie fu n k c jo n a ln e j, P ip 1973, n r 10, s. 99. W an alizo w an y c h p rzez a u to rk ę 85 a k ta c h sp raw Sądu P ow iato w eg o d la m. Ł odzi w ro k u 1S71 u zasad n ien ia p o sta n o w ień sądu o d o p uszczeniu o sk a rży c ie la p osiłkow ego do u d ziału w postępow an iu o g ran iczało się do ogólnikow ego p o w o łan ia się na to, że u d ział te n leży w in te re sie w y m iaru spraw ied liw o ści, a w ięc bez w sk azan ia o koliczności u z a sad n ia ją c y c h pow yższą ocenę. N ato m iast w odpow iedziach n a z a w a rte w an k iecie p rz e p ro w a d z o n e j w śród sędziów Sądu P o w iatow ego d la m. Łodzi p y ta n ie :,,Ja k ie okoliczności sąd b ierze pod u w ag ę w y d ając decyzję w sp raw ie dopuszczenia o sk arżyciela posiłkow ego do u d ziału w postępow a n iu?, p rzy taczan e b y ły n a stę p u ją c e okoliczności: in te re s p o k rzy w d zo n eg o, pom oc w e w szech stro n n y m w y jaśn ien iu okoliczności sp ra w y, ro d zaj p rz e stę p stw a, ro d zaj i ro zm iar w y rząd zo n ej szkody. S pośród 24 sędziów, u d z ie la ją c y c h odpow iedzi na a n k ie tę, 22 stw ie rd ziło, że reg u łą jest dopuszczanie do u d ziału w p ro cesie w c h a ra k te rz e o sk a rży c ie la posiłkow ego pokrzyw dzonego, k tó ry zgłosił sw ój udział w ty m ch arak terze. T akże b ad an ia p rzep ro w ad zo n e w In sty tu c ie P ra w a K arn eg o U J w y k azały, że u zasad nienia postanow ień o d m aw iający ch dopuszczenia pokrzyw dzonego do postępow ania w ch a rak terz e oskarżyciela posiłkow ego operow ały ogólnikam i typu: za dopuszczeniem nie przem aw ia in te re s w y m iaru sp raw ied liw o ści, n ie w y m ag a tego d o b ro w y m ia ru sp ra w ie d liw ości, poniew aż u d ział jeg o je st n ie u z a sad n io n y. P o r. w te j k w estii S. W a 1 1 o ś: O sk arżyciel posiłkow y w p ra k ty c e sądow ej N a p o d sta w ie p ra k ty k i są d ó w k ra k o w sk ic h, P ip 1973, n r 10, s S. W a 1 1 o ś: O skarżyciel posiłkow y w p ro cesie k a rn y m w św ietle przep isó w now ego kodeksu postępow ania karn eg o, P ip 1969, n r 10, s. 542.

6 70 Barbara Büdner Nr 4 (196) wówczas, gdy zostało ono przejaw ione przez pokrzyw dzonego ju ż w d a nym procesie. Nie w ystarczy więc powołanie się na to, że pokrzywdzony znany jest jak o pieniacz z innych procesów. Oparcie decyzji odm aw iającej dopuszczenia do udziału w roli oskarżyciela posiłkowego na takiej apriorycznej ocenie zachowania się pokrzywdzonego w danym procesie oznaczałoby dow olne ograniczenie jego praw. W ydaje się, że także w spraw ach o przestępstwa, w w yniku których w jednakow y sposób pokrzyw dzona została znaczna liczba osób (np. w r a zie oszukiw ania nabyw ców przy sprzedaży tow aru co do jakości lub ilości), m ożna by, pow ołując się na interes w ym iaru spraw iedliw ości, ograniczyć udział oskarżycieli posiłkowych do jednego lub kilku pokrzyw dzonych (według kolejności zgłoszenia swego udziału). Jeżeli bowiem przestępstw a dokonywano w jednakowy sposób przez dłuższy czas, to liczba pokrzyw dzonych może sięgać naw et kilkuset i więcej osób. Zgodnie z a rt k.p.k. każda z tych osób m a praw o ubiegać się o dopuszczenie jej do udziału w charakterze oskarżyciela posiłkowego. O ile udział k ilku pokrzyw dzonych może się przyczynić do w nikliw ego w y jaśnienia okoliczności spraw y, o ty le udział ich w ta k dużej liczbie p ra w dopodobnie n ie w niósłby nic nowego do spraw y, a tylko przedłużałby niepotrzebnie postępow anie. W tym w ypadku interes w ym iaru spraw iedliw o ści nakazyw ałby ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych bez uszczerbku dla p raw d y obiektyw nej. Szkodliwość dla interesu w ym iaru sprawiedliwości powinna zatem stanowić ujem ną przesłankę dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego do udziału w procesie. Za taką interpretacją przemawia, jak