Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Agric., Aliment., Pisc. Zootech. 257 (3),

Transkrypt

1 FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Agric., Aliment., Pisc. Zootech. 257 (3), Elżbieta MŁYNKOWIAK, Ignacy KUTYNA ZBIOROWISKA WODNE ŚRÓDPOLNYCH OCZEK WODNYCH W ZACHODNIEJ CZĘŚCI POJEZIERZA DRAWSKIEGO WATER COMMUNITIES OF MIDFIELD WATER PONDS IN WESTERN PART OF DRAWSKIE LAKELAND Zakład Ekologii, Akademia Rolnicza ul. Juliusza Słowackiego 17, Szczecin Abstract. Within the area of 34 midfield water ponds located in western part of Drawskie Lakeland 47 phytosociological records was made. Based on them four plant associations of water plants: from Lemnetea minoris class Lemnetum trisulcae and from Potametea class: Potametum natantis, Polygonetum natantis and Hottonietum palustris was distinguished. Between distinguished associations phytocenosis Lemnetum trisulcae was noted the most often and rarely Polygonetum natantis. Lemnetum trisulcae association is inside differentiated on typical variant and variant with Spirodela polyrhiza. Within Potametum natantis association the facies with Elodea canadensis was distinguished. Differentiated associations are floral poor. The average number of species in phytosociologicl record is in the range from 6 in Lemnetum trisulcae association to 10 in Hottonietum palustris. Słowa kluczowe: śródpolne oczka wodne, zbiorowiska roślinne, zespoły: Lemnetum trisulcae, Potametum natantis, Polygonetum natantis i Hottonietum palustris. Key words: midfield water ponds, plant communieties, associatations: Lemnetum trisulcae, Potametum natantis, Polygonetum natantis i Hottonietum palustris. WSTĘP W ostatnich latach, ze względu na podkreślenie wielorakich funkcji śródpolnych oczek wodnych, stały się one przedmiotem wielu opracowań florystyczno-fitosocjologicznych. Na Pomorzu Szczecińskim takie badania przeprowadziła Bacieczko (1983), na obszarze południowych Kujaw Kucharski i Samosiej (1990), na Równinie Wełtyńskiej Matusiak (1996), w zachodniej części Pojezierza Drawskiego Młynkowiak i Kutyna (1999, 2002, 2006 a, b, c), w okolicach Karlina oraz w mieście i na obszarze gminy Kołobrzeg Bosiacka i Radziszewicz (2002, 2003), a wokół miasta Pyrzyce i w rejonie Czepina Gamrat (2004) oraz Gamrat i in. (2006). Celem niniejszej pracy jest charakterystyka ekologiczno-fitosocjologiczna zespołów roślinności wodnej Lemnetum trisulcae z klasy Lemnetea minoris oraz Potametum natantis, Polygonetum natantis i Hottonietum palustris z klasy Potametea, występujących w obrębie śródpolnych oczek wodnych w zachodniej części Pojezierza Drawskiego. W opracowaniu przedstawiono także charakterystykę wyżej wymienionych syntaksonów, występujących w różnych regionach Polski, na podstawie literatury. Przyrodniczo-geograficzny opis obszaru badań zamieszczono w pracach Młynkowiak i Kutyny (1999, 2002, 2006 a). MATERIAŁ I METODY Badania terenowe przeprowadzono w sezonach wegetacyjnych w latach Przebadano szatę roślinną 34 oczek wodnych zlokalizowanych na polach w pobliżu nastę-

2 122 E. Młynkowiak i I. Kutyna pujących miejscowości w zachodniej części Pojezierza Drawskiego: Borne (Bor.), Cieszyno (Cies.), Donatowo (Don.), Gajewo (Gaj.), Gawroniec (Gaw.), Gronowo (Gr.), Gudowo (Gud.), Karsibór (Kar.), Kosobudki (Kos.), Nętno (Nęt.), Nowe Worowo (NW), Olchowiec (Ol.), Osiek Drawski (OD), Rydzewo (Ryd.), Suliszewo (Sul.), Szczytniki (Sz.), Zagozd (Zag), Zarańsko (Zar.) i Więcław (Więc.) rys. 1. W niniejszej pracy wykorzystano 47 zdjęć fitosocjologicznych, wykonanych metodą Brauna-Blanqueta, na powierzchni około 10 m 2. Nazwy łacińskie gatunków podano za Mirkiem i in. (2002), a zbiorowiska roślinne wyróżniono na podstawie przewodnika do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski Matuszkiewicza (2001). WYNIKI I DYSKUSJA Zespół Lemnetum trisulcae (Kelhofer 1915) Knapp et Stoffers 1962 Najpospolitszy zespół roślinności wodnej na Pojezierzu Drawskim wymieniany jest często pod nazwą zbiorowisko Lemna minor-lemna trisulca. Ze wszystkich zbiorowisko jest ono najmniej wrażliwe na stosunki termiczne (zasiedla wody o różnym stopniu nasłonecznienia), pojawia się w dość czystych i dotlenionych wodach stawów, rowów i torfianek o odczynie od słabo kwaśnego do lekko zasadowego (Matuszkiewicz 2001). Wysocki i Sikorski (2002) podają, że fitocenozy te występują także w wodach mezo- i eutroficznych, których głębokość nie przekracza na ogół 2 m. Tworzą one skupienia na powierzchni wód stojących i bardzo wolno płynących, nie występują natomiast na powierzchni wolnego lustra wody, ponieważ wiatr i falująca woda spychają te drobne rośliny pomiędzy ugrupowania roślin wodnych klasy Potametea i szuwarowych klasy Phragmitetea (Tomaszewicz 1969). W dużych zbiornikach wodnych zbiorowiska te zajmują jedynie płytkie zatoki. Omawiany zespół nie rozwija się również w jeziorkach dystroficznych wśród torfowisk mszarnych, skąpożywnych (Jasnowski i in. 1986). Wysocki i Sikorski (2002) określają zespoły z klasy Lemnetea minoris jako prymitywne zbiorowiska rzęs, tworzące skupienia (agregacje) drobnych roślin na powierzchni wód stojących i bardzo wolno płynących. Struktura roślinności zespołu jest uboga. W małych zbiornikach wodnych roślinność zespołu zajmuje całe ich powierzchnie, uniemożliwiając tym samym rozwój w cieniu roślinności podwodnej, co w rezultacie opóźnia proces zarastania tych akwenów. Zbiorowiska rzęs wodnych akumulują zanieczyszczenia, są również łatwe do zbierania, dlatego są stosowane w oczyszczalniach ścieków. Wykorzystywane są czasem jako dodatek do pasz (3-krotne zbiory dają w sumie 15 t ha 1 ), wzbogacając je w białko (Wysocki i Sikorski 2002). Według Bacieczko (1983) jest to najpospolitsze zbiorowisko pleustonowe w stawach Pomorza Szczecińskiego. Wyróżniła ona w nim trzy warianty: z Lemna trisulca, z Utricularia vulgaris oraz typowy, a w jego obrębie fację z Lemna minor i fację ze Spirodela polyrhiza. Jasnowski i in. (1986) zwrócili uwagę na kadłubowy charakter płatów zespołu, wynikający z fazy rozwojowej i ze sposobu dobierania się roślin w wolno pływających skupieniach. Autorzy ww. wyodrębnili w zespole fację z Lemna minor, fację ze Spirodela polyrhiza oraz postać zespołu z równorzędnym skupieniem obu gatunków. W fitocenozach tych w małej ilościowości notowali występowanie Lemna trisulca. Środa (1991 a) najliczniej notowała płaty, w których wyraźnie dominowała Lemna minor, a także płaty ciepłolubnej facji ze Spirodela polyrhiza.

3 Więcław (Więc.) 3 Rega Donatowo (Don.) Szczytniki (Sz.) j. Gągnowo j. Przytonko Ostrowice (Os.) 2 j. Ostrowiec Nętno (Nęt.) 3 Borne (Bor.) 6 j.siecino j. Żerdno Zagozd (Zag.) Olchowiec (Ol.) Gajewo (Gaj.) Woliczno (Wol.) j. Zarańsko Drawa Drawsko Pom. (DP) Zarańsko (Zar.) Gogółczyn (Gog.) 2 Gudowo (Gud.) Żółte (Żół.) Suliszewo (Sul.) Zagórki (Zagór.) Linowo (Lin.) Rzęśnica (Rz.) Złocieniec j.drawsko j.krosino j. Wilczkowo Czaplinek (Cz.) J. Kaleńskie j. Wąsosze Zespoły roślinne - Plant associations Salicetum pentandro-cinereae Rubo fruticosi-prunetum spinosae Sambucetum nigrae j. Czaplino drogi roads koleje railways rzeki rivers jeziora lakes miasta towns wsie villages j. Lubie 1-4 liczba płatów danego zespołu number of plant associations km (Sz.) skróty miejscowości town names abbreviations Rys. 1. Rozmieszczenie zespołów: Salicetum pentandro-cinereae, Rubo fruticosi-prunetum spinosae, Sambucetum nigrae w zachodniej części Pojezierza Drawskiego Objaśnienia skrótów podano w tekście. Fig. 1. Distribution of associations: Salicetum pentandro-cinereae, Rubo fruticosi-prunetum spinosae, Sambucetum nigrae of western part of Drawskie Lakeland Abbreviation explanations are given in paper text.

4 Tabela 1. Zespół Lemnetum trisulcae (Kelhofer 1915) Knapp et Stoffers 1962 w zachodniej części Pojezierza Drawskiego, zdjęcia 1 9 zespół z udziałem Spirodela polyrhiza, zdjęcia wariant typowy Table 1. Association Lemnetum trisulcae (Kelhofer 1915) Knapp et Stoffers 1962 in western part of Drawskie Lakeland, records 1 9 association in participation Spirodela polyrhiza, records variant tipicum Numer kolejny zdjęcia fitosocjologicznego Successive number of phytosociological record Numer zdjęcia fitosocjologicznego na obszarze badań Number of phytosociological record within the area Data wykonania zdjęcia (dzień, miesiąc, rok) Data when the phytosociological record was made Miejscowości (skróty zob. tekst i rys. 1) Sites (names abbreviations see text and Fig. 1) Rodzaj biotopu Biotope kind Ryd. Więc. Gaj. Bor. Don. Zar. Sul. Don. Bor. Sz. Bor. Cies. Bor. Bor. Zag. Więc. Don. oczko wodne water ponds rów ditch oczko wodne water ponds Kształt oczka śródpolnego Shape of an interfield water eye ow. wydł. ow. ow. ow. ow. ow. ow. wydł. ow. tr. ow. ow. ow. wydł. ow. Powierzchnia wody oczka [ar] Surface of interfield water eye [are] Powierzchnia wody i obrzeża [ar] Water surface and shore line [are] Pokrycie roślin na badanej powierzchni Vegetation cover of studied site [%] S D S D S D Liczba gatunków w zdjęciu fitosocjologicznym Number of species in phytosociological record I ChAss. Lemnetum trisulcae Lemna trisulca V V 4125 V 3959 II ChCl. Lemnetea minoris, ChO. Lemnetalia minoris Lemna minor V V 4750 V 4224 Spirodela polyrhiza V 3083 III 1632 III ChCl., O. Potametea, Potametalia, ChAll. Nymphaeion * * Hydrocharis morsus-ranae 1.2 I II 88 II 71 * Potamogeton natans II 78 + I 13 II 47 IV ChCl.,O. Phragmitetea, Phragmitetalia, ChAll. Phragmition *, ChAll. Magnocaricion **, ChAll. Sparganio-Glycerion fluitantis*** ** Galium palustre III I 63 II 124 ** Scutellaria galericulata II II 250 II 100 Typha latifolia 1.1 I II 88 II 71 *** Glyceria fluitans II II 75 II 71 * Rorippa amphibia II II 50 II 53 Alisma plantago-aquatica II 78 + I 13 II 47 V ChCl. Molinio-Arrhenatheretea, ChO. Molinietalia, ChAll. Calthion* * Myosotis palustris II II 25 II 53 Gatunki roślin występujące w zespole roślinnym wyłącznie w I stopniu stałości Plant species occurring only in degree of phytosociological constance in plant communities. Po nazwie gatunku podano numery zdjęć fitosocjologicznych, w których wystapił gatunek, w nawiasach stopnie ilościowości i towarzyskości After a name of species the number of the phytosociological record in which species occurred is given and in brackets the quanity degrees and sociability. *,**,*** Gatunki charakterystyczne jednostek fitosocjologicznych Characteristic species of phytosociological units, S stałość fitosocjologiczna phytosociological stability, D współczynnik pokrycia cover coefficient, wydł. wydłużony elongated, ow. owalny oval, tr. trójkątny triangular. III: Elodea canadensis 12 (2.3); Hottonia palustris 9, 16, 17 (+); *Nuphar luteum 6 (1.2); *Stratiotes aloides 6 (1.2); IV: *Acorus calamus 2 (2.2); **Carex gracilis 11, 13, 16 (1.1); **C. pseudocyperus 12 (2.2); **C. vesicaria 9, 11 (1.2); Eleocharis palustris 12 (1.1); **Iris pseudacorus 8, 16 (1.1); *Oenanthe aquatica 1, 2, 16 (+); **Phalaris arundinacea 1, 2 (1.1); *Sparganium erectum 5 (1.1), 8 (+); ***Veronica anagallis-aquatica 7 (1.1). ChCl. Scheuchzerio-Caricetea nigrae : Comarum palustre 4, 13 (1.1), 14 (+); ChCl., O., All. Alnetea glutinosae, Alnetalia glutinosae, Alnion glutinosae : Lycopus europaeus 4, 14, 17 (+); Solanum dulcamara 1, 10 (1.1); Gatunki towarzyszące Accompaning species: Mentha aquatica 8 (+) oczko wodne water ponds

5 Zbiorowiska wodne śródpolnych oczek Te ostatnie fitocenozy notowała głównie w sierpniu w kanałach i rzekach. Macicka-Pawlik i Wilczyńska (1995) notowały w omawianym zespole prawie jednakowy udział Lemna minor i Spirodela polyrhiza, a w warstwie podwodnej głównie Lemna trisulcae. Bosiacka i Radziszewicz (2003) stwierdziły w sierpniu w zbiorowisku Lemnetum trisulca dominację rzęsy drobnej (Lemna minor), natomiast wiosną przeważała w nim rzęsa trójrowkowa (Lemna trisulca), która w lecie tworzy luźną warstwę podwodną. Zespół Lemnetum trisulcae notowano prawie we wszystkich oczkach śródpolnych zachodniej części Pojezierza Drawskiego. Zespół scharakteryzowano na podstawie 17 zdjęć fitosocjologicznych (tab. 1). W fitocenozach tych, oprócz gatunku charakterystycznego zespołu Lemna trisulca, odnotowano stałą obecność Lemna minor. W części płatów (zdjęcia 1 9) wystąpiła Spirodela polyrhiza. W zbiornikach o niewielkiej powierzchni lustra wody rzęsy zajmowały całą jego powierzchnię, tworząc kilkucentymetrowy kożuch i ograniczając dopływ światła uniemożliwiający rozwój roślin zanurzonych. W większych oczkach gatunki rzęs występowały na obrzeżach akwenów pomiędzy gatunkami roślin szuwarowych i taksonów o liściach pływających. Z klasy Potametea odnotowano 6 taksonów, z czego dwa gatunki Hydrocharis morsus-ranae i Potamogeton natans wystąpiły w II stopniu stałości, pozostałe notowano sporadycznie. Z klasy Phragmitetea w omawianej asocjacji stwierdzono obecność 16 gatunków, w większości osiągały one I stopień stałości; w II stopniu wystąpiły: Alisma plantago-aquatica, Galium palustre, Glyceria fluitans, Rorippa amphibia, Scutellaria galericulata i Typha latifolia. Gamrat (2004), badając oczka wodne wokół Pyrzyc, stwierdziła w nich wyłącznie zbiorowisko z Lemna minor. Według niej małe zróżnicowanie zbiorowisk wodnych na tym obszarze wynika z obniżonego poziomu lustra wody, a także z silnej antropopresji. W rezultacie sukcesywnego zmniejszania się powierzchni tafli wód w pierwszej kolejności ustępują helofity (brak gatunków z syntaksonów Nupharo- Nymphaeetum albae i Potametem natantis) Gamrat i in. (2006). Bosiacka i Radziszewicz (2002) wyróżniły na badanym obszarze (w Karlinie, Kołobrzegu i okolicach), w zagłębieniach wypełnionych wodą, ubogie florystycznie zbiorowiska pleustonowe z klasy Lemnetea (zespół Lemno-Spirodeletum polyrhizae) oraz ubogie florystycznie zbiorowiska hydrofitów z klasy Potamogetonetea. Stanowiły one niewielki (7%) udział roślinności zagłębień wodnych. Autorki ww. uważają, że zbiorowiska tych marginalnych siedlisk, mimo ich wielkiego znaczenia ekologicznego, traktowane są jako elementy urządzeniowe, stanowiące przeszkody w racjonalnym gospodarowaniu i kształtowaniu przestrzeni produkcyjnej. Znacznie więcej zbiorowisk wodnych (Lemnetum gibbae, Spirodeletum polyrhizae, Ricco fluitantis-lemnion trisulcae oraz Lemnetum trisulcae) Bosiacka i Radziszewicz (2002) wyróżnily w obrębie śródpolnych zagłębień bezodpływowych w sąsiedztwie Kołobrzegu. Zbiorowisko rzęsy garbatej (Lemnetum gibbae) należało do najprymitywniejszych i niestabilnych ugrupowań pleustonowych. Fitocenozy te są bardzo często niemal jednogatunkowe, o bardzo silnym zagęszczeniu rzęsy. Zbiorowisko spirodeli wielkokorzeniowej (Spirodeletum polyrhizae) należy do prymitywnych i jednowarstwowych ugrupowań. Towarzyszą jej nieliczne hydrofity. Fitocenozy te mają znaczenie przyrodnicze, w naturalnych siedliskach pełnią rolę naturalnego filtru, a także są miejscem życia dla wielu zwierząt (Wysocki i Sikorski 2002). W płatach zespołu w zachodniej części Pojezierza Drawskiego występowało od 4 do 9 gatunków średnio 7 (tab. 1). Bacieczko (1983) notowała ich od 3 do 7, Środa (1991 a) od l do 11, przy czym bogatsze florystycznie były fitocenozy wykształcone w rowach i kana-

6 126 E. Młynkowiak i I. Kutyna łach, uboższe w stawach. Macicka-Pawlik i Wilczyńska (1995) odnotowały średnio 6 gatunków w zdjęciu, minimalnie 6, maksymalnie 8. Zespół Potametum natantis Soó 1923 W obrębie klasy Potametea występują fitocenozy okazałych roślin (zbiorowiska słodkowodnych makrofitów) w mezo- i eutroficznych zbiornikach wód śródlądowych, przystosowane do stałego przebywania w wodzie do 6 m głębokości (Wysocki i Sikorski 2002). Na powierzchni niektórych oczek wodnych w zachodniej części Pojezierza Drawskiego wykształcił się zespół Potametum natantis (tab. 2). Gatunek charakterystyczny zespołu cechuje się bardzo szeroką amplitudą ekologiczną. Występuje w różnych typach akwenów (w jeziorach, stawach, starorzeczach, dołach potorfowych, zbiornikach zalewowych i astatycznych, wolno płynących ciekach wodnych itp.) o różnej głębokości i troficzności oraz o zróżnicowanym podłożu. Zwarte fitocenozy Potametum natantis występowały jednak głównie w wodach eutroficznych i mezotroficznych na siedliskach o podłożu organicznym. Sprzyjające warunki dla roślin (siedliska na ogół żyzne) sprzyjają wytwarzaniu znacznej fitomasy, która obumierając, odkładana jest na dnie zbiornika w postaci osadów organicznych (Tomaszewicz 1979). Matuszkiewicz (2001) charakteryzuje ten zespół jako ubogie florystycznie zbiorowisko. Według Tomaszewicza (1979) Potametum natantis jest reprezentowane przeważnie przez dwuwarstwowe zbiorowisko roślin o liściach pływających, z różnym udziałem roślin podwodnych. W płatach zespołu wyróżnionego w obrębie oczek śródpolnych zachodniej części Pojezierza Drawskiego wyraźnie dominuje gatunek charakterystyczny zespołu Potamogeton natans (S=V, D=5750) tab. 2, ale tylko w dwóch przypadkach (zdjęcia nr 2 i nr 5) pokrywa całą powierzchnię wody. W pozostałych zbiornikach wodnych tworzy bardziej lub mniej zwarte płaty, w których z niewielką stałością i pokryciem towarzyszą mu rzęsy Lemna minor i L. trisulca i, w dwóch płatach, Hydrocharis morsus-ranae oraz Spirodela polyrhiza; w jednym zdjęciu fitosocjologicznym wystąpiła Utricularia vulgaris. Z roślin całkowicie zanurzonych, w III stopniu stałości, wystąpiła Elodea canadensis, która ma w tych fitocenozach optymalne warunki rozwoju Tomaszewicz (1969). Płaty z jej udziałem wyróżniono jako fację w obrębie zespołu (zdjęcia 1 5, tab. 2). Zbiorowisko z moczarką kanadyjską jest często spotykane w wodach stojących i płynących. Szeroka amplituda ekologiczna tego gatunku sprawia, że fitocenozy z tym gatunkiem spotyka się na różnych siedliskach (w wodach płytkich i głębokich do 5 m). Moczarka jest gatunkiem ekspansywnym wypiera inne gatunki związku Potamion, sama z kolei jest wypierana na płytszych wodach przez roslinność związku Nymphaeion lub przez zbiorowiska szuwarowe z klasy Phragmitetea (Wysocki i Sikorski 2002). Na znaczny udział moczarki kanadyjskiej w omawianej asocjacji wskazali również: Tomaszewicz (1979), Bacieczko (1983) i Środa (1991b). Tomaszewicz (1979) zwraca uwagę, że fitocenozy z Elodea canadensis zdecydowanie unikają wód mało przezroczystych, zwłaszcza o większej głębokości. Do innych eleoidów, które wystąpiły w omawianej asocjacji, należą Ceratophyllum demersum i Potamogeton crispus; obydwa gatunki wystąpiły w I stopniu stałości. Z gatunków szuwarowych, które w przypadku tego zespołu często tworzą zbiorowiska kontaktowe, w II stopniu stałości wystąpiły następujące taksony: Sparganium erectum, Galium palustre, Glyceria fluitans, Alisma plantago-aquatica i Typha latifolia; wszystkie one osiągnęły jednak niskie współczynniki pokrycia. Łącznie w 10 zdjęciach zespołu (tab. 2) wystąpiło 20 gatunków roślin; średnio w 1 płacie odnotowano 6 taksonów minimalnie 4, maksymalnie 10.

7 Tabela 2. Zespół Potametum natantis Soó 1923 (Matuszkiewicz 2001) w zachodniej części Pojezierza Drawskiego, facja z Elodea canadensis (zdjęcia 1 5) i wariant typowy (zdjęcia 6 10) Table 2. Association Potametum natantis Soó 1923 (Matuszkiewicz 2001), in western part of Drawskie Lakeland, facies with Elodea canadensis (records 1 5), variant tipicum (records 6 10) Numer kolejny zdjęcia fitosocjologicznego Successive number of phytosociological record Numer zdjęcia fitosocjologicznego na obszarze badań Number of phytosociological record within the area Data wykonania zdjęcia (dzień, miesiąc, rok) Data when the phytosociological record was made Miejscowości (skróty zob. tekst i rys. 1) Sites (names abbreviations see text and Fig. 1) Kształt oczka śródpolnego Shape of an interfield water eye Powierzchnia wody oczka [ar] Surface of interfield water eye [are] Powierzchnia wody i obrzeża [ar] Water surface and shore line [are] Pokrycie roślin na badanej powierzchni Vegetation cover of studied site [%] Liczba gatunków w zdjęciu fitosocjologicznym Gaw. Bor. Gaj. NW Bor. Gud. Ryd. Don. Więc. Bor. wydł. wydł. wydł. wydł. ow. wydł. wydł. wydł. ow. wydł n D n D S D Number of species in phytosociological record ChAss. Potametum natantis Potamogeton natans V 5750 I ChCl., O. Potametea, Potametalia, ChAll. Nymphaeion * Elodea canadensis III 2625 II ChCl. Lemnetea minoris Lemna minor III 220 Lemna trisulca II 120 III ChAll. Phragmition Sparganium erectum II 120 IV ChAll. Magnocaricion Galium palustre II 30 V ChAll. Sparganio-Glycerion fluitantis Glyceria fluitans II 70 VI ChCl.,O. Phragmitetea, Phragmitetalia Alisma plantago-aquatica II 120 Typha latifolia II 80 Gatunki roślin występujące w zespole roślinnym wyłącznie w I stopniu stałości Plant species occurring only in degree of phytosociological constance in plant communities. Po nazwie gatunku podano numery zdjęć fitosocjologicznych, w których wystapił gatunek, w nawiasach stopnie ilościowości i towarzyskości After a name of species the number of the phytosociological record in which species occurred is given and in brackets the quanity degrees and sociability. * Gatunki charakterystyczne jednostek fitosocjologicznych Characteristic species of phytosociological units, S stałość fitosocjologiczna phytosociological stability, D współczynnik pokrycia cover coefficient, n liczba wystąpień number occurrences, wydł. wydłużony elongated, ow. owalny oval. I: Ceratophyllum demersum 4, 8 (1.2); *Hydrocharis morsus-ranae 1, 4 (+); Potamogeton crispus 6 (3.3); Utricularia vulgaris 1 (+); II: Spirodela polyrhiza 4, 9 (1.1); III: Acorus calamus 9(+); Oenanthe aquatica 7 (1.1); Rorippa amphibia 1(+); Schoenoplectus lacustris 6 (1.1); VI: Eleocharis palustris 3, 7 (1.1); Phragmites australis 6(+),7 (1.1).

8 128 E. Młynkowiak i I. Kutyna Z gatunków charakterystycznych klasy Potametea, jej rzędu i związku, osiągających wyższą stałość, Tomaszewicz (1979) notował: Nuphar luteum, Ceratophyllum demersum i Elodea canadensis, natomiast z gatunków towarzyszących, osiągających wyższą stałość, wymienił taksony pleustonowe: Lemna trisulca, L. minor i Spirodela polyrhiza. Płaty z większym udziałem Elodea canadensis, Ceratophyllum demersum, Nuphar luteum, Nymphaea alba i Stratiotes aloides uznał za różne stadia zmienności dynamicznej i siedliskowej zespołu. Środa (1991 b) notowała od 2 do 10 taksonów w fitocenozach tego zespołu. Oprócz Potamogeton natans, osiągającego stopień ilościowości 3 lub 4, stwierdziła ona liczne występowanie także innych hydrofitów, np. Ceratophyllum demersum i Elodea canadensis. Moczarkę kanadyjską notowała liczniej w rozwiniętych płatach w stawach. W nich również odnotowała obecność Sagittaria sagittifolia i Potamogeton lucens, osiągających wyższe stopnie stałości. Bacieczko (1983) odnotowała w stawach wiejskich Pomorza Szczecińskiego średnio 6 7 gatunków w zdjęciu, ale o znacznym ich pokryciu %. Często między liśćmi rdestnicy pływającej występowały rzęsy Lemna minor i L. gibba. Jasnowski i in. (1986) wskazali, że liście rdestnicy pływającej tworzą dość zwartą pokrywę na powierzchni wód. W rezultacie roślin podwodnych jest bardzo mało, częstsze są natomiast gatunki rzęs z rodziny Lemnaceae. Według Tomaszewicza (1969) zbiorowisko z Potamogeton natans tworzy małe skupienia w przybrzeżnych partiach dużych starorzeczy, zajmując przeważnie ciche zakola tych zbiorników lub enklawy w zbiorowiskach szuwarowych. Zbiorowisko to rozwija się jednak częściej w małych oczkach, o powierzchni kilkudziesięciu metrów kwadratowych, zajmując nieraz całą ich powierzchnię. Zarówno w pierwszym, jak i w drugim przypadku są to miejsca zamulone, osłonięte i w małym stopniu narażone na falowanie. Podbielkowski i Tomaszewicz (1977) obserwowali fitocenozy Potametum natantis w brzeżnych partiach jezior, w zacisznych zatoczkach znacznie wypłyconych osadami organicznymi. Podbielkowski i Tomaszewicz (1977) oraz Tomaszewicz (1979) stwierdzili, że rola fitocenoz omawianego zespołu w zarastaniu i wypłycaniu akwenów w większości przypadków ma charakter lokalny. Według Tomaszewicza (1979), mimo że Potamogeton natans jest gatunkiem bardzo pospolitym w naszych wodach, budowane przez niego fitocenozy nie należą do zbyt pospolitych. Kucharski i Samosiej (1990) uznali omawiany zespół za rzadki w zagłębieniach śródpolnych Kujaw Południowych. Jasnowski i in. (1986) obserwowali nieliczne płaty tego zbiorowiska w Drawieńskim Parku Narodowym, głównie w zlewni Płocicznej. Środa (1991 b) obserwowała niewielkie i nieliczne fitocenozy Potametum natantis, wykształcone w stawach oraz kanałach z wodą okresowo stagnującą na terenie Żuław. Zespół Polygonetum natantis Soó 1927 Tomaszewicz (1979) uznał podgatunek Polygonum amphibium for. natans za takson dość częsty na niżu, jednak niezbyt często budujący zwarte, rozległe fitocenozy. Według Matuszkiewicza (2001) zespół z panującym rdestem ziemno-wodnym, w formie o liściach pływających, występuje w zbiornikach o różnej głębokości, lecz o bardzo zmiennym sezonowo poziomie wody. Bacieczko (1983) dość często notowała omawianą asocjację w fitocenozach stawów wiejskich Pomorza Szczecińskiego.

9 Zbiorowiska wodne śródpolnych oczek Zespół Polygonetum natantis wyróżniono w zachodniej części Pojezierza Drawskiego na podstawie zdecydowanej dominacji gