EDUKACJA OBYWATELSKA ZESZYT 5. Prawa człowieka, obywatela, dziecka, ucznia

Transkrypt

1 EDUKACJA OBYWATELSKA ZESZYT 5 Prawa człowieka, obywatela, dziecka, ucznia pod red. Janusza Korzeniowskiego

2 Redakcja Janusz Korzeniowski Korekta Agnieszka Gruszczyńska Sławomir Iwasiów Katarzyna Kryszczuk-Mańkowska Piotr Lachowicz Projekt i skład Piotr Lachowicz Agnieszka Gruszczyńska Ilustracje Ryszard Baloń (okładka) Katarzyna Nyczke Copyright 2012 by Zachodniopomorskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli ISBN Wydawca Zachodniopomorskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli ul. Gen. J. Sowińskiego Szczecin

3 Spis treści I. PRAWA CZŁOWIEKA W PODSTAWIE PROGRAMOWEJ PRZEDMIOTU WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE 4 1. Treści nauczania w szkole podstawowej 5 2. Treści nauczania w gimnazjum 5 3. Treści nauczania w szkole ponadgimnazjalnej 5 II. ISTOTA PRAW CZŁOWIEKA 8 1. Pojęcie praw człowieka 9 2. Cechy praw człowieka 9 3. Funkcje praw człowieka 9 4. Generacje praw człowieka Gwarancje przestrzegania praw człowieka 10 III. SYSTEMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA Światowy system ochrony praw człowieka Powszechna Deklaracja Praw Człowieka streszczenie Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych streszczenie Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych streszczenie Europejski system ochrony praw człowieka Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności streszczenie Ochrona praw człowieka w systemie Rady Europy; skarga indywidualna do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej streszczenie Ochrona praw człowieka w Rzeczypospolitej Polskiej Konstytucyjne wolności i prawa człowieka i obywatela streszczenie Wykładnia wybranych konstytucyjnych praw człowieka Ograniczenia konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela Ochrona konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela 39 IV. PRAWA DZIECKA Konwencja o Prawach Dziecka streszczenie Konwencja o Prawach Dziecka wersja dla dzieci 46 V. PRAWA UCZNIA Prawa polskiego ucznia w prawie oświatowym streszczenie 56 VI. WYBRANE ORGANIZACJE I INSTYTUCJE DZIAŁAJĄCE NA RZECZ PRAW CZŁOWIEKA 59 VII. JAK UCZYĆ O PRAWACH CZŁOWIEKA PRZYKŁADY ZADAŃ 64 VIII. WYKAZ TEKSTÓW 94

4 Rozdział I Prawa człowieka w podstawie programowej przedmiotu wiedza o społeczeństwie

5 Rozdział I: Prawa człowieka w podstawie programowej przedmiotu wiedza o społeczeństwie 1. Treści nauczania w szkole podstawowej Treści nauczania z zakresu praw człowieka wymagania szczegółowe; 1. Refleksja nad sobą i otoczeniem społecznym. Uczeń: 5) charakteryzuje społeczność szkolną z uwzględnieniem swoich praw i obowiązków; 4. Państwo. Uczeń: 1) wyjaśnia, w czym wyraża się demokratyczny charakter państwa polskiego, używając pojęć: wolne wybory, wolność słowa, wolne media, konstytucja; 3) podaje przykłady praw i obowiązków obywateli Rzeczypospolitej Polskiej; 4) omawia wybrane prawa dziecka i podaje, gdzie można się zwrócić, gdy są one łamane. 2. Treści nauczania w gimnazjum Treści nauczania z zakresu praw człowieka wymagania szczegółowe; 10. Państwo i władza demokratyczna. Uczeń: 2) wskazuje różnice w sytuacji obywatela w ustroju demokratycznym, autorytarnym i totalitarnym; 3) wyjaśnia zasady: większości, pluralizmu i poszanowania praw mniejszości w państwie demokratycznym; 6) wyjaśnia, czym są prawa człowieka i uzasadnia ich znaczenie we współczesnej demokracji; 11. Rzeczpospolita Polska jako demokracja konstytucyjna. Uczeń: 3) korzystając z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej omawia podstawowe prawa i wolności w niej zawarte; 21. Polska w Unii Europejskiej. Uczeń: 1) przedstawia prawa i obowiązki wynikające z posiadania obywatelstwa Unii Europejskiej; 23. Problemy współczesnego świata. Uczeń: 2) uzasadnia potrzebę pomocy humanitarnej i angażuje się (w miarę swoich możliwości) w działania instytucji (także pozarządowych), które ją prowadzą; 3. Treści nauczania w szkole ponadgimnazjalnej Treści nauczania z zakresu praw człowieka wymagania szczegółowe; ZAKRES PODSTAWOWY 4. Edukacja i praca w Polsce i Unii Europejskiej. Uczeń: 1) wymienia prawa i obowiązki ucznia; wyszukuje gwarantujące je przepisy prawa oświatowego (np. w ustawie, statucie szkoły) oraz 5

6 Rozdział I: Prawa człowieka w podstawie programowej przedmiotu wiedza o społeczeństwie przepisy zawarte w innych aktach prawnych (np. w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej); 2) rozpoznaje przypadki naruszania praw ucznia i w razie potrzeby podejmuje odpowiednie kroki w celu ich ochrony; 5. Prawa człowieka. Uczeń: 1) przedstawia krótko historię praw człowieka i ich generacje, wymienia najważniejsze dokumenty z tym związane; 2) wymienia podstawowe prawa i wolności człowieka; wyjaśnia, co oznacza, że są one powszechne, przyrodzone i niezbywalne; 3) podaje najważniejsze postanowienia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Konwencji o Prawach Dziecka; 4) znajduje w środkach masowego przekazu (w tym w Internecie) informacje o przypadkach łamania praw człowieka na świecie; 5) bierze udział w debacie klasowej, szkolnej lub internetowej na temat wolności słowa lub innych praw i wolności; 6) wyjaśnia, na czym polegają: prawo do prywatności, w tym do ochrony danych osobowych i prawa obywatela w kontaktach z mediami. 6. Ochrona praw i wolności. Uczeń: 1) przedstawia główne środki ochrony praw i wolności w Polsce; 2) opisuje sposób działania Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka; pisze prostą skargę do jednego z nich (według wzoru); 3) uzasadnia znaczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu; 4) przedstawia na przykładach działania podejmowane przez ludzi i organizacje pozarządowe broniące praw człowieka; w miarę swo ich możliwości włącza się w wybrane działania (np. podpisuje apel, prowadzi zbiórkę darów); 5) rozpoznaje przejawy rasizmu, szowinizmu, antysemityzmu i ksenofobii; uzasadnia potrzebę przeciwstawiania się im oraz przedstawia możliwości zaangażowania się w wybrane działania na rzecz równości i tolerancji; 6) znajduje informacje o naruszaniu praw człowieka w wybranej dziedzinie (np. prawa kobiet, prawa dziecka, wolność wyznania, prawo do edukacji, prawa humanitarne) i projektuje działania, które mogą temu zaradzić. ZAKRES ROZSZERZONY 36. Prawa człowieka. Uczeń: 1) przedstawia ideę oraz historyczny rodowód praw człowieka; 2) przedstawia argumenty na rzecz uniwersalności praw człowieka i analizuje zastrzeżenia formułowane przez jej przeciwników; 3) rozróżnia prawa i wolności osobiste, polityczne oraz ekonomiczne, społeczne i kulturalne; wskazuje, do której generacji należą poszczególne prawa; 4) rozważa, odwołując się do historycznych i współczesnych przykładów, dlaczego dochodzi do łamania praw człowieka na wielką skalę przez reżimy autorytarne. 37. Ochrona praw człowieka w Polsce. Uczeń: 1) przedstawia prawa i wolności zagwarantowane w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, wymienia środki i mechanizmy ich ochrony w Polsce; 2) rozważa dylematy związane z prawami socjalnymi i sposobem ich realizacji przez państwo; 3) odnosi przedstawiane w mediach przypadki naruszenia praw lub wolności w Polsce do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej; 4) analizuje stan przestrzegania praw mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych; 6

7 Rozdział I: Prawa człowieka w podstawie programowej przedmiotu wiedza o społeczeństwie 5) przygotowuje opracowanie na temat naruszania i ochrony praw człowieka w wybranej dziedzinie. 38. Światowy i europejski system ochrony praw człowieka. Uczeń: 1) opisuje system ochrony praw człowieka funkcjonujący na mocy Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych; 2) ocenia znaczenie Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze dla systemu ochrony praw człowieka na świecie; 3) charakteryzuje systemy ochrony praw człowieka w ramach Rady Europy oraz Unii Europejskiej; 4) wyjaśnia, jak działa i jakie sprawy rozpatruje Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu; 5) analizuje z punktu widzenia międzynarodowych standardów praw człowieka przypadki naruszania praw i wolności w różnych państwach; 6) pisze według wzoru skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu lub Komitetu Praw Człowieka w Genewie; 7) opisuje i ocenia działania wybranych organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną praw człowieka. 7

8 Rozdział II Istota praw człowieka

9 Rozdział II: Istota praw człowieka 1. Pojęcie praw człowieka Prawa człowieka zespół podstawowych, niezbywalnych i uniwersalnych praw przysługujących człowiekowi bez względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy, pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek, urodzenie, stan zdrowia i in.; nieodłącznie związane z naturą człowieka. 2. Cechy praw człowieka Prawa człowieka są: UNIWERSALNE Prawa człowieka przynależą wszystkim ludziom na całym świecie, bez względu na rasę, religię, poglądy polityczne, narodowość, pochodzenie kulturalne i społeczne. WERTYKALNIE (PIONOWO) DZIAŁAJĄCE Prawa człowieka dotyczą tylko relacji między jednostką a władzą publiczną (państwową i samorządową), a nie pomiędzy poszczególnymi ludźmi. Naruszyć prawa człowieka może zatem tylko władza. INDYWIDUALNE Prawa człowieka są to prawa indywidualne, a nie grupowe. Prawa człowieka chronią jednostkę przysługują poszczególnym ludziom, a nie narodom czy grupom społecznym. OGRANICZONE Prawa człowieka są lub mogą być ograniczone w sytuacji, gdy inne ważniejsze dobro jest zagrożone. Takie przypadki muszą być jednak konkretnie przewidziane w ustawach. Istnieją jednak prawa absolutne, których nie można ograniczyć w żadnym wypadku: wolność od tortur i innego nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania, wolność od niewolnictwa lub poddaństwa, zakaz karania bez podstawy prawnej, zakaz ponownego sądzenia lub karania za ten sam czyn. PRZYRODZONE Prawa człowieka nabywa się z chwilą urodzenia i posiada się je do śmierci. Przyrodzony charakter podstawowych praw jednostki wyklucza ich tworzenie przez władzę. Według koncepcji praw człowieka nie są to prawa nadawane ludziom przez państwo, lecz istniejące niezależnie od woli władzy i prawa państwowego. Prawo państwowe może co najwyżej potwierdzać czy uznawać ich istnienie i zapewniać system ich ochrony. Dlatego też mówi się czasem, że prawa człowieka to prawa moralne lub naturalne. NIENARUSZALNE Państwo, ani nikt inny, nie może pozbawić człowieka jego praw. NIEZBYWALNE Człowiek nie może się swoich praw zrzec. 3. Funkcje praw człowieka Prawa człowieka: tworzą warunki dla rozwoju i samorealizacji każdej jednostki, chronią podstawowe interesy jednostki i uniemożliwiają ingerencje, które naruszyłyby dobra szczególnie dla niej cenne, poddają pod ochronę prawną określone wartości o największym znaczeniu dla jednostki i społeczeństwa, zapewniają integrację społeczeństwa wokół wartości dla niego najcenniejszych, zapewniają określony ład społeczny i kształtują życie społeczne, determinują mechanizmy sprawowania władzy w państwie. 9