się wydaje, przew idziana w 2 tegoż przepisu przesłanka pozbaw ienia praw oskarżyciela posiłkowego, jaką jest znaczne utru d n ian ie postępow ania. Rozum ując a contrario, można dojść do w niosku, że jeżeli w chwili podejm ow ania decyzji w kwestii dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego nie m a okoliczności w skazujących na to, że jego udział będzie u tru d n ia ł postępowanie, to zasadna będzie decyzja pozytywna. Można chyba przyjąć takie rozum ienie om aw ianej przesłanki dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego, k tó re przem aw ia za tym, że udział jego leży w interesie w ym iaru sprawiedliwości, a więc jest dlań korzystny, jeżeli nie jest sprzeczny z tym interesem. Powyższa interpretacja art zdaje się być jednak interpretacją rozszerzającą, a nie, jak ją określa S. Waltoś, zw ężającą.4 Dopuszcza ona bowiem udział oskarżyciela posiłkowego także w tych w ypadkach, w których udział ten jest obojętny z pu n k tu widzenia intęresu w ym iaru sp rawiedliwości, i tym sam ym zwęża możliwości sądu w zakresie niedopuszczenia oskarżyciela posiłkowego do udziału w procesie. Poniew aż u sta w odaw ca u jął w form ie pozytyw nej przesłankę dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego, przeto proponow ane tu rozum ienie tej przesłanki oznacza przyjęcie w ykładni rozszerzającej. O dm aw iając dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego do udziału w postępow aniu, sąd obow iązany jest przytoczyć w uzasadnieniu postanow ienia okoliczności, na których oparta została ocena, że interes w ym iaru spraw iedliw ości sprzeciw ia się udziałowi oskarżyciela posiłkowego w p ro 4 S. Waltoś: jw.

7 N r 4 (196) Warunki uzyskania statusu oskarżę, posiłkowego 71 cesie. Pokrzyw dzony pow inien być poinform ow any o tym, jakie były powody danego rozstrzygnięcia. 3. Przepis art k.p.k. nie wskazuje, kiedy sąd powinien podjąć decyzję co do dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego. K w estia ta n a biera praktycznego znaczenia w razie złożenia przez pokrzywdzonego oświadczenia przed rozprawą. Wówczas prezes sądu powinien w trybie art. 299 k.p.k. skierow ać spraw ę na posiedzenie, na którym sąd podejmie decyzję w kw estii dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego. Dodatnią stroną takiego rozwiązania jest to, że pokrzywdzony, uzyskaw szy już przed rozpraw ą sta tu s strony, może wcześniej korzystać z p rzy słu g u jących m u w ty m c h arak terze upraw nień (np. może zgłaszać w nioski dowodowe, w niosek o w yłączenie sędziego itd.). To z kolei może się p rzy czynić do szybszego rozpoznania sprawy. Jednakże w posiedzeniu tym nie może brać udziału pokrzywdzony (art. 88 i 299 k.p.k.), a zatem byłby on pozbaw iony możliwości ustnego przytoczenia argum entów przem aw iających za dopuszczeniem go do udziału w charakterze oskarżyciela posiłkowego. A rgum enty te mógłby jedynie wskazać w uzasadnieniu swego oświadczenia złożonego na piśm ie.5 Inaczej natom iast wygląda sytuacja na rozpraw ie, gdzie pokrzyw dzony m a możność w ypow iadania się na te m at potrzeby swego udziału w procesie. W razie niepodjęcia decyzji na posiedzeniu przed rozpraw ą, należy pokrzywdzonego, k tó ry złożył ośw iadczenie o chęci działania w charak terze oskarżyciela posiłkowego, zawiadomić o term inie rozprawy, aby w ten sposób umożliwić m u udział w niej w razie pozytyw nej decyzji sądu. Postanowienie odmowne, w ydane w fazie przygotowania do rozpraw y głów nej, nie stoi na przeszkodzie późniejszem u dopuszczeniu oskarżyciela posiłkowego w razie ponownego złożenia ośw iadczenia przez pokrzyw dzonego. Zgodnie bowiem z treścią art. 301 k.p.k. sąd nie jest zw iązany ani oceną faktyczną, ani praw ną, przy jętą za podstaw ę postanow ienia w ydanego w fazie poprzedzającej rozpraw ę. 4. Z treści a rt. 45 i 86 2 k.p.k. w ynika, że decyzja sądu o dopuszczeniu oskarżyciela posiłkowego do udziału w postępowaniu powinna być w ydana w form ie postanowienia. W yłania się wątpliwość, czy wydanie takiego postanow ienia jest w arunkiem koniecznym do uzyskania przez pokrzyw dzonego statu su strony. Czy pokrzyw dzony, k tóry złożył oświadczenie o chęci działania o charak terze oskarżyciela posiłkowego, w w ypadku gdy sąd nie podjął postanowienia o jego dopuszczeniu do procesu, ale faktycznie umożliwił mu uczestnictwo w tym procesie, uzyskał przez to prawo strony-oskarżyciela posiłkowego? Zagadnienie to było przedm iotem rozważań Sądu Najwyższego, który w podjętej uchw ale w Izbie K arnej w yraził pogląd, że b rak postanow ienia o dopuszczeniu oskarżyciela posiłkowego nie stoi na przeszkodzie uznaw aniu pokrzyw dzonego za oskarżyciela posiłkowego, jeżeli sąd fak tycznie dopuścił go do udziału w postępow aniu sądow ym w ty m charakterze. 6 5 J. B i e j a t: O skarżyciel p osiłkow y, P a le s tra 1970, n r 11, s U chw ała SN z d n ia r. VI K Z P 66/70, OSPiKA 1971, z. 12, s. 338.

8 72 Barbara B u d n e r N r 4 (196) Pogląd ten spotkał się z aprobatą w litera tu rz e przedm iotu. Zarów no S. W altoś jak i A. M urzynowski w glosach do wspom nianej uchwały podkreślili słuszność rozw iązania przyjętego przez S N.7 Nie ulega bowiem wątpliwości, że pozwalając działać pokrzywdzonem u w charakterze strony (np. przez zadawanie pytań osobom przesłuchiwanym, składanie oświadczeń, wniosków itp.), sąd daje niedwuznacznie w yraz swej woli dopuszczenia go do udziału w postępowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego, a skoro tak, to brak postanowienia w spraw ie statusu tego ostatniego nie może tu mieć decydującego znaczenia przy określaniu tego statusu. S. W altoś słusznie podkreśla, że konkludentne oświadczenie woli organu procesowego można wówczas uznać za w ystarczające, jeżeli zachowanie się strony, do której to oświadczenie się odnosi, wskazuje na to, że tak, a nie inaczej strona zrozum iała zachow anie się organu procesowego W postępow aniu k arnym w ystępuje problem łączenia ról procesowych, jak np. oskarżyciela prywatnego i powoda cywilnego, świadka i biegłego. Pow staje pytanie, czy pokrzyw dzony może łączyć rolę oskarżyciela posiłkowego i powoda cywilnego w jednej spraw ie. Ustawa nie wprowadza w tym zakresie żadnego ograniczenia, wobec czego brak jest podstawy do negowania dopuszczalności takiej kum ulacji ról pokrzywdzonego, a to tym bardziej, że przem aw ia za nią odm ienność żądań zgłaszanych w obu w ypadkach (oskarżyciel dom aga się u k a rania, a powód cyw ilny dochodzi roszczeń m ajątkow ych). U zyskanie sta nowiska powoda cywilnego nie jest uzależnione od uznania sądu, czy udział takiego powoda leży w interesie w ym iaru sprawiedliwości. Nieco innej sytuacji dotyczy art k.p.k., który stanowi, że sąd orzeka o pozostawieniu powództwa bez rozpoznania, jeżeli m ateriał dowodowy ujaw niony w toku rozprawy nie wystarcza do rozstrzygnięcia powództwa cywilnego, a uzupełnienie tego m ateriału spowodow ałoby znaczną przewlekłość postępowania. Jeżeli powództwo cywilne wytoczone zostało przez osoby upraw nione w przewidzianym term inie i nie zachodzą wymienione w art. 55 k.p.k. okoliczności uzasadniające odmowę jego przyjęcia, to wówczas nie można pokrzyw dzonem u odmówić udziału w spraw ie w chara k te rz e powoda cywilnego. Uzyskanie zatem stanowiska powoda cywilnego jest sprawą prostszą aniżeli uzyskanie stanow iska oskarżyciela posiłkowego. S ytuacja ta stw a rza dla pokrzywdzonego pokusę, aby z wnioskiem o dopuszczenie do udziału w charakterze oskarżyciela posiłkowego połączyć powództwo cyw ilne o sym boliczną złotówkę, zabezpieczając się w ten sposób przed w y rugow aniem go jako strony z procesu. Pokusa ta jest tym większa, że oskarżyciel posiłkowy może być w toku postępowania pozbawiony prawa udziału w procesie (art k.p.k.), gdy tym czasem w stosunku do powoda cyw ilnego sąd takiej możliwości nie ma. Niska w artość przedm iotu sporu, a co za tym idzie również niska opłata sądowa mogą tu być czynnikam i zachęcającym i pokrzyw dzonego do stosow ania tak ich w y biegów. 7 A. Murzynowski: G losa do u c h w a ły SN z dnia r. K Z P 66/70, OSPiKA 1971, z. 12, s. 551; S. Waltoś: G losa do te jż e u chw ały, N P 1971, n r 7 8, s S. Waltoś: G losa do u ch w ały SN z d n ia r., N P 1971, n r 7 8, s

9 N r 4 (496) Warunki uzyskania statusu oskarżę, posiłkowego 73 W razie w ytoczenia przez pokrzyw dzonego powództwa cyw ilnego z jednoczesnym złożeniem w niosku o dopuszczenie do udziału w roli oskarżyciela posiłkowego nie w ystarczy konkludentne w yrażenie woli przez sąd. Brak postanowienia w tym wypadku stw arzałby niejasną sytuację: nie byłoby wiadomo, czy sąd, zezwalając pokrzywdzonemu na działanie w charakterze strony, dopuścił go do udziału wyłącznie w roli powoda cywilnego, czy też w yłącznie w roli oskarżyciela posiłkowego, czy w reszcie w podw ójnym charakterze. W yraźne określenie przez sąd pozycji procesowej pokrzyw dzonego m a w tym w ypadku istotne znaczenie dla zakresu jego upraw nień (art. 56, 395, 396 k.p.k.). Dlatego też należy uznać, że w tym w ypadku konkludentne oświadczenie sądu, polegające na faktycznym dopuszczeniu pokrzywdzonego do udziału w roli strony, nie spow oduje konw alidacji braku form alnego postanow ienia w kw estii dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego do udziału w p o stępow aniu.9 6. Pokrzywdzony może występować w roli oskarżyciela posiłkowego także w spraw ach o przestępstw a ścigane z oskarżenia pryw atnego, m ianowicie w razie tzw. objęcia oskarżenia przez prokuratora. W arunki uzyskania stanowiska oskarżyciela posiłkowego zależne są w tych spraw ach od postaci ingerencji prokuratora. Jeżeli więc prokurator przyłączył się do postępow ania już wszczętego na skutek złożenia skargi przez pokrzyw dzonego działającego jako oskarżyciel pryw atny, to wówczas pokrzyw dzony z mocy ustaw y korzysta z praw oskarżyciela posiłkowego. Nie jest zatem wym agane w takich w ypadkach złożenie przez dotychczasowego oskarżyciela pryw atnego oświadczenia, że chce działać jako oskarżyciel posiłkowy, ani też nie jest potrzebne dopuszczenie go przez sąd do w y stępowania w takiej roli. Pokrzywdzony, inicjując postępowanie przez złożenie skargi, przejaw ił już swą wolę ścigania sprawcy przestępstwa pryw atnoskargow ego. Dlatego też zm iana try b u ścigania w skutek przyłączenia się p ro k u rato ra do wszczętego już postępow ania nie pow inna powodować u traty stanowiska strony przez pokrzywdzonego. Słusznie więc ustaw a przyznaje m u w takim w ypadku upraw nienia oskarżyciela posiłkowego bez obowiązku ponownego przejaw iania chęci oskarżania. Inaczej wygląda sytuacja, gdy prokurator wszczął postępowanie w spraw ie o przestępstw o pryw atnoskargow e. W tym w ypadku pokrzyw dzony nie przejaw ił jeszcze woli ścigania spraw cy i dlatego, pragnąc uzyskać status oskarżyciela posiłkowego, powinien on złożyć oświadczenie o chęci działania w charak terze oskarżyciela posiłkowego. O dopuszczeniu go orzeka sąd (art k.p.k.). W arunki uzyskania pozycji oskarżyciela posiłkowego są tu zatem takie same, ja k w w ypadku postępow ania w spraw ach o przestępstw a ścigane z urzędu. 7. W postępow aniu co do orzeczeń w spraw ach o w ykroczenia pokrzywdzony, który złożył wniosek o ukaranie lub żądanie skierowania spraw y do sądu, może do czasu rozpoczęcia przew odu sądowego przyłączyć się do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego. W ty m szczególnym postępow aniu nie każdy zatem pokrzyw dzony w ykroczeniem może zająć pozycję oskarżyciela posiłkowego, a tylko ten, który zainicjow ał wszczęcie postępow ania przed kolegium do spraw w ykro 9 s. W a 1 1 o ś: jw.

10 74 Barbara Büdner N r 4 (196) czeń przez złożenie w niosku o u k aran ie lu b wszczęcie postępow ania sądowego co do orzeczeń w spraw ach o w ykroczenia przez złożenie odpowiedniego żądania skierow ania spraw y do sądu. Z treści art k.p.k., który stanowi, że artykuły k.p.k. stosuje się odpowiednio, w ynika, iż pokrzyw dzony, dążąc do zajęcia sta now iska oskarżyciela posiłkowego, pow inien złożyć ta k ja k w postępowaniu zwyczajnym oświadczenie o chęci działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Poza ty m konieczna je st decyzja sądu o dopuszczeniu go w takim charakterze. Pokrzywdzony, który był inicjatorem postępowania sądowego, nie zyskuje zatem statusu strony-oskarżyciela z mocy praw a. Ustawodawca chciał w ten sposób wyelim inować zjawisko pieniactwa ze strony pokrzywdzonego, który złożył środek zaskarżenia od orzeczenia kolegium pierw szej instancji o ukaran iu zasadniczą k arą aresztu lub karą ograniczenia wolności w postaci żądania skierowania spraw y na drogę postępow ania sądowego. 8. W postępowaniu przyspieszonym zawiadomienie o przestępstw ie składane przez funkcjonariusza MO na piśmie lub ustnie do protokołu zastępuje akt oskarżenia. Złożenie zawiadomienia rodzi skutki procesowe wniesienia oskarżenia, czyli rozpoczyna postępowanie sądowe. Od tego m om entu pokrzywdzony może wyrazić wolę działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Wobec tego że po otrzym aniu zawiadomienia o przestępstw ie sąd przystępuje niezwłocznie do rozpoznania spraw y, decyzja w kw estii dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego do udziału w procesie podejm ow ana jest na rozpraw ie (art k.p.k.). 9. Przepisy o oskarżycielu posiłkow ym nie m ają zastosowania w sp raw ach nieletnich (art. 1 2 ustaw y z dnia 22 grudnia 1969 r.).10 1W ynika to ze szczególnego charakteru tego postępowania, w którym ze względu na psychikę nieletnich konieczna jest um iejętność postępow ania z nim i. W y konywanie przez pokrzywdzonego, od którego trudno wymagać takich umiejętności, funkcji oskarżania obok sędziego dla nieletnich mogłoby utrudnić proces wychowawczego oddziaływania na nieletnich. Dlatego też ustawodawca wyeliminował instytucję oskarżyciela posiłkowego w tym postępow aniu. Zgodnie z art. 474 k.p.k. z 1928 r. postępow anie szczególne w sp ra wach nieletnich prowadzone jest jedynie przeciwko takim nieletnim, którzy w chwili rozpoczęcia rozprawy głównej nie ukończyli jeszcze lat siedem nastu. W ynika zatem z tego, że w postępowaniu toczącym się przeciw ko osobom, które w chwili rozpoczęcia rozpraw y głównej ukończyły siedemnaście lat, pokrzywdzony może być dopuszczony do udziału w procesie w charakterze oskarżyciela posiłkow ego U staw a o u trzy m an iu w m ocy na okres przejściow y n iek tó ry ch dotychczasow ych przepisów p raw a k arnego, Dz. U. N r 37, poz P or. u chw ałę SN z dnia 20.IV.1972 r. VI K Z P 82/71, OSNKW 1972, n r 7 8, poz. 110.