Metody geoinformacyjne w badaniach archeologicznych

Transkrypt

1 Metody geoinformacyjne w badaniach archeologicznych

2 Instytut Geoekologii i Geoinformacji Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu Muzeum Archeologiczne w Poznaniu Stowarzyszenie Archeologii Środowiskowej Instytut Prahistorii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk - Komisja Archeologiczna Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu ŚRODOWISKO I KULTURA ENVIRONMENT AND CULTURE Tom 9 Redakcja: Jarosław Jasiewicz, Monika Lutyńska, Michał Rzeszewski, Marzena Szmyt, Mirosław Makohonienko Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2011

3 VI Sympozjum Archeologii Środowiskowej Poznań Ostrów Lednicki, maja 2011 roku Metody geoinformacyjne w badaniach archeologicznych Organizatorzy: Instytut Geoekologii i Geoinformacji Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu Muzeum Archeologiczne w Poznaniu Stowarzyszenie Archeologii Środowiskowej Instytut Prahistorii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk - Komisja Archeologiczna Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Sympozjum organizowane pod patronatem: Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Aleksandra Starzyńskiego

4 ŚRODOWISKO I KULTURA, Tom 9 Metody geoinformacyjne w badaniach archeologicznych VI Sympozjum Archeologii Środowiskowej, Poznań Ostrów Lednicki, maja 2011 Komitet organizacyjny Dr hab. Mirosław Makohonienko (Instytut Geoekologii i Geoinformacji UAM w Poznaniu) Prof. UAM dr hab. Marzena Szmyt (Muzeum Archeologiczne w Poznaniu) Prof. dr hab. Andrzej Wyrwa (Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy) Prof. dr hab. Wojciech Chudziak (Instytut Archeologii, UMK w Toruniu) Dr Jarosław Jasiewicz (Instytut Geoekologii i Geoinformacji UAM w Poznaniu, Department of Geography, University, of Cincinnati, USA) Dr Andrzej Prinke (Muzeum Archeologiczne w Poznaniu) Dr Michał Brzostowicz (Muzeum Archeologiczne w Poznaniu) Dr Monika Lutyńska (Instytut Geoekologii i Geoinformacji UAM w Poznaniu) Dr Iwona Hildebrandt-Radke (Instytut Geoekologii i Geoinformacji UAM w Poznaniu) Mgr Michał Rzeszewski (Instytut Geoekologii i Geoinformacji UAM w Poznaniu) Komitet naukowy Prof. UAM dr hab. Janusz Czebreszuk (Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu) Prof. UAM dr hab. Leszek Kasprzak (Instytut Geoekologii i Geoinformacji UAM w Poznaniu) Prof. UMK dr hab. Daniel Makowiecki (Instytut Archeologii, UMK w Toruniu) Prof. UAM dr hab. Danuta Minta-Tworzowska (Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu) Prof. PAN dr hab. Dorota Nalepka (Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN Oddział w Krakowie) Prof. UAM dr hab. Włodzimierz Rączkowski (Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu) Prof. AGH dr hab. Adam Walanus (Katedra Geoinformatyki i Informatyki Stosowanej, AGH w Krakowie) Prof. UAM. dr hab. Zbigniew Zwoliński (Instytut Geoekologii i Geoinformacji UAM w Poznaniu) Dr hab. Alfred Stach (Instytut Geoekologii i Geoinformacji UAM w Poznaniu) Dr. Andrzej Kijowski (Instytut Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego, UAM w Poznaniu) Dr. Sławomir Królewicz (Instytut Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego, UAM w Poznaniu) Mgr Andrzej Gołembnik (Zespół Archeologiczno-Konserwatorsk Andrzej Gołembnik, Ostrówek) Mgr inż. arch. Jacek Gzowski (4D Instytut) Mgr Tomasz Herbich (Zakład Nauk Stosowanych, Instytut Archeologii i Etnologii, PAN w Warszawie) Mgr Łukasz Pospieszny (Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu) Sekretariat sympozjum: Monika Lutyńska, Iwona Hildebrandt-Radke, Marzena Makowiecka Organizacja sesji referatowych: Andrzej Prinke, Michał Rzeszewski Organizacja sesji posterowej i wystawy publikacji: Magdalena Gadzińska, Dariusz Henka, Wojciech Plewiński, Justyna Ptak, Artur Szałata, Tomasz Michalski Organizacja sesji terenowej: Arkadiusz Tabaka Skład komputerowy: Jarosław Jasiewicz, Monika Lutyńska, Mirosław Makohonienko Redaktorzy tomu: Jarosław Jasiewicz, Monika Lutyńska, Michał Rzeszewski, Marzena Szmyt, Mirosław Makohonienko Sympozjum dofinansowane przez: Instytut Geoekologii i Geoinformacji UAM w Poznaniu, Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Zakład Geologii i Paleogeografii Czwartorzędu UAM w Poznaniu. Na okładce cyfrowy model rzeźby terenu doliny rzeki Cybiny i Głównej pod Poznaniem opracowanie A. Bukowska, A. Kryger, J. Jasiewicz,K. Rotnicki, projekt okładki M.Makohonienko ISBN

5 METODY GEOINFORMACYJNE W BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH 5 Spis treści Program Konferencji Wprowadzenie...13 Łukasz Banaszek, Miłosz Pigłas, Lidia Żuk, Włodzimierz Rączkowski AZP_2 konserwatorskie wyzwanie bazodanowe...14 Łukasz Banaszek Numeryczne Modele Terenu wczesnośredniowiecznego grodziska we Wrześnicy analiza porównawcza...19 Artur Buszek Przykład zastosowania technik geodezyjnych podczas prac na stanowisku Tell el-murra (Egipt)...20 Jadwiga Anna Barga-Więcławska Ślimaki (Gastropoda) biologicznym elementem dokumentacji technicznej w archeologii przemysłowej Staropolskiego Okręgu Przemysłowego (południowo-wschodnia Polska)...21 Julia Chyla Analizy przestrzenne Systemu Informacji Archeologicznej stworzonego na podstawie dokumentacji analogowej przykład wczesnoceltyckiej osady Altdorf Am Friedhof w programie ArcView...22 Janusz Czebreszuk Miejsce metod geofizycznych w procesie badawczym archeologa. Uwagi wprowadzające...23 Wiesław Dąbrowski, Kamil Polikiewicz Inwentaryzacja reliktów archeologicznych jako element procesu inwestycyjnego...24 Mirosław Furmanek, Agnieszka Przybył Wyniki wstępnej prospekcji geomagnetycznej cmentarzyska megalitycznego kultury pucharów lejkowatych w Muszkowicach, woj. dolnośląskie...25 Mirosław Furmanek, Krzysztof Gediga, Urszula Piszcz, Artur Rapiński Możliwości poznawcze prospekcji geochemicznej i geomagnetycznej stanowisk archeologicznych na przykładzie badań w Dzielnicy, woj. opolskie...27 Andrzej Gołembnik, Bartosz Gołembnik, Katarzyna Gołembnik Trójwymiarowe podstawy interdyscyplinarnej archeologii...30 Jacek Gzowski Cyfrowe technologie w dokumentowaniu przestrzeni historycznych badania nad prototypem 4D-ONE...32 Tomasz Herbich Metoda elektrooporowa w badaniach archeologicznych...37 Iwona Hildebrandt-Radke, Jarosław Jasiewicz Wpływ parametrów morfometrycznych terenu na zmiany przestrzenne osadnictwa pradziejowego na przykładzie regionu środkowej Obry zastosowanie oprogramowania Open Source GIS do danych AZP...42 Andrzej Kijowski, Włodzimierz Rączkowski Piramida interpretacji dane przestrzenne w badaniach krajobrazu kulturowego...45 Piotr Kittel Propozycja porównawczej charakterystyki położenia geomorfologicznego stanowisk archeologicznych...47 Arkadiusz Kołodziej Zabytki archeologiczne w świetle dyrektywy INSPIRE oraz ustawy o infrastrukturze informacji przestrzennej. 51 Roman Křivánek, Arkadiusz Tabaka Stratygrafia wybranych grodów centralnych najstarszego państwa Przemyślidów i państwa Piastów w świetle porównawczych badań nieinwazyjnych Ostrów Lednicki...52

6 6 ŚRODOWISKO I KULTURA TOM 9 - VI Sympozjum SAS, Poznań Ostrów Lednicki maja 2011 Sławomir Królewicz, Wojciech Mania Problemy integracji kartograficznych i teledetekcyjnych źródeł danych przestrzennych...57 Maurycy Kustra Wykorzystanie zdjęć satelitarnych w badaniach nad rozplanowaniem i rozwojem przestrzennym XIII-wiecznych miast Wielkopolski...62 Anna Łuczak, Agnieszka Przybył Osadnictwo neolityczne w dorzeczu górnej Oławy w świetle analiz GIS...66 Maksym Mackiewicz Cyfrowe metody rejestracji pochówków szkieletowych...68 Anna Mikołajczyk Analizy osadniczo-gospodarcze śląskich stanowisk neolitycznych w świetle Systemów Informacji Geograficznej...70 Łukasz Pospieszny Teoria i praktyka z stosowania magnetometrii w archeologii...72 Maciej Nowak Kartografia historyczna źródło danych o układach przestrzennych roślinności...74 Miłosz Pigłas Przestrzenne dane archeologiczne w standardzie ISO (OPENGIS SFA)...75 Łukasz Pospieszny, Iwona Sobkowiak-Tabaka, Iwona Hildebrandt-Radke, Mateusz Stróżyk Geoarcheologia obiektów grobowych na przykładzie późnoneolitycznego pochówku w Kruszynie na Kujawach...78 Andrzej Prinke AZP _2010: Kolejna wersja pierwszego polskiego programu komputerowego dla archeologów...80 Jerzy Sikora, Piotr Wroniecki Zobaczyć niewidoczne? GIS, geofizyka i prospekcja lotnicza w Ostrowitym, gm. Chojnice...82 Łukasz Sławik, Rafał Zapłata LIDAR metodyka badań stanowisk archeologicznych...87 Łukasz Sławik, Rafał Zapłata Lotniczy skaning laserowy w badaniu i ochronie dziedzictwa archeologicznego...89 Alfred Stach Statystyka przestrzenna w archeologii: opis, analiza i prognozowanie...91 Adam Szynkiewicz Wykorzystanie metody georadarowej (GPR) do badań grodzisk (na przykładzie grodziska Chmielnik w Miliczu)...96 Andrzej W. Święch Metody geofizyczne archeologii morskiej na przykładzie podwodnych badań z użyciem profilografów osadów dennych systemy Chirp, TOPAS i inne...99 Adam Walanus, Dorota Nalepka Znaczenie formy prezentacji czasoprzestrzennych danych palinologicznych Rafał Zapłata Między teorią a praktyką informacja przestrzenna w modelach przeszłości Zbigniew Zwoliński Interdyscyplinarny wymiar geoinformacji Lista Uczestników...108

7 METODY GEOINFORMACYJNE W BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH 7 Program Konferencji Program konferencji Czwartek, 19 MAJA :00 10:15 Rejestracja uczestników sympozjum (przekazanie posterów) Hall przy sali konferencyjnej Muzeum Archeologicznego w Poznaniu (II piętro) Przewodniczący sesji otwierającej: Prof. PAN dr hab. Dorota Nalepka 10:15 10:30 Otwarcie sympozjum: przywitanie gości przez gospodarza Dyrektor Muzeum Archeologicznego w Poznaniu Prof. UAM dr hab. Marzena Szmyt, słowo wstępne Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Poznaniu Aleksander Starzyński, słowo wstępne Dyrektor Instytutu Geoekologii i Geoinformacji UAM Prof. UAM dr hab. Leszek Kasprzak Wprowadzenie do sympozjum i porządek obrad dr hab. Mirosław Makohonienko, dr Andrzej Prinke Wykład otwierający 10:30 11:00 Zbigniew ZWOLIŃSKI Interdyscyplinarny wymiar geoinformacji Sesja 1: Kartograficzne i teledetekcyjne źródła danych przestrzennych i ich interpretacja w badaniach krajobrazu kulturowego Przewodniczący: dr hab. Alfred Stach & dr Andrzej Prinke 11:00 11:20 Andrzej KIJOWSKI & Włodzimierz RĄCZKOWSKI Piramida interpretacji dane przestrzenne w badaniach krajobrazu kulturowego 11:20 11:40 Sławomir KRÓLEWICZ & Wojciech MANIA Problemy integracji kartograficznych i teledetekcyjnych źródeł danych przestrzennych 11:40 12:00 Jerzy SIKORA Zobaczyć niewidoczne? GIS, geofizyka i prospekcja lotnicza w Ostrowitym, gm. Chojnice 12:00 12:20 Dyskusja 12:20 14:00 Przerwa obiadowa przed sesją 2, w hallu konferencyjnym będzie serwowana kawa, herbata i ciasto Otwarcie wystawy posterowej dostępna w czasie całego sympozjum organizatorzy wystawy: Magdalena Gadzińska, Dariusz Henka, Wojciech Plewiński Otwarcie wystawy publikacji uczestników sympozjum, organizatorzy wystawy: Justyna Ptak, Artur Szałata, Tomasz Michalski

8 8 ŚRODOWISKO I KULTURA TOM 9 - VI Sympozjum SAS, Poznań Ostrów Lednicki maja 2011 Sesja 2: Analizy przestrzenne danych archeologicznych, część 1 Przewodniczący: prof. UAM dr hab. Włodzimierz Rączkowski & prof. UAM dr hab. Janusz Czebreszuk 14:00 14:20 Alfred STACH Statystyka przestrzenna w archeologii: opis, analiza i prognozowanie 14:20 14:40 Rafał ZAPŁATA Między teorią a praktyką informacja przestrzenna w modelach przeszłości 14:40 15:00 Iwona HILDEBRANDT-RADKE & Jarosław JASIEWICZ Wpływ parametrów morfometrycznych terenu na zmiany przestrzenne osadnictwa pradziejowego na przykładzie regionu środkowej Obry 15:00 15:20 Julia Maria CHYLA Analizy przestrzenne Systemu Informacji Archeologicznej stworzonego na podstawie dokumentacji analogowej przykład wczesnoceltyckiej osady Altdorf Am Friedhof w programie ArcView 15:20 15:40 Dyskusja 15:40 16:00 Przerwa kawowa 16:00 18:30 Warsztaty geoinformacyjne sesja 3 i 4 (prowadzone równolegle) Sesja 3: (warsztaty): Analizy przestrzenne w archeologii Prowadzą: mgr Michał Rzeszewski, dr hab. Alfred Stach Sesja 4: (warsztaty): Fotointerpretacja w archeologii Prowadzą: dr Andrzej Kijowski, dr Sławomir Królewicz, prof. UAM dr hab. Włodzimierz Rączkowski, mgr Wojciech Mania 18:30 19:10 Kolacja Sesja 5: Analizy przestrzenne danych archeologicznych, część 2 Przewodniczący: dr hab. Przemysław Makarowicz & dr Iwona Hildebrandt-Radke 19:10 19:30 Arkadiusz KOŁODZIEJ Zabytki archeologiczne w świetle dyrektywy INSPIRE oraz ustawy o infrastrukturze informacji przestrzennej 19:30 19:50 Anna ŁUCZAK & Agnieszka PRZYBYŁ Osadnictwo neolityczne w dorzeczu górnej Oławy w świetle analiz GIS 19:50 20:10 Anna MIKOŁAJCZYK Analizy osadniczo-gospodarcze śląskich stanowisk neolitycznych w świetle Systemów Informacji Geograficznej 20:10 20:30 Maurycy KUSTRA Wykorzystanie zdjęć satelitarnych w badaniach nad rozplanowaniem i rozwojem przestrzennym XIII-wiecznych miast Wielkopolski

9 METODY GEOINFORMACYJNE W BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH 9 20:30 20:50 Wiesław DĄBROWSKI, Kamil POLIKIEWICZ Inwentaryzacja reliktów archeologicznych jako element procesu inwestycyjnego 20:50 21:10 Dyskusja Piątek, 20 MAJA :30 8:30 Śniadanie w miejscu zakwaterowania Sesja 6: Fotogrametria w procesie terenowych badań archeologicznych i kameralnych Przewodniczący: dr Michał Brzostowicz & dr Sławomir Królewicz 9:00 9:30 Andrzej GOŁEMBNIK, Bartosz GOŁEMBNIK & Katarzyna GOŁEMBNIK Trójwymiarowe podstawy interdyscyplinarnej archeologii 9:30 10:00 Jacek GZOWSKI Cyfrowe technologie w dokumentacji przestrzeni historycznych - badania nad prototypem 4D-ONE 10:00 10:30 Łukasz SŁAWIK & Rafał ZAPŁATA Lotniczy skaning laserowy w badaniu i ochronie dziedzictwa archeologicznego 10:30 10:45 Dyskusja 10:45 11:00 Przerwa kawowa Sesja 7: Metody geofizyczne w badaniach stanowisk archeologicznych Przewodniczący: dr Andrzej Kijowski & dr Piotr Kittel 11:00 11:10 Janusz CZEBRESZUK Miejsce metod geofizycznych w procesie badawczym archeologa. Uwagi wprowadzające 11:10 11:30 Łukasz POSPIESZNY Teoria i praktyka zastosowania magnetometrii w archeologii 11:30 11:50 Tomasz HERBICH Metoda elektrooporowa w badaniach archeologicznych 11:50 12:10 Mirosław FURMANEK, Krzysztof GEDIGA, Urszula PISZCZ, Artur RAPIŃSKI Możliwości poznawcze prospekcji geochemicznej i geomagnetycznej stanowisk archeologicznych na przykładzie badań w Dzielnicy, woj. opolskie 12:15 12:30 Dyskusja 12:30 14:00 Przerwa obiadowa

10 10 ŚRODOWISKO I KULTURA TOM 9 - VI Sympozjum SAS, Poznań Ostrów Lednicki maja :00 15:00 przejazd autokarem na Lednicę 15:00 15:30 przepłynięcie promem na wyspę, powitanie uczestników warsztatów przez gospodarza - Dyrektora Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy prof. dr hab. Andrzeja Wyrwę 15:30 18:00 warsztaty terenowe na Ostrowie Lednickim Sesja 8: (terenowa): Cyfrowe metody dokumentacji stanowisk archeologicznych Prowadzą: mgr Andrzej Gołembnik & mgr inż. arch. Jacek Gzowski Sesja 9: (terenowa): Metody geofizyczne na stanowiskach archeologicznych Prowadzą: prof. UAM dr hab. Janusz Czebreszuk, mgr Tomasz Herbich oraz mgr Arkadiusz Tabaka & RNDr. Roman Křivánek 18:30 19:30 zwiedzenie wystawy Pod niebem średniowiecza Dziekanowice 19:30 21:00 kolacja przy ognisku w Dziekanowicach nad jeziorem Lednica, przy siedzibie Dyrekcji Muzeum Pierwszych Piastów 21:00 22:00 powrót do Poznania Sobota, 21 MAJA :30 8:30 Śniadanie w miejscu zakwaterowania Sesja 10: Cyfrowe metody dokumentacji stanowisk archeologicznych / Metody geofizyczne na stanowiskach archeologicznych Przewodniczący: mgr Andrzej Gołembnik & mgr Tomasz HERBICH 9:00 9:20 Maksym MACKIEWICZ Cyfrowe metody rejestracji pochówków szkieletowych 9:20 9:40 Roman KŘIVÁNEK & Arkadiusz TABAKA Stratygrafia wybranych grodów centralnych najstarszego państwa Przemyślidów i Piastów w świetle porównawczych badań nieinwazyjnych Ostrów Lednicki 9:40 10:00 Adam SZYNKIEWICZ Wykorzystanie metody georadarowej (GPR) do badań grodzisk 10:00 10:20 Andrzej W. ŚWIĘCH Metody geofizyczne archeologii morskiej na przykładzie podwodnych badań z użyciem profilografów osadów dennych systemy Chirp, Chirp II i TOPAS 10:20 10:40 Dyskusja 10:40 11:00 Przerwa kawowa

11 METODY GEOINFORMACYJNE W BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH 11 Sesja 11: Analizy przestrzenne danych przyrodniczych i ich zastosowanie w archeologii Przewodniczący: prof. UMK dr hab. Daniel Makowiecki & dr hab. Mirosław Makohonienko 11:00 11:20 Adam WALANUS & Dorota NALEPKA Znaczenie formy prezentacji czasoprzestrzennych danych palinologicznych 11:20 11:40 Jadwiga Anna BARGA-WIĘCŁAWSKA Ślimaki (Gastropoda) biologicznym elementem dokumentacji technicznej w archeologii przemysłowej Staropolskiego Okręgu Przemysłowego (południowowschodnia Polska) 11:40 12:00 Maciej NOWAK Kartografia historyczna - źródło danych o układach przestrzennych roślinności 12:00 12:15 Dyskusja Sesja 12: Metody geoinformatyczne wobec AZP - systemy przestrzennych baz danych w archeologii, Przewodniczący: prof. UAM dr hab. Marzena Szmyt & prof. AGH dr hab. Adam Walanus 12:15 12:40 Andrzej PRINKE AZP_2010: Nowa wersja pierwszego polskiego programu komputerowego dla archeologów 12:40 13:05 Łukasz BANASZEK, Miłosz PIGŁAS, Lidia ŻUK, Włodzimierz RĄCZKOWSKI AZP_2 konserwatorskie wyzwanie bazodanowe 13:05 13:25 Dyskusja 13:25 13:40 Podsumowanie obrad archeolodzy prof. UAM dr hab. Marzena Szmyt & prof. UAM dr hab. Włodzimierz Rączkowski, geoinformatyk dr hab. Alfred Stach, przyrodnik dr hab. Mirosław Makohonienko informacje na temat publikacji pokonferencyjnej 14:00 Zjazd Walny SAS sprawozdawczy

12 12 ŚRODOWISKO I KULTURA TOM 9 - VI Sympozjum SAS, Poznań Ostrów Lednicki maja 2011

13 METODY GEOINFORMACYJNE W BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH 13 Wprowadzenie Wprowadzenie Informacja przestrzenna stanowi podstawowy typ danych w badaniach archeologicznych. Sposób zapisu i integracji danych przestrzennych rzutuje na efektywność i zakres interpretacji. Dokumentacja i analiza źródeł archeologicznych prowadzone są obecnie z udziałem tachymetrii elektronicznej, cyfrowej fotogrametrii, pomiarów geofizycznych czy z wykorzystaniem zdjęć satelitarnych. Dane tego typu można określić wspólnym terminem danych geoprzestrzennych. Specjalistycznym narzędziem służącym zbieraniu, przechowywaniu, przetwarzaniu i prezentacji danych geoprzestrzennych są Systemy Informacji Geograficznej (Geographic Information System GIS). Ich najważniejszą cechą jest możliwość łączenia i analizowania zróżnicowanych danych w celu pozyskiwania jakościowo nowych informacji. Umożliwia to wykonywanie złożonych analiz między innymi dawnych krajobrazów kulturowych, struktur i relacji osadniczych a także modelowanie procesów kulturowych jako uproszczonej reprezentacji rzeczywistości. Obecność Systemów Informacji Geograficznej w różnych dziedzinach nauki zmienia sposób pozyskiwania, przechowywania i analizowania danych jak i sposób myślenia o przestrzeni. Stosowanie GIS sprawia, że zarówno prace terenowe jak i analizy kameralne stają się bardziej efektywne i precyzyjne oraz zapobiega utracie informacji. GIS wspomaga planowanie regionalne i zarządzanie zasobami kulturowymi, pozwalając na natychmiastowy dostęp do gromadzonych danych oraz łączenie wieloaspektowych wyników w syntetyczną całość. W ostatnich latach, coraz wyraźniej dostrzegamy, iż pełne wykorzystanie GIS w archeologii staje się sprawą kluczową w celu ujednolicenia procesu przetwarzania informacji oraz określania czasowych i przestrzennych zależności pomiędzy różnymi elementami przestrzeni badań pradziejowych. Proponowana konferencja ma na celu wymianę poglądów oraz doświadczeń badaczy stosujących Systemy Informacji Geograficznej w codziennej praktyce zawodowej oraz upowszechnienie powyższych metod w środowisku polskiej archeologii. Sympozjum planowane jest jako dwuczęściowe obejmujące sesje referatowe (w tym komunikaty i prezentacje posterowe) oraz praktyczne warsztaty kameralne (komputerowe) z użyciem oprogramowania geoinformacyjnego i warsztaty terenowe na stanowisku archeologicznym na Ostrowie Lednickim (Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy).

14 14 ŚRODOWISKO I KULTURA TOM 9 - VI Sympozjum SAS, Poznań Ostrów Lednicki maja 2011 Łukasz Banaszek, Miłosz Pigłas, Lidia Żuk, Włodzimierz Rączkowski AZP_2 konserwatorskie wyzwanie bazodanowe Łukasz Banaszek, Miłosz Pigłas, Lidia Żuk, Włodzimierz Rączkowski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Prahistorii, ul. Św. Marcin 78, Poznań, lukas.banaszek@wp.pl, milosz.piglas@gmail.com,lidkazuk@amu.edu.pl,wlodekra@amu.edu.pl Wprowadzenie W 2003 roku dobiegła końca realizacja projektu Archeologicznego Zdjęcia Polski na obszarze Wielkopolski. Wraz z zamknięciem tego etapu badań pojawiało się pytanie: Co dalej? Jedna z pierwszych propozycji została sformułowana w Wielkopolskim Urzędzie Konserwacji Zabytków i jej zarys został opublikowany w 2006 roku. Koncepcja ta obejmowała całokształt działań konserwatorskich, na które składa się rozpoznanie, ochrona i zarządzanie zasobami dziedzictwa archeologicznego (Starzyński 2006). Od kilku lat trwają też pilotażowe projekty, które sprawdzają efektywność nowego podejścia, koncentrujące się głównie na aspekcie rozpoznania zasobów dziedzictwa archeologicznego. Jednym z jego elementów jest tzw. projekt badań osadniczych, rozumiany jako weryfikacja wyników badań powierzchniowych, uzyskanych w trakcie realizacji AZP, dokonywanej poprzez powtórne przejście, a także zastosowanie innych metod nieinwazyjnych: archeologii lotniczej, badań geofizycznych czy sondaży (Starzyński 2006 i inne prace z tomu). Od 2004 roku na zlecenie WWKZ Instytut Prahistorii uczestniczy w realizacji różnych projektów dotyczących prospekcji terenowej prowadzonej za pomocą metod nieinwazyjnych. Działania te obejmują regularne rekonesanse lotnicze, które w sezonie 2009 i 2010 zaowocowały interpretacją zdjęć lotniczych wybranych stanowisk archeologicznych. W ostatnich dwóch sezonach Instytut Prahistorii brał również udział w pilotażowym projekcie dotyczącym badań powierzchniowych na obszarach szczególnie zagrożonych w obrębie aglomeracji poznańskiej. Analiza założeń programowych oraz praktyka doprowadziły do zidentyfikowania istotnych problemów związanych z realizacją, efektywnością i użytecznością wyników z perspektywy potrzeb służb konserwatorskich. Nie podważając wartości badań tego typu ani konieczności dalszego ich prowa- dzenia, należy jednak rozważyć ograniczenia wynikające z powielania założeń programowych AZP w odmiennych warunkach, a także możliwości ich przełamania przy zastosowaniu współczesnych koncepcji ochrony dziedzictwa archeologicznego oraz nowoczesnych technologii. 1. AZP_2: oczekiwania i realia Dotychczasowe dyskusje i projekty pilotażowe dotyczyły przede wszystkim etapu badań terenowych prowadzących do weryfikacji i pozyskania dodatkowych informacji o stanowiskach archeologicznych. Celem tych prac jest dążenie do uzyskania komplementarnego obrazu istniejących zasobów dziedzictwa archeologicznego przy zastosowaniu możliwie szerokiego wachlarza metod nieinwazyjnych, co w konsekwencji ma umożliwić sformułowanie zasad jego skutecznej ochrony i zarządzania (Rączkowski 2011). Postępowanie takie mieści się w nowoczesnym modelu działań konserwatorskich. Tymczasem w odniesieniu do sposobu realizacji badań i opracowania dokumentacji końcowej nadal obowiązują standardy wypracowane na początku lat 80. W przypadku badań powierzchniowych wykonawca jest zobowiązany do złożenia kompletu dokumentacji, na który, zgodnie ze standardami AZP, nadal składają się dwa egzemplarze papierowych kart KESA, arkusz mapy AZP w skali 1: z zaznaczoną lokalizacją stanowisk oraz tabelaryczne zestawienia stanowisk archeologicznych na obszarze (por. Zin 1981: ; Konopka 1981: 43). Obecnie dodatkowym wymogiem jest również przygotowanie dokumentacji w wersji elektronicznej: części tekstowej w programie AZP_Max oraz części przestrzennej w programie MapInfo. Zmiana ta jest wynikiem prowadzonych w Muzeum Archeologicznym wieloletnich prac nad problemem gromadzenia, przetwarzania i zarządzania danymi masowymi (Prinke 1992; 1997; 2002). Natomiast w odniesieniu do innych badań realizowanych w ramach AZP_2 za pomo-

15 METODY GEOINFORMACYJNE W BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH 15 madzenia i przetwarzania danych pozyskanych za pomocą wszystkich stosowanych metod. 2. W stronę zintegrowanej bazy danych Ryc. 1. Model struktury danych uwzględniającej wymogi konserwatorskie w zakresie identyfikacji i ewidencjonowania zasobów dziedzictwa archeologicznego oraz strategii jego zarządzania i ochrony cą metod nieinwazyjnych (zdjęcia lotnicze, badania geofizyczne, pomiary terenowe) brakuje standardów opracowania dokumentacji i wyników końcowych. Wprawdzie na etapie formułowania założeń AZP postulowano prowadzenie takich badań jako prac uzupełniających (Zin 1981: 131), jednak nie były one wówczas przedmiotem szczegółowych dyskusji. W konsekwencji, przy opracowaniu dokumentacji końcowej panuje pełna dowolność w zakresie formatu danych, stopnia przetworzenia, analizy oraz interpretacji wyników. Prowadzi to do rozproszenia danych przechowywanych w różnych formatach i w różnych miejscach: papierowych kart KESA i arkuszy map, elektronicznej bazy AZP_Max, sprawozdania z wyników badań geofizycznych i sondażowych, rysunków z wykopów sondażowych, cyfrowych zdjęć lotniczych, plików wektorowych wygenerowanych z zapisu śladów GPS, itp. Tak przechowywane dane nie stwarzają możliwości pełnej integracji wyników zastosowanych różnych metod, a pozyskany materiał jest trudny do wszechstronnego wykorzystania. Oznacza to, że standardy wypracowane na potrzeby AZP są nieadekwatne dla programu AZP_2, a ich powielanie prowadzi do zakwestionowania założeń programowych i uniemożliwia jego skuteczną realizację. Zatem pierwszym krokiem przed podjęciem jakichkolwiek prac w ramach AZP_2 powinno być wypracowanie spójnego systemu gro- Punktem wyjścia do dyskusji nad standardami opracowania, przechowywania, przetwarzania i zarządzania danymi, powinna być analiza praktyki związanej z zarządzaniem dziedzictwem archeologicznym. Umożliwia to lepsze zdefiniowanie zakresu zastosowania i struktury bazy danych, pozostając jednocześnie w zgodzie z wytycznymi projektu AZP_2, którego założenia zostały sformułowane w środowisku konserwatorskim. Od strony pragmatycznej wiąże się to z koniecznością powiązania trzech podstawowych grup informacji: a) archeologicznej pozyskanych w trakcie szeregu badań terenowych danych o lokalizacji, zasięgu i strukturze przestrzennej, a także klasyfikacji chronologiczno-kulturowej stanowisk archeologicznych; b) administracyjnej związanej z koniecznością ewidencjonowania stanowisk archeologicznych zgodnie z powszechnie przyjętymi standardami umożliwiającymi wymianę informacji z innymi podmiotami administracyjnymi (np. przy opracowywaniu planów zagospodarowania przestrzennego przez gminy). Są to przykładowo informacje o lokalizacji stanowiska w obrębie miejscowości, numerach działek ewidencyjnych, na których zlokalizowane jest stanowisko itp.; c) konserwatorskiej napływające informacje o zagrożeniach związanych głównie z dynamiką zmian zagospodarowania przestrzennego. Ryc. 2. Schemat struktury zintegrowanej bazy danych zasobów archeologicznych uwzględniającej specyfikę poszczególnych metod

16 16 ŚRODOWISKO I KULTURA TOM 9 - VI Sympozjum SAS, Poznań Ostrów Lednicki maja 2011 Mogą one być związane z budownictwem, inwestycjami infrastrukturalnymi lub nielegalnymi działaniami (np. dzikie piaśnice, nielegalne wysypiska śmieci, niekontrolowana zabudowa). Informacje te mogą być przekazane przez inwestorów (w przypadku planowanych działań) lub gromadzone w trakcie badań powierzchniowych czy rekonesansu lotniczego. W dotychczasowej praktyce informacje te próbowano zgromadzić w zunifikowanym formularzu Karty Ewidencji Stanowisk Archeologicznych. W praktyce okazało się jednak, że ze względu na swoją strukturę i pojemność nie spełnia ona swojej roli w zakresie gromadzenia informacji archeologicznej i konserwatorskiej, a jedynie w ograniczonym zakresie mieszczą się dane administracyjne. Narzędziem pozwalającym wyeliminować ograniczenia dotychczasowej praktyki jest stworzenie takiej struktury danych, która umożliwiałaby zebranie i powiązanie informacji różnego typu i o różnej proweniencji (Ryc. 1). W opisywanym rozwiązaniu zastosowano do tego relacyjną bazę danych, czyli narzędzie komputerowe, którego używa się do gromadzenia danych i określania ich wzajemnych powiązań. Związki te definiuje się wskazując sposób w jaki są ze sobą połączone relacje (tym terminem określa się dobrze znane tabele). Zapisywane w bazie zasoby można w dalszej kolejności przetwarzać metodami cyfrowymi, co w istotny sposób rozszerza możliwości ich analizy. 3. Moduł informacji o zasobach archeologicznych Najbardziej dla nas istotnym zagadnieniem jest struktura bazy danych, która zostanie użyta do integracji informacji. W tym celu wprowadzamy określenie moduł, czyli taki podzbiór tabel bazy danych, który zawiera wszystkie informacje należące do jednej z grup opisanych w punktach 2a 2c. Dzięki temu, że każdy z modułów jest wewnętrznie spójny, można go używać nawet, jeśli pozostałe cegiełki nie zostały dołożone do bazy danych. Niezależność poszczególnych modułów nie ogranicza możliwości integracji informacji. Kiedy wszystkie trzy moduły będą zdefiniowane w relacyjnej bazie danych, zostaną powiązane ze sobą przy pomocy odpowiednich reguł. Ta właściwość jest istotna z uwagi na to, iż zakres tematyczny bazy danych będzie poszerzany etapami, a zgodnie z przyjętymi założeniami dane mają być dostępne od momentu wdrożenia pierwszego mo- dułu. Zapisane w nim informacje będą dotyczyć zasobów archeologicznych. W dotychczasowych próbach skonstruowania takiego narzędzia kierowano się przede wszystkim zakresem pytań i obserwacji sformułowanych w karcie KESA. W założeniu miała ona być formularzem uniwersalnym, mieszczącym informacje o wszystkich stanowiskach archeologicznych z uwzględnieniem możliwie najszerszego wachlarza metod identyfikacji. W momencie jej tworzenia oznaczało to badania gabinetowe (kwerenda archiwalna) oraz terenowe (powierzchniowe, wykopaliskowe). W praktyce Karta była jednak projektowana pod kątem badań powierzchniowych oraz ich użyteczności dla celów badawczych i konserwatorskich. Konsekwentnie, w formularzu KESA nie mieszczą się wszystkie odkryte stanowiska, a wyłącznie stanowiska rejestrowane na podstawie materiału ruchomego na powierzchni, obiektów o własnej formie krajobrazowej lub odsłoniętych w trakcie badań wykopaliskowych. W schemacie tym nie mieszczą się natomiast stanowiska odkryte za pomocą metod nieinwazyjnych, które nie rejestrują materiału ruchomego (ale też obiekty archeologiczne niewidoczne na powierzchni ziemi). Próby rozbudowania istniejącego formularza (które podjęto np. w celu uwzględnienia w szerszym zakresie wyników badań wykopaliskowych) sprowadzają się w praktyce do metodycznie niepoprawnych prób ujednolicenia różnych, aczkolwiek komplementarnych, metod prospekcji terenowej. Z tej perspektywy nie ma możliwości stworzenia jednej uniwersalnej bazy danych, która równocześnie spełniałaby wymogi badań powierzchniowych, pomiarów terenowych, badań geofizycznych czy archeologii lotniczej. Natomiast rozwiązaniem tego problemu może być stworzenie bazy danych składających się z kilku odrębnych modułów, uwzględniających specyfikę poszczególnych metod, ale połączonych/ powiązanych w jeden system dzięki zastosowaniu jednolitego systemu rejestracji danych przestrzennych w systemie GIS (Ryc. 2). 4. Informacje o badaniach powierzchniowych w module zasobów archeologicznych Obecnie trwają prace nad metodami gromadzenia informacji o badaniach powierzchniowych w module zasobów archeologicznych z uwzględnieniem powyższych założeń. W praktyce oznacza to, że baza posiada następującą charakterystykę:

17 METODY GEOINFORMACYJNE W BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH A) ogólnodostępne narzędzie W dyskusjach nad koniecznością stworzenia nowoczesnego narzędzia do zarządzania zasobami dziedzictwa archeologicznego, najpoważniejszym ograniczeniem wskazywanym przez środowisko konserwatorskie jest brak środków finan- 17 c) posiada wystarczającą funkcjonalność dla zrealizowania podstawowych czynności związanych z zarządzaniem zasobami archeologicznymi; d) programy są opracowane zgodnie z powszechnymi standardami, akceptowanymi przez najważniejszych producentów systemów GIS. Oznacza to, że nie ma żadnych technicznych ograniczeń, aby przenieść dane do profesjonalnej (licencjonowanej) bazy danych, gdyby zaistniała taka potrzeba (Obe, Hsu 2011, 6). B) komponent tekstowy i przestrzenny Ryc. 3. Tabele przeznaczone do gromadzenia informacji o badaniach powierzchniowych w module zasobów archeologicznych sowych na zakup drogiego oprogramowania specjalistycznego. Wyjściem z tej sytuacji jest korzystanie z otwartego oprogramowania, dzięki któremu można obniżyć lub całkowicie wyeliminować koszt zakupu stosownych programów. Podstawą funkcjonowania omawianej bazy jest system zarządzania relacyjną bazą danych PostgreSQL, który dzięki bezpłatnemu rozszerzeniu PostGIS umożliwia zarządzanie danymi przestrzennymi. Natomiast rolę klienta, czyli programu nawiązującego połączenie z bazą danych spełnia również bezpłatny program QuantumGIS (QGIS). Oczywiście zastosowanie otwartego oprogramowania nie jest rozwiązaniem idealnym w przeciwieństwie do programów komercyjnych użytkownik nie może liczyć na wsparcie techniczne w przypadku awarii, czy też na dostęp do dodatkowych usług. Jednak na obecnym etapie prac rozwiązanie to spełnia kilka podstawowych wymogów: a) od strony służb konserwatorskich nie wymaga nakładów finansowych w niepewną inwestycję. Jedyne straty mogą ponieść autorzy, ryzykując własnym czasem i pracą; b) umożliwia przełamanie bariery niemożności poprzez pokazanie potencjału tkwiącego w nowoczesnych technologiach, które w sposób radykalny mogą usprawnić pracę służb konserwatorskich; Struktura bazy danych powinna uwzględniać specyfikę danych pozyskiwanych w trakcie badań terenowych (por. Prinke 2002). Zarówno obserwacje terenowe, zagrożenia, jak i wyniki badań można przedstawić w formie tekstowej, jak i przestrzennej. Nowością proponowanego rozwiązania jest pełna integracja obydwu rodzajów informacji, a także podporządkowanie części tekstowej strukturze przestrzennej bazy danych. Zarówno bowiem QuantumGIS, jak i rozszerzenie PostGIS umożliwiają tworzenie tak zwanych przestrzennych baz danych, czyli ukierunkowanych na gromadzenie informacji przestrzennych. Wynika to z założenia, że większość czynności konserwatorskich ma przede wszystkim swoją manifestację przestrzenną. Znacznie efektywniejsze jest bowiem przedstawienie graficzne zagrożeń stanowiska czy jego lokalizacji w obrębie działek ewidencyjnych, niż próba ich opisu. Nie wyklucza to jednak możliwości generowania informacji z bazy tekstowej. Połączenie bazy danych PostgreSQL, PostGIS oraz QuantumGIS umożliwia zarówno efektywne wykorzystanie narzędzi do przeprowadzenia analiz przestrzennych, jak i wysuwanie zapytań do bazy danych o charakterze opisowym, niewymagającym informacji o przestrzenności zjawisk, których wynikami mogą być raporty, zestawienia bądź wykresy. C) możliwość przetworzenia i włączenia istniejących danych archeologicznych Biorąc pod uwagę to, iż dane uzyskane w trakcie pierwszego przejścia AZP stanowią podstawę do dalszych działań konserwatorskich, warunkiem sine qua non jest włączenie do nowej bazy informacji zgromadzonych w aplikacji AZP_Max. W celu importu danych do nowej struktury zostało opracowane narzędzie, które w oparciu o zbiory tworzone przez AZP_Max two-

18 18 ŚRODOWISKO I KULTURA TOM 9 - VI Sympozjum SAS, Poznań Ostrów Lednicki maja 2011 rzy nowe rekordy w tabelach relacyjnej bazy danych. Są one kopiowane w całości i rozmieszczane w bazie danych zgodnie z opracowanym schematem logicznym (Ryc. 3). Jednocześnie struktura ta przełamuje dotychczasowe ograniczenia istniejących aplikacji, związanych przede wszystkim z powielaniem schematu papierowej karty KESA w elektronicznych bazach. Oznacza to, że w proponowanym rozwiązaniu w całości zostanie zachowana oryginalna informacja zawarta w kartach KESA, natomiast zmianie ulegnie sposób jej gromadzenia, zarządzania i przetwarzania. D) elastyczność struktury Punktem szczególnie istotnym omawianej propozycji jest to, iż konstrukcja schematu umożliwia rozbudowę o kolejne tabele i dodawanie nowych kategorii danych, w miarę pojawiania się nowych metod prospekcji terenowej. W przypadku uznanych metod możliwe jest natomiast dodawanie odrębnego, pełnego rekordu, uwzględniającego pełną informację zebraną przy każdym kolejnym wejściu na stanowisko niezależnie od zastosowanej metody prospekcji terenowej. Tym samym akcent przesuwa się od koncepcji Karty Ewidencji Stanowiska Archeologicznego w stronę pełnej i zintegrowanej informacji o prowadzonych badaniach archeologicznych i uzyskanych wynikach na stanowisku archeologicznych (swego rodzaju historia archeologicznych spotkań z danym miejscem w przestrzeni). Zakończenie Procesy zachodzące we współczesnym świecie wymuszają na nas nowy sposób spojrzenia na nasze w nim miejsce oraz otwierają nowe możliwości, które powinniśmy wykorzystywać. Jest to też wyzwanie dla naszych dotychczasowych praktyk, gdyż oczekiwania ludzi są coraz to nowe. W czasach gdy dostęp do mapy w skali 1:25000 był limitowany dla niewielkiego grona osób myślenie o ich szerszym wykorzystaniu wydawało się trochę mało realistyczne (stąd m.in. sposób mierzenia lokalizacji stanowisk linijką od narożnika arkusza AZP). Dziś obowiązuje już dy- rektywa INSPIRE, która otwiera rozmaite zasoby danych przestrzennych dla wszystkich obywateli. Równocześnie archeolodzy mogą z tych danych korzystać bez ograniczeń. Ale to wymaga zmiany sposobu myślenia o swoim przedmiocie badawczym (konserwatorskim), ale też wykorzystaniu potencjału technologicznego. Nie można jednak odrzucić dotychczasowego dorobku. Wyzwaniem zatem jest stworzenie takich warunków pracy (w szczególności służbom konserwatorskim), które uwzględniałyby dotychczasowy dorobek, ale otwierały na nowe możliwości oraz reagowały na wyzwania współczesności i przyszłości. Literatura Konopka, M., 1981: Instrukcja wypełniania karty ewidencji stanowiska archeologicznego, w: Konopka M., (red.), Zdjęcie Archeologiczne Polski, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Generalny Konserwator Zabytków, Warszawa, Obe, R. R., Hsu, L. S., 2011: PostGIS in action, Manning Publications Co., Greenwich. Prinke, A., 1992: The Polish National Record of Archaeological Sites: A Computerization, w: Larsen C.U., (red.), Sites & Monuments. National Archaeological Records, Nationalmuseet, Copenhagen, Prinke, A., 1997: Mapy numeryczne - nowe narzędzie do ochrony i zarządzania dziedzictwem archeologicznym, w: Prinke A., Poznańskie Zeszyty Archeologiczno-Konserwatorskie 6, Prinke, A., 2002: Introducing Information Technology to Archaeological Resource Management: Towards GISBased SMR of Mid-Western Poland, w: García Sanjuán L., Wheatley D. W., (red.), Mapping the Future of the Past. Managing the Spatial Dimension of the European Archaeological Resource, Universidad de Sevilla, Sevilla, Rączkowski, W., 2011: Integrating survey data Polish AZP and beyond, w: Cowley D., (red.), Remote Sensing for Archaeological Heritage Management, Archaeolingua, Bruxelles, Starzyński, A., 2006: Założenia do programu ochrony zabytków archeologicznych na terenie województwa wielkopolskiego, Wielkopolski Biuletyn Konserwatorski 3/1, Zin, W., 1981: Zasady realizacji zdjęcia archeologicznego w Polsce, w: Konopka M., (red.), Zdjęcie Archeologiczne Polski, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Generalny Konserwator Zabytków, Warszawa,

19 METODY GEOINFORMACYJNE W BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH 19 Łukasz Banaszek Numeryczne Modele Terenu wczesnośredniowiecznego grodziska we Wrześnicy analiza porównawcza Łukasz Banaszek Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Prahistorii, ul. Św. Marcin 78, Poznań, lukas.banaszek@wp.pl Położone w powiecie sławieńskim grodzisko we Wrześnicy (stan. 7) znajduje się w regionie dobrze rozpoznanym archeologicznie, przede wszystkim za pomocą badań powierzchniowych. Program studiów osadniczych na obszarze dorzecza środkowej Wieprzy został zainaugurowany w 1984 roku (Rączkowski 1998). Na terenie grodziska w latach prowadzone były również prace wykopaliskowe. Poszczególne wykopy zlokalizowane były na majdanie, obwałowaniach grodziska oraz poza nimi (np. Niesyty, Hoppel 1998). Na tym obszarze przeprowadzone zostały również jedne z pierwszych w polskiej archeologii analizy widoczności, przy wykorzystaniu narzędzi GIS (Zapłata 2008). Obecnie rejon grodziska stanowi poligon doświadczalny dla integracji współczesnych technologii, dostępnych danych przestrzennych i możliwości interpretacyjnych archeologii, a także ukazania możliwości prowadzenia studiów krajobrazowych przez pryzmat danych przestrzennych oraz ich konsekwencji. W kwietniu 2011 roku przeprowadzono badania geomatyczne przy użyciu naziemnego, statycznego skanera laserowego RIEGL VZ 400. Uzyskane dane zostały wykorzystane do wygenerowania niezwykle dokładne- go Numerycznego Modelu Terenu stanowiska, lecz nie tylko. Poster prezentuje wyniki analizy porównawczej przeprowadzonej na otrzymanym modelu terenu oraz na numerycznych modelach terenu (NMT) uzyskanych zarówno na podstawie badań geomatycznych wykonanych w listopadzie 2009 roku przy wykorzystaniu odbiornika TOPCON HiPer Pro, jak i w oparciu o dane przestrzenne pobrane podczas prowadzonych na terenie grodziska prac wykopaliskowych. Z jednej strony ukazane zostają zmiany w ukształtowaniu terenu grodziska na przestrzeni kilkunastu lat, z drugiej zaś konsekwencje postępu technologicznego w pomiarach stanowisk archeologicznych. Ponadto zwrócona zostaje uwaga na problemy związane z integracją danych archiwalnych i tych uzyskanych przy wykorzystaniu nowoczesnej technologii. Literatura Niesyty, M., Hoppel, P., 1998: Konstrukcje obronne wczesnośredniowiecznego grodziska we Wrześnicy, stan. 7, gm. Sławno, woj. słupskie, w: Dworaczyk M., Krajewski P., Wilgocki E., (red.), Acta Archaeologica Pomoranica, vol. I: XII Konferencja Pomorzoznawcza, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Szczecin,

20 20 ŚRODOWISKO I KULTURA TOM 9 - VI Sympozjum SAS, Poznań Ostrów Lednicki maja 2011 Artur Buszek Przykład zastosowania technik geodezyjnych podczas prac na stanowisku Tell el-murra (Egipt) Artur Buszek Uniwersytet Jagielloński, Instytut Archeologii, ul. Gołębia 11, Kraków, buszek@argeo.biz W polskiej archeologii coraz częściej standardem na etapie planowania prac terenowych i podczas ich prowadzenia staje się wykonywanie pomiarów geodezyjnych przy użyciu tachimetrów elektronicznych. Zwiększa to efektywność prac oraz pozwala na drobiazgową dokumentację zalegających nawarstwień kulturowych i obiektów architektonicznych. Jednocześnie dzięki użyciu takiego instrumentarium posiadamy możliwość zadokumentowania topografii stanowiska przed rozpoczęciem prac wykopaliskowych tworząc mapy stanowiska ( w tym mapy warstwicowe) oraz modele 3D. Podczas prac na stanowisku Tell el-murra we wschodniej delcie Nilu, ekspedycja pod kierownictwem dr Mariusza Juchy z Instytutu Ar- cheologii Uniwersytetu Jagiellońskiego wykonała dokumentację topografii oraz prospekcję geofizyczną stanowiska. W 2008 roku przeprowadzono badania powierzchniowe oraz badania geofizyczne przy użyciu instrumentu fluxgate FM256. W latach 2010 i 2011 założono wykopy sondażowe. Na podstawie uzyskanego materiału osadnictwo na stanowisku datuje się na okres predynastyczny, wczesnodynastyczny i Stare Państwo (do końca VI dynastii). Podczas prac pomiarowych mających na celu wykonanie mapy stanowiska użyto tachimetru Leica TCR407 Przedstawiony poster ma na celu ukazanie wstępnych wyników prac geodezyjnych na stanowisku Tell el-murra.

21 METODY GEOINFORMACYJNE W BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH 21 Jadwiga Anna Barga-Więcławska Ślimaki (Gastropoda) biologicznym elementem dokumentacji technicznej w archeologii przemysłowej Staropolskiego Okręgu Przemysłowego (południowowschodnia Polska) Jadwiga Anna Barga-Więcławska Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego, Instytut Biologii, ul. Świętokrzyska 15, Kielce, ja.bargawieclawska@onet.pl Staropolski Okręg Przemysłowy (SOP) zajmuje obszar międzyrzecza Wisły, Pilicy i Nidy. Bogactwa naturalne w postaci rud żelaza, ołowiu i miedzi, surowce skalne o także gliny i piaski szklarskie były podstawą rozwoju górnictwa i hutnictwa. Na terenie SOP zachowały się liczne przekształcenia środowiska przyrodniczego związane ze zmianą ukształtowania terenu, zmianą warunków glebowych i cenoz. Ze zmianami środowiska przyrodniczego, wywołanymi górnictwem rud żelaza, ołowiu i miedzi oraz z hutnictwem, związana jest malakofauna. W latach przeprowadzono badania ślimaków reliktowych powierzchni górniczych i hutniczych na terenie SOP. Struktura zgrupowań ślimaków i struktura ekologiczna mięczaków badanych powierzchni określają warunki ekologiczne środowiska przy- rodniczego, które się wykształciło na zróżnicowanych industrioziemach. Wykazano, że ślimaki są czułym biowskaźnikiem zmian środowiska przyrodniczego historycznego górnictwa i hutnictwa. Zgrupowania ślimaków wyznaczają powierzchnie mikrosiedlisk technologicznych. Tempo sukcesji ślimaków określa tempo regeneracji środowiska przyrodniczego powierzchni technologicznych. Na przykładzie zrobów górniczych rudy żelaza na terenie Świniej Góry oraz na przykładach reliktowych mikrosiedlisk technologicznych ZWP w Starachowicach, hut ołowiu i miedzi w Szczukowicach oraz w Gniewcach, wykazano że ślimaki są ważnym elementem dokumentacji technicznej obiektu. W przestrzeni określają powierzchnie mikrosiedlisk procesu technologicznego. Ślimaki pozwalają na rekonstrukcję procesu technologicznego w terenie.

22 22 ŚRODOWISKO I KULTURA TOM 9 - VI Sympozjum SAS, Poznań Ostrów Lednicki maja 2011 Julia Chyla Analizy przestrzenne Systemu Informacji Archeologicznej stworzonego na podstawie dokumentacji analogowej przykład wczesnoceltyckiej osady Altdorf Am Friedhof w programie ArcView Julia Chyla Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Instytut Archeologii, ul. Wóycickiego 1/3, Warszawa, julia.chyla@gmail.com Digitalizacja dokumentacji analogowej umożliwia nie tylko łatwe udostępnienie i przekazywanie informacji o badanym stanowisku, czy sprawne i efektowne zarządzanie zgromadzonych wcześniej materiałów, ale także przeprowadzenie analiz przestrzennych na cyfrowej wersji stanowiska. Przy odpowiedniej procedurze dokumentowania wyników prac archeologicznych oraz przy usystematyzowanym sposobie tworzenia Systemu Informacji Archeologicznej możliwe jest uzyskanie nowych danych. Stworzenie trójwymiarowej wizualizacji, a także przeprowadzenie analiz przestrzennych w SIA stworzonym na podstawie dokumentacji tradycyjnej daję możliwość zdobycia precyzyjnych informacji, wcześniej nie możliwych do pozyskania. Dokumentacja omawiana w referacie pochodzi ze stanowiska Altdorf Am Friedhof w Dolnej Bawarii, w Niemczech. Stanowisko było badane od 1992 do 1995 r. przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN oraz Bayerishes Landesamt für Denkmalpflege w Landshut (Dolna Bawaria) pod kierownictwem prof. UKSW dra hab. Zbigniewa Kobylińskiego i dra Bernda Engelhardta. Podczas prac wykopaliskowych odkryto tam wczesnoceltycką osadę, wraz z licznymi depozytami polepy, kości, ceramiki. W trakcie badań, wszystkie zabytki były dokumentowane w trzech wymiarach. Dziś, dzięki wspomnianym, systematycznym procesie dokumentacji badań, możliwe było zastosowanie GIS podczas interpretacji wyników prac wykopaliskowych. Praca ma charakter pilotażowy i nowatorski w zakresie zastosowania GIS dla dokumentacji omawianego stanowiska. Celem referatu jest przedstawienie poszczególnych kroków tworzenia SIA stanowiska Altdorf Am Friedhof. Zostanie przedstawiony zarys postępowania podczas poszczególnych etapów digitalizacji: zapoznanie się z dokumentacją (historią badań, publikacjami, metodami dokumentacji), digitalizacja (proces cyfryzacji, wstępna obróbka danych), wybór programu oraz tworzenie Systemu Informacji Archeologicznej (jednolite nazewnictwo bazy danych, wektoryzacja oraz utworzenie wizualizacji w pseudo trzecim wymiarze). Szczegółowo opisane zostaną przeprowadzone analizy przestrzenne (takie jak ekwidystanta, analiza najbliższego sąsiada, czy analiza gęstości) i ich sposób użycia na zdigitalizowanej wersji stanowiska Altdorf Am Firedhof. Na koniec ukazane zostaną wyniki wspomnianych analiz oraz informacje na temat stanowiska, które nie były wcześniej możliwe do pozyskania.

23 METODY GEOINFORMACYJNE W BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH 23 Janusz Czebreszuk Miejsce metod geofizycznych w procesie badawczym archeologa. Uwagi wprowadzające Janusz Czebreszuk Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Prahistorii, ul. Św. Marcin 78, Poznań, jancze@amu.edu.pl Metody geofizyczne, zwłaszcza geomagnetyczna, elektrooporowa czy radar ziemny, zostały wprowadzone do archeologii stosunkowo niedawno. Ich szersze zastosowanie w archeologii polskiej można datować dopiero po 2000 roku. Zastosowanie tych metod zrewolucjonizowała proces badań terenowych oraz było główną przyczyną całkowitej reformy doktryny konserwatorstwa archeologicznego. W procesie badań terenowych dzięki metodom geofizycznym wzrosło znaczenie etapu przedwykopaliskowego, gdyż wzmiankowane metody dają nam wgląd w strukturę uwarstwień bez potrzeby wbijania łopaty w ziemię. W tym kontekście wykopaliska tracą swoja pozycję głównego sposobu pozyskiwania informacji w terenie i stają się bardziej metodą weryfikacji wyników osiągniętych dzięki metodom geofizycznym. Efektem takiego stanu rzeczy jest możliwość penetracji większych powierzchni (dzięki metodom geofizycznym) przy mniejszym nakładzie czasu i finansów (w efekcie ograniczenia powierzchni wykopalisk do sondażowego zbadania kluczowych miejsc). Możliwości metod geofizycznych wykorzystane zostały również w nowej doktrynie konserwatorskiej, która coraz radykalniej limituje użytkowanie metody wykopaliskowej, ograniczając ją tylko do sytuacji bezpośredniego zagrożenia dla dalszego istnienia stanowiska archeologicznego. Metody nieinwazyjne, a zwłaszcza geofizyczne staja się głównym sposobem działań konserwatorskich. W powyższym kontekście koniecznością jest zaznajomienie jak najszerszego grona archeologów zajmujących się pracami terenowymi z możliwościami metod geofizycznych. Nie jest przy tym konieczna wiedza, stanowiąca podstawę do samodzielnego prowadzenia badań geofizycznych w terenie. Ważne jest aby archeolog znał możliwości i ograniczenia każdej z nich (zwłaszcza metody geomagnetycznej, elektrooporowej i radaru ziemnego), orientował się w rynku realizatorów (zespołów dysponujących odpowiednim sprzętem i wiedzą na temat interpretacji wyników) i w zależności od konkretnej sytuacji w terenie był w stanie dobrać optymalne rozwiązanie z zastosowaniem nieinwazyjnych sposobów eksploracji archeologicznej.