10 Rozdział II: Istota praw człowieka 4. Generacje praw człowieka I generacja prawa osobiste i polityczne prawo do życia, wolność osobista, wolność od niewoli i poddaństwa, wolność od tortur i innego nieludzkiego albo poniżającego traktowania, wolność wypowiedzi, wolność sumienia i wyznania, prawo do poszanowania życia prywatnego, prawo do własności, prawo do obywatelstwa, prawo do sądu, prawo do wolnych wyborów, wolność zrzeszania się, prawo petycji do władz publicznych. II generacja prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne prawo do pracy, prawo do nauki, prawo do ochrony zdrowia, prawo do zabezpieczenia społecznego, prawo do urlopu i wypoczynku, prawo do korzystania z dóbr kultury. III generacja prawa kolektywne, solidarnościowe prawo do życia w pokoju, prawo do rozwoju, prawo do zdrowego środowiska naturalnego, prawo dostępu do informacji, prawo do wspólnego dziedzictwa ludzkości, prawo do pomocy humanitarnej. 5. Gwarancje przestrzegania praw człowieka Główna odpowiedzialność za realizację praw człowieka spoczywa na państwie oraz społeczności międzynarodowej. Gwarancje przestrzegania praw człowieka można podzielić na: ustrojowe obejmują najważniejsze zasady konstytucyjne, prawno instytucjonalne dotyczą reguł obowiązujących w procesie normatywnego kształtowania praw i wolności, systemu ich kontroli, norm i instytucji gwarantujących dochodzenie tych praw w postępowaniu administracyjnym i sądowym, społeczne i moralne tkwiące w kulturze politycznej społeczeństwa, przejawiającej się w sferze świadomości, wrażliwości oraz aktywności obywateli, systemie wartości uznawanych za słuszne, materialne związane są z dobrami materialnymi umożliwiającymi jednostce korzystanie z przysługujących jej praw. Dodatkowo ochronę praw człowieka wspiera działalność krajowych i międzynarodowych organizacji pozarządowych. 10

11 Rozdział III Systemy ochrony praw człowieka

12 Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka 1. Światowy system ochrony praw człowieka 1.1. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka streszczenie Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych przyjęta i proklamowana w dniu 10 grudnia 1948 r. Prawa i wolności: równość wszystkich pod względem ich godności i praw (art. 1) wolność od dyskryminacji (art. 2) Każdemu człowiekowi przysługują prawa i wolności, bez względu na różnice rasy, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych lub innych przekonań, narodowości, pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiekolwiek inne różnice. prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 3) zakaz niewolnictwa (art. 4) zakaz tortur, okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania (art. 5) prawo do osobowości prawnej (art. 6) równość wobec prawa, prawo do ochrony prawnej (art. 7) prawo do sądu (art. 8) zakaz arbitralnego, zatrzymania, aresztowania lub wygnania z kraju (art. 9) prawo do rzetelnego i publicznego procesu sądowego (art. 10) prawo do domniemania niewinności (art. 11) wolność od ingerencji w życie prywatne, rodzinne, domowe i korespondencję (art. 12) prawo do swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania (art. 13) prawo do ubiegania się o azyl w razie prześladowania (art. 14) prawo do posiadania obywatelstwa i prawo do jego zmiany (art. 15) prawo do zawarcia związku małżeńskiego i założenia rodziny (art. 16) prawo do posiadania własności (art.17) wolność myśli, sumienia i wyznania (art. 18) wolność wyrażania opinii i prawo dostępu do informacji (art. 19) prawo do pokojowych zgromadzeń i stowarzyszania się (art. 20) prawo do uczestnictwa w rządzeniu krajem i prawo do wolnych wyborów (art. 21) prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 22) prawo do pracy, swobodnego wyboru zatrudnienia, do ochrony przed bezrobociem (art. 23) prawo do tworzenia związków zawodowych (art. 23) 12

13 Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka prawo do urlopu i wypoczynku (art. 24) prawo do odpowiednich warunków życia, ochrony zdrowia i opieki społecznej (art. 25) prawo do nauki (art. 26) prawo do swobodnego uczestnictwa w życiu kulturalnym i ochrony praw autorskich (art. 27) w korzystaniu ze swych praw i wolności każdy człowiek podlega jedynie takim ograniczeniom, które są ustalone przez prawo, wyłącznie w celu zapewnienia odpowiedniego uznania i poszanowania praw i wolności innych oraz w celu uczynienia zadość słusznym wymogom moralności, porządku publicznego i powszechnego dobrobytu w demokratycznym społeczeństwie (art. 29) 1.2. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych streszczenie Pakt został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych 16 grudnia 1966 r. Prawa i wolności: prawo do życia (art. 6) zakaz tortur, okrutnego lub poniżającego traktowania albo karania (art. 7) wolność od niewolnictwa i poddaństwa (art. 8) prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 9) wolność od samowolnego zatrzymania lub aresztowania (art. 9) prawo osób pozbawionych wolności do traktowania w sposób humanitarny i z poszanowaniem przyrodzonej godności człowieka (art. 10) zakaz pozbawienia wolności z powodu niemożności wykonania zobowiązania umownego (art. 11) prawo do swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania (art. 12) prawo cudzoziemca do ochrony (art. 13) prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezawisły sąd (art. 14) prawo do domniemania niewinności (art. 14) prawo do uznania podmiotowości prawnej (art. 16) prawo do poszanowania życia rodzinnego, prywatnego, domowego i korespondencji (art. 17) prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania (art. 18) prawo do posiadania własnych poglądów i do swobody wypowiedzi (art. 19) prawo do pokojowego gromadzenia się (art. 21) prawo do swobodnego zrzeszania się (art. 22) prawo do zawarcia małżeństwa i ochrony rodziny (art. 23) ochrona praw dziecka (art. 24) prawo do uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi, do korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego oraz dostępu do służby cywilnej (art. 25) równe prawo kobiet i mężczyzn do korzystania z praw obywatelskich i politycznych (art. 3) równość wobec prawa i prawo do jednakowej ochrony prawnej (art. 26) zakaz dyskryminacji (art. 26) prawa osób należących do mniejszości etnicznych, religijnych lub językowych do własnego życia kulturalnego, praktykowania własnej religii i posługiwania się własnym językiem (art. 27) 13

14 Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka 1.3. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych streszczenie Pakt został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych 16 grudnia 1966 r. Prawa człowieka: prawo narodów do samostanowienia, w tym prawo do określenia swojego statusu politycznego oraz swobodnego dążenia do rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego (art. 1) prawo do korzystania z tych samych praw bez jakiejkolwiek dyskryminacji (art. 2) prawo do pracy, w tym prawo do utrzymania się dzięki pracy wybranej lub przyjętej bez przymusu (art. 6) prawo do sprawiedliwych warunków pracy: godziwego wynagrodzenia, takiej samej płacy za taką samą pracę; warunków pracy zgodnych z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, równych szans awansu zawodowego, odpoczynku i czasu wolnego (art. 7) prawo do tworzenia i przystępowania do związków zawodowych oraz do strajku (art. 8) prawo do zabezpieczenia socjalnego, w tym do ubezpieczenia społecznego (art. 9) ochrona rodziny i macierzyństwa (art. 10) prawo do odpowiedniego poziomu życia (art. 11) prawo do ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego (art. 12) prawo do nauki (art. 13) prawo do udziału w życiu kulturalnym, korzystania z osiągnięć postępu naukowego (art. 15) prawo do korzystania z ochrony interesów moralnych i majątkowych wynikających z wszelkiej twórczości, której osoba jest autorem (art. 16) 14

15 Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka 2. Europejski system ochrony praw człowieka; 2.1. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności streszczenie Konwencja jest umową międzynarodową zawartą przez państwa członkowskie Rady Europy 4 listopada 1950 r. Prawa i wolności: zapewnienie każdemu człowiekowi podlegającemu jurysdykcji danego państwa (obywatele i cudzoziemcy), praw i wolności zapisanych w Konwencji (art. 1) prawo do życia (art. 2) zniesienie kary śmierci (art. 1 Protokołu nr 6) wolność od tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania (art. 3) wolność od niewolnictwa lub poddaństwa (art. 4) wolność od pracy przymusowej lub obowiązkowej (art. 4) prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 5) prawo do rzetelnego i publicznego rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd (art. 6) prawo do domniemania niewinności (art. 7) zakaz karania bez podstawy prawnej (art. 7) prawo do odszkodowania za niesłuszne skazanie (art. 3 Protokołu nr 7) zakaz ponownego sądzenia lub karania za to samo przestępstwo (art. 4 Protokołu nr 7) prawo do skutecznego środka odwoławczego (art. 13) prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, mieszkania i korespondencji (art. 8) wolność myśli, sumienia i wyznania (art.9) wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei (art. 10) wolność pokojowego gromadzenia się i zrzeszania (art. 11) prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny (art. 12) równość praw i obowiązków małżonków (art. 5 Protokołu nr 7) prawo do pokojowego korzystania z własności (art. 1 Protokołu nr 1) prawo do nauki (art. 2 Protokołu nr 1) prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania zgodnie z ich własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi (art. 2 Protokołu nr 1) prawo do wolnych wyborów (art. 3 Protokołu nr 3) zakaz pozbawiania wolności z powodu niemożności wykonania zobowiązania umownego (art.1 Protokołu nr 4) 15

16 Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka wolność poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania (art. 2 Protokołu nr 4) zakaz wydalania własnych obywateli (art. 3 Protokołu nr 4) prawo obywatela powrotu do swojego państwa (art. 3 Protokołu nr 4) zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców (art. 4 Protokołu nr 4) gwarancje proceduralne chroniące cudzoziemców przed zagrożeniem wydalenia z danego państwa (art. 1 Protokołu nr 7) korzystanie z praw i wolności wymienionych w Konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak: płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn (art. 14) 2.2. Ochrona praw człowieka w systemie Rady Europy; skarga indywidualna do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu Konwencja ustanawia Europejski Trybunał Praw Człowieka, którego zadaniem jest rozpatrywanie skarg poszczególnych osób oraz spraw międzypaństwowych. Warunki dopuszczalności skargi oraz sposób jej składania do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności jest jednym z międzynarodowych instrumentów, który ma skutecznie służyć ochronie praw i wolności obywateli przed nadużyciami ze strony władzy państwowej. Posługuje się ona dwoma środkami: 1. skargą państwa na podstawie art.33, 2. skargą indywidualną na podstawie art.34. Międzynarodowym organem właściwym do rozpoznawania wszystkich spraw dotyczących interpretacji i stosowania Konwencji oraz jej Protokołów dodatkowych jest Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu. Skargę indywidualną do Trybunału może wnieść każda osoba fizyczna lub prawna, znajdująca się pod jurysdykcją państwa strony Konwencji. Oznacza to, że nie trzeba być obywatelem jednego z państw członkowskich Rady Europy. Skarga do Trybunału przysługuje natomiast tylko w takiej sytuacji, gdy Konwencja została naruszona przez jedno z państw, w których obowiązuje. Wskazane jest, aby przed podjęciem decyzji o wystąpieniu ze skargą zapoznać się dokładnie z treścią Konwencji i Protokołów dodatkowych, co pozwoli przynajmniej wstępnie ocenić, czy skarga ma jakieś szanse powodzenia. Dopuszczenie do merytorycznego rozstrzygnięcia skargi indywidualnej zależy od spełnienia wielu warunków: 1. Musi ona dotyczyć wyłącznie naruszenia praw gwarantowanych w Konwencji i jej Protokołach dodatkowych. 2. Przedmiotem skargi mogą być tylko działania i zaniechania władzy publicznej. Skarga może być więc złożona wyłącznie przeciwko państwu lub kilku państwom, które są stroną Konwencji nie można kierować do Trybunału skarg przeciwko osobom fizycznym czy też organizacjom prywatnym. 3. W stosunku do Polski dopuszcza się jedynie skargi dotyczące czynów, decyzji i faktów, które nastąpiły po 30 kwietnia 1993 r. Skarga nie może więc obejmować zdarzeń wcześniejszych. 4. Ze skargą można wystąpić po wykorzystaniu wszystkich dostępnych w kraju środków odwoławczych, przewidzianych prawem dla sprawy, której skarga dotyczy. 5. Skargę należy wnieść nie później niż przed upływem sześciu miesięcy od dnia wydania ostatecznej decyzji przez sąd krajowy lub inny organ rozstrzygający dany rodzaj sprawy. 6. Ze skargą może wystąpić każdy, kto uważa że został osobiście i bezpośrednio dotknięty naruszeniem praw określonych 16

17 Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka w Konwencji i jej Protokołach. Skargi złożone w interesie osoby trzeciej nie są przyjmowane do rozpoznania. 7. Skarga nie może być wniesiona w sposób anonimowy. 8. Skarga nie może być identyczna co do meritum ze sprawą rozpatrzoną już wcześniej przez Trybunał. 9. Nie można skorzystać ze skargi indywidualnej, jeżeli sprawa została już przedłożona innej międzynarodowej procedurze kontrolnej (np. Komitetowi Praw Człowieka ONZ) i nie zawiera nowych, istotnych informacji. 10. Skarga nie może być w sposób oczywisty nieuzasadniona lub stanowić nadużycie prawa do skargi. 11. W dniu 1 czerwca 2010 r. wszedł w życie Protokół nr 14 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, który wprowadza dodatkową przesłankę dopuszczalności skargi. Jest nią doznanie przez skarżącego znaczącego uszczerbku, chyba że poszanowanie praw człowieka w rozumieniu Konwencji i jej Protokołów wymaga rozpatrzenia przedmiotu skargi oraz pod warunkiem, że żadna sprawa, która nie została należycie rozpatrzona przez sąd krajowy, nie może być odrzucona na tej podstawie (art. 12 ww. Protokołu). Skargę należy kierować bezpośrednio do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, na adres jego kancelarii w Strasburgu: The Registrar European Court of Human Rights COUNCIL OF EUROPE F STRASBOURG CEDEX France/Francja Do czasu podjęcia decyzji o dopuszczalności skargi, wnoszący skargę może posługiwać się swoim własnym językiem lub językiem innego państwa strony Konwencji, które uznało kompetencje organów Konwencji do rozpatrywania skarg indywidualnych. W związku z powyższym skarga wniesiona przeciwko państwu polskiemu może być zredagowana w języku polskim. Jednak w dalszym toku postępowania korespondencja będzie przekazywana skarżącemu w którymś z dwóch oficjalnych języków Trybunału tj. angielskim lub francuskim. Skarga musi być złożona na piśmie i opatrzona podpisem skarżącego lub jego pełnomocnika. Dopuszczalne jest również złożenie skargi przy użyciu faksu bądź poczty elektronicznej ( ), wówczas dodatkowo należy wysłać na wyżej podany adres pisemne potwierdzenie złożenia skargi. Złożenie skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nie jest obciążone przymusem adwokacko-radcowskim. Oznacza to, iż skargę może złożyć we własnym imieniu skarżący. W interesie skarżącego leży, aby skarga została napisana przez prawnika, którego pomoc jest z reguły niezbędna w kolejnych etapach postępowania. Skarga złożona do Trybunału powinna zawierać: 1. dane personalne skarżącego oraz nazwę państwa przeciwko któremu jest skierowana; 2. dane adwokata lub innej osoby reprezentującej skarżącego (jeżeli został ustanowiony) oraz formularz pełnomocnictwa; 3. przedmiot skargi (zwięzłe i jasne przedstawienie stanu faktycznego, pamiętając przy tym o opisywaniu wydarzeń w takiej kolejności, w jakiej one nastąpiły z podaniem dokładnych dat); 4. wskazanie prawa lub praw zawartych w lub Protokołach dodatkowych, których naruszenie zarzuca wnoszący skargę oraz przedstawienie argumentów na poparcie tych zarzutów; 5. informację o spełnieniu warunków dopuszczalności skargi (a zwłaszcza wykorzystania krajowych środków prawnych oraz zachowania terminu sześciu miesięcy od podjęcia ostatecznej decyzji w sprawie); 17

18 Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka 6. oświadczenie dotyczące tego, czego domaga się skarżący (należy krótko przedstawić, co wnoszący skargę zamierza osiągnąć, wskazać ewentualne zadośćuczynienie, którego chce zażądać); 7. informację, czy zarzuty sformułowane w skardze były kiedykolwiek przedłożone innym organom międzynarodowym w celu dochodzenia lub rozstrzygnięcia; 8. listę oficjalnych decyzji, które zapadły w sprawie (z podaniem sądów lub innych organów rozstrzygających sprawę, rodzajem oraz datą każdego orzeczenia), a także krótką informację o treści każdej z nich; 9. wskazanie jednego z dwóch oficjalnych języków Rady Europy angielskiego lub francuskiego w którym skarżący chciałby otrzymać decyzję lub orzeczenie. Do skargi należy dołączyć kopie wszystkich decyzji i wyroków, które zapadły w sprawie oraz innych dokumentów, które mogą być przydatne w charakterze dowodów. Skarżący zostanie powiadomiony przez Trybunał w razie stwierdzenia oczywistych przeszkód, niepozwalających na przyjęcie skargi do rozpoznania. Sprawa jest rozpoznana przez Trybunał bez pobierania opłat sądowych. Nie jest wskazane osobiste stawiennictwo skarżącego w Trybunale, ponieważ postępowanie we wstępnej fazie ma charakter pisemny. Kancelaria Trybunału na bieżąco informuje skarżącego o przebiegu postępowania w sprawie. UWAGA: Trybunał nie jest sądem odwoławczym od decyzji organów krajowych, i nie może unieważniać lub zmieniać wydanych przez nie orzeczeń Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej streszczenie Tekst Karty został przyjęty na szczycie Unii w Nicei, w dniu 7 grudnia 2000 r. Świadoma swego duchowo-religijnego i moralnego dziedzictwa, Unia stworzona jest na niepodzielnych i uniwersalnych wartościach: godności człowieka, wolności, równości i solidarności. Opiera się na zasadzie demokracji i praworządności. Przez stworzenie obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości oraz ustanowienie instytucji obywatelstwa Unii, Unia stawia jednostkę w centrum swego działania. PREAMBUŁA (fragmenty) Godność: nienaruszalność, poszanowanie i ochrona godności człowieka (art. 1) prawo do życia (art. 2) zakaz skazywania na karę śmierci i jej wykonywania (art. 2) prawo do poszanowania integralności fizycznej i psychicznej osoby ludzkiej (art. 3) zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (art. 4) zakaz niewolnictwa i poddaństwa (art. 5) zakaz pracy przymusowej lub obowiązkowej (art. 5) zakaz handlu ludźmi (art. 5). 18

19 Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka Wolności: prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 6) prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, domu i komunikowania się (art. 7) prawo do ochrony danych osobowych (art. 8) prawo do zawarcia małżeństwa i do założenia rodziny (art. 9) wolność myśli, sumienia i wyznania (art. 10) prawo do wolności wypowiedzi oraz otrzymywania i przekazywania informacji (art. 11) prawo do swobodnego, pokojowego zgromadzania się i stowarzyszania się (art. 12) wolność sztuki i badań naukowych (art. 13) prawo do nauki (art. 14) prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi, filozoficznymi i pedagogicznymi (art. 14) prawo do zatrudnienia i wykonywania zawodu swobodnie wybranego (art. 15) obywatel Unii ma swobodę poszukiwania zatrudnienia, wykonywania pracy, działalności przedsiębiorczej oraz świadczenia usług w każdym państwie członkowskim (art.15) wolność prowadzenia działalności gospodarczej (art. 16) prawo do posiadania, używania, dysponowania i przekazania swego mienia nabytego zgodnie z prawem (art. 17) prawna ochrona własności intelektualnej (art. 17) prawo do azylu (art. 18) zakaz zbiorowego wydalania (art. 19) zakaz ekstradycji do państwa, w którym może być poddany karze śmierci, torturom lub innemu nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu (art. 19) Równość: równość wobec prawa (art. 20) zakaz dyskryminacji z takich powodów jak: płeć, rasa, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religia lub przekonanie, poglądy polityczne lub inne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientacja seksualna (art. 21) poszanowanie zróżnicowania kulturowego, religijnego i językowego (art. 22) równość mężczyzn i kobiet (art. 23) prawo dziecka do ochrony, opieki i wyrażania poglądów (art. 24) prawa osoby w podeszłym wieku do godnego i niezależnego życia oraz uczestnictwa w życiu społecznym i kulturalnym (art. 25) prawo osób niepełnosprawnych do korzystania ze środków mających zapewnić im niezależność, integrację społeczną i zawodową oraz udział w życiu społeczności (art. 26) Solidarność: prawo pracowników do informacji i konsultacji w ramach przedsiębiorstwa (art. 27) prawo do rokowań i działań zbiorowych (art. 28) prawo dostępu do bezpłatnego pośrednictwa pracy (art. 29) prawo do ochrony przed nieuzasadnionym zwolnieniem z pracy (art. 30) prawo pracownika do warunków pracy szanujących jego zdrowie, bezpieczeństwo i godność (art. 31) 19

20 Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka zakaz pracy dzieci i ochrona młodocianych w miejscu pracy (art. 32) prawo rodziny do korzystania z ochrony prawnej, ekonomicznej i społecznej (art. 33) prawo do zabezpieczenia społecznego i pomocy społecznej (art34) prawo do ochrony zdrowia (art. 35) zapewnienie dostępu do usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym (art. 36) zapewnienie wysokiego poziomu ochrony środowiska (art. 37) zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów (art. 38) Prawa obywateli: prawo obywatela Unii do głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego (art. 39) prawo obywatela Unii do głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych (art. 40) prawo każdego do załatwienia jego spraw przez instytucje i organy Unii bezstronnie, rzetelnie i w rozsądnym terminie (art. 41) prawo dostępu do dokumentów Unii (art. 42) prawo obywatela Unii zwracania się do Rzecznika Praw Obywatelskich Unii (art. 43) prawo obywatela Unii do składania petycji w Parlamencie Europejskim (art. 44) prawo obywatela Unii do swobodnego poruszania się i zamieszkania na terytorium państw członkowskich (art. 45) prawo obywatela Unii do ochrony dyplomatycznej i konsularnej (art. 46). Wymiar sprawiedliwości: prawo do skutecznego środka prawnego i do rzetelnego procesu sądowego (art. 47) domniemanie niewinności i prawo do obrony (art. 48) zasady legalności oraz proporcjonalności czynów zagrożonych karą i kar (art. 49) zakaz ponownego sądzenia i karania w postępowaniu karnym za ten sam czyn (art. 50) każde ograniczenie korzystania ze wszystkich wymienionych praw musi być przewidziane w formie ustawy i tylko wtedy, kiedy jest konieczne dla realizacji celów Unii lub ochrony praw i wolności innych osób (art. 52) 20

21 Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka 3. Ochrona praw człowieka w Rzeczypospolitej Polskiej 3.1. Konstytucyjne wolności i prawa człowieka i obywatela streszczenie Zasady ogólne Nienaruszalność, poszanowanie i ochrona godności człowieka (art. 30) Prawo do wolności (art. 31) Równość wobec prawa (art. 32) Zakaz dyskryminacji (art. 32) Równość praw kobiet i mężczyzn (art. 33) Prawna ochrona mniejszości narodowych (art. 35) Wolności i prawa osobiste Prawo do życia (art. 38) Zakaz przeprowadzania na człowieku eksperymentów naukowych (art. 39) Zakaz tortur, okrutnego nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania (art. 40) Nietykalność osobista i wolność osobista (art. 41) Prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania karnego (art. 42) Zakaz działania prawa wstecz (art. 42) Zasada domniemanej niewinności (art. 42) Prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45) Prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47) Prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 48) Wolność i ochrona tajemnicy komunikowania się (art. 49) Nienaruszalność mieszkania (art. 50) Ochrona danych osobowych (art. 51) Wolność poruszania się po terytorium państwa oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu (art. 52) Wolność opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 52) Zakaz wydalenia obywatela z kraju (art. 52) Prawo powrotu obywatela do kraju (art. 52) 21

22 Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka Wolność sumienia i religii (art. 53) Wolność wyrażania poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji (art. 54) Wolności i prawa polityczne Wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich (art. 57) Wolność zrzeszania się w partiach politycznych, związkach zawodowych, organizacjach pracodawców, stowarzyszeniach, fundacjach i innych dobrowolnych organizacjach (art. 11, 12, 58, 59) Prawo dostępu obywateli do służby publicznej (art. 60) Prawo obywatela do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej i dotyczących osób pełniących funkcje publiczne (art. 61) Prawo obywatela do wybierania Prezydenta RP, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego (art. 62) Prawo obywatela do udziału w referendum (art. 62) Prawo składania petycji, skarg i wniosków w interesie publicznym, własnym lub osoby trzeciej za jej zgodą (art. 63) Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne Prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo do dziedziczenia (art. 64) Wolność działalności gospodarczej (art. 65) Wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy (art. 65) Obowiązek państwa zwalczania bezrobocia (art. 65) Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 66) Prawo pracownika do wypoczynku (art. 66) Prawo obywatela do zabezpieczenia społecznego (art. 67) Prawo do ochrony zdrowia (art. 68) Prawo osób niepełnosprawnych do pomocy władz publicznych (art. 69) Prawo do nauki (art. 70) Prawo do autonomii szkół wyższych (art. 70) Obowiązek państwa pomocy rodzinie i ochrony macierzyństwa (art. 71) Obowiązek państwa ochrony praw dziecka (art. 72) Wolność twórczości artystycznej (art. 73) Wolność badań naukowych (art. 73) Wolność nauczania (art. 73) Wolność korzystania z dóbr kultury (art. 73) Prawo do ochrony środowiska (art. 74) Obowiązek państwa zaspokajania potrzeb mieszkaniowych obywateli (art. 75) Obowiązek państwa ochrony konsumentów, użytkowników, najemców (art. 76) 22

23 Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka 3.2. Wykładnia wybranych konstytucyjnych praw człowieka ZASADY OGÓLNE Nienaruszalność, poszanowanie i ochrona godności człowieka (art. 30) W myśl art. 30 Konstytucji godność człowieka jest przyrodzona i niezbywalna. Te cechy godności są związana z faktem bycia człowiekiem; przysługuje on każdemu, w jednakowym stopniu, niezależnie od narodowości, obywatelstwa, płci lub wyznania. Godność jest źródłem wszystkich wolności i praw człowieka i obywatela. Już wstęp do Konstytucji RP stanowi, że jej stosowaniu powinna towarzyszyć dbałość o zachowanie przyrodzonej godności człowieka. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, skoro godność jest źródłem wolności i praw, to determinuje tym samym sposób ich rozumienia i urzeczywistniania przez państwo. Działania władz publicznych powinny, w ocenie Trybunału Konstytucyjnego, z jednej strony, uwzględniać istnienie sfery autonomii człowieka w ramach której człowiek może się swobodnie realizować społecznie, z drugiej zaś, działania te nie mogą prowadzić do tworzenia sytuacji prawnych lub faktycznych odbierających jednostce poczucie godności. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, respekt dla godności człowieka wyraża się w: istnieniu pewnego minimum materialnego, które ma zapewnić człowiekowi samodzielne funkcjonowanie w społeczeństwie, stworzeniu przez władze publiczne każdemu człowiekowi szans na rozwój osobowości w otaczającym go środowisku kulturowym i cywilizacyjnym. Prawo do wolności (art. 31) Wolność człowieka jest pojmowana jako: zakaz zmuszania do czynienia tego, czego prawo nie nakazuje, wymóg wobec każdego do szanowania wolności i praw innych, gwarancja poddania wolności człowieka ochronie prawnej. Wolność oznacza swobodę czynienia wszystkiego, co nie jest przez prawo zakazane. Człowiek nie musi więc wykazywać podstawy prawnej swoich działań. Przeciwnie, to właśnie do ograniczenia swobody jego działań jest konieczne wskazanie przepisu prawa, który ustanawia odpowiedni zakaz. Ograniczenia w zakresie korzystania z praw i wolności mogą być wprowadzane ustawowo tylko wówczas, gdy są konieczne w demokratycznym państwie w celu: zapewnienia jego bezpieczeństwa (stąd ograniczenia te są dopuszczalne w pewnych granicach, w przypadku wprowadzenia stanów nadzwyczajnych), porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, ochrony wolności praw innych osób. Generalną zasadą w tej dziedzinie, wyraźnie przez Konstytucję podkreśloną, jest to, iż wymienione ograniczenia nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Równość wobec prawa (art. 32) Konstytucyjna zasada równości zawiera trzy następujące aspekty: zasadę równości wobec prawa, zasadę równego traktowania wszystkich przez władze publiczne, 23

24 Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka zakaz dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Dyskryminacja pozytywna lub uprzywilejowanie wyrównawcze to taki stan, kiedy prawo stwarza pewne preferencje dla grup o słabszej pozycji społecznej (np. dla kobiet) w celu wyrównania istniejących nierówności. Prawna ochrona mniejszości narodowych (art. 35) Zgodnie z zasadą demokratycznego państwa prawnego Konstytucja zabezpiecza nie tylko prawa większości, w naszym przypadku osób narodowości polskiej. Troska państwa i jego opieka rozciąga się także na osoby posiadające obywatelstwo polskie, ale należące do mniejszości narodowych i etnicznych. Rzeczpospolita zapewnia obywatelom należącym do tych mniejszości wolność zachowania i rozwoju własnego języka, obyczajów i tradycji, a także rozwoju rodzimej kultury. WOLNOŚCI I PRAWA OSOBISTE Prawo do życia (art. 38) Prawo do życia jest fundamentalnym prawem każdego człowieka i zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii dóbr chronionych w całym systemie obowiązującego prawa. Państwo przez odpowiednie rozwiązania ustrojowe i normatywne ma obowiązek zapewnić każdemu prawną ochronę życia, natomiast nie może z oczywistych względów gwarantować samego życia. Życie ludzkie musi pozostawać pod ochroną konstytucyjną w każdym stadium jego rozwoju, a więc od chwili poczęcia aż do śmierci. Artykuł 38 Konstytucji interpretować można także jako ustanawiający zakaz stosowania kary śmierci i dokonywania eutanazji. Przerywanie ciąży w Polsce jest dopuszczalne, ale tylko w określonych ustawowo przypadkach, gdy: ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej, badanie prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego uszkodzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu, zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego. Zakaz przeprowadzania na człowieku eksperymentów naukowych (art. 39) Konstytucja nie ogranicza ani nie zakazuje prowadzenia doświadczeń czy eksperymentów naukowych, ale działania te służące rozwojowi nauki nie mogą być przeprowadzane wbrew woli człowieka, bez dobrowolnej zgody osoby poddanej eksperymentowi. Zwrot dobrowolnie wyrażona zgoda należy rozumieć jako zgodę danej osoby wyrażoną w sytuacji pełnej i rzetelnej wiedzy o charakterze eksperymentu, grożących w związku z jego przeprowadzeniem niebezpieczeństwach oraz w warunkach całkowitej swobody podejmowania decyzji. Od eksperymentu medycznego należy odróżnić zabieg medyczny o charakterze eksperymentalnym, ukierunkowany na ratowanie życia lub zdrowia chorego. Niekiedy należy podjąć ryzyko przeprowadzenia zabiegu (operacji czy zastosowania leku), który nie był dotychczas stosowany. Jeśli w świetle wiedzy naukowej daje on realne szanse na osiągnięcie zamierzonego skutku terapeutycznego, to dokonanie takiego eksperymentu jest dopuszczalne bez zgody wyrażonej osobiście przez pacjenta. Zgodę taką natomiast należy zwykle uzyskać od prawnych przedstawicieli lub opiekunów. Zakaz tortur, okrutnego nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania (art. 40) Tortury to każde działanie, którym umyślnie zadaje się ból będący formą cierpienia fizycznego bądź psychicznego, w celu uzyskania od osoby poddanej takiemu działaniu lub od osoby trzeciej informacji. Tortury stosowane są często w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na daną osobę. Tego typu kary mogą również wynikać z wszelkich form dyskryminacji. Złamanie zakazu stosowania kar cielesnych i tortur obwarowane jest sankcją karną. 24

25 Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka Zakaz ten ma charakter absolutny, co oznacza, że takie działania nie są dopuszczalne nawet w sytuacjach nadzwyczajnych, takich jak wojna czy inny stan niebezpieczeństwa publicznego zagrażający narodowi. Nietykalność osobista i wolność osobista (art. 41) Zapisy konstytucyjne w tym zakresie obejmują w szczególności: zakaz pozbawiania lub ograniczania wolności poza przypadkami przewidzianymi w ustawie, na zasadach tam określonych, prawo do złożenia odwołania do sądu w celu ustalenia legalności pozbawienia wolności, prawo do powiadomienia najbliższych o pozbawieniu wolności, prawo do poinformowania o przyczynach zatrzymania, nakazy przekazania zatrzymanego w ciągu 48 godzin do dyspozycji sądu i zwolnienia zatrzymanego, jeśli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie o tymczasowym aresztowaniu, nakaz humanitarnego traktowania każdego pozbawionego wolności, prawo do odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności. Prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania karnego (art. 42) Podejrzany ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania sądowego. Chodzi tu zarówno o obronę materialną, czyli własną, jak i o obronę formalną z pomocą obrońcy z wyboru bądź z urzędu. Zakaz działania prawa wstecz (art. 42) Reguła tzw. legalizmu przestępstw i kar wyraża zasadę, że w polskim prawie karnym przestępstwem jest czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Z zasady tej wynika zasada niedziałania prawa karnego wstecz. Zasada domniemanej niewinności (art. 42) Zgodnie z obowiązującą Konstytucją za niewinnego uważa się każdego zatrzymanego, dopóki wina jego nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu. Prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy, bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45) Prawo do sądu jest bardzo istotnym prawem jednostki, która może dochodzić swych praw przed właściwym, niezależnym, bezstronnym i niezawisłym sądem. Konstytucja zgodnie z doktryną demokratycznego państwa prawnego stanowi, że jedynie sąd może być organem, który ostatecznie rozstrzyga o wolnościach, prawach i obowiązkach jednostki. Zakres podmiotowy konstytucyjnego prawa do sądu obejmuje obywateli polskich, jak również obywateli innych państw oraz bezpaństwowców. Zakres przedmiotowy prawa do sądu uwzględnia prawa o charakterze karnym, cywilnym i administracyjnym, rozpatrywane przez różnego rodzaju sądy, według ich właściwości, którą określa ustawa. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że na treść prawa do sądu składają się: prawo dostępu do sądu, tj. prawo do uruchomienia procedury przed sądem, prawo do ukształtowania odpowiedniej procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności, prawo do wyroku sądowego, tj. prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd. Prawo człowieka do sądu wiąże się z wprowadzoną w art. 78 Konstytucji zasadą dwuinstancyjności, tj. możliwością zaskarżenia przez 25

26 Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka każdą ze stron orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Uzupełnienie tego przepisu stanowi art. 77 Konstytucji zakazujący zamykania drogi sądowej do dochodzenia naruszonych praw i wolności. Zgodnie z art. 45 Konstytucji postępowanie przed sądem jest jawne, a wyłączenie jawności rozprawy ma tylko wyjątkowy charakter i może nastąpić z uwagi na następujące przyczyny: względy moralności, bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, ochronę życia prywatnego stron, inny ważny interes prywatny. Jawność oznacza otwartość rozprawy dla osób uczestniczących w niej osobiście, oraz dla innych, postronnych obserwatorów. Ogłoszenie wyroku zawsze musi nastąpić publicznie. Prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47) Dobra osobiste to dobra niemajątkowe przysługujące każdemu człowiekowi, związane z jego indywidualnym istnieniem. Kodeks cywilny w art. 23 wymienia przykładowe dobra osobiste, np. zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Przyjmuje się także, że dobrami osobistymi są np. prawo do prywatności, prawo do pochowania osoby bliskiej i do pielęgnowania jej pamięci, poczucie przynależności do płci. Katalog dóbr osobistych jest wciąż rozbudowywany przez naukę i orzecznictwo sądowe. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, dobra osobiste człowieka pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Osoba, której dobra osobiste zostały naruszone, może żądać usunięcia skutków tego naruszenia, w szczególności poprzez złożenie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie przez sprawcę tego naruszenia. Ponadto, na zasadach przewidzianych w kodeksie, poszkodowanemu przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne lub o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny, a jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych. Prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 48) Rodzice mają władzę rodzicielską nad dzieckiem. Oznacza to przede wszystkim obowiązek i prawo do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka. W tym celu mogą i powinni działać jako przedstawiciele ustawowi dziecka. Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowywać je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa, odpowiednio do jego uzdolnień. Rodzice mają prawo do wychowania i edukacji dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami moralnymi i religijnymi, ale z uwzględnieniem stopnia dojrzałości dziecka, wolności jego sumienia i wyznania, przekonań oraz z poszanowaniem jego godności i praw. Rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się. Pomiędzy rodzicami a dziećmi istnieje obowiązek dostarczania środków utrzymania i wychowania (obowiązek alimentacyjny). Rodzice mają prawo wymagać od dziecka posłuszeństwa. Mogą także oczekiwać od dziecka mieszkającego z nimi pomocy w gospodarstwie domowym oraz w razie, gdy dziecko ma dochody z własnej pracy przyczyniania się do pokrywania kosztów utrzymania rodziny. Rodzice mają prawo do kontaktów z dzieckiem, niezależnie od władzy rodzicielskiej. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu. 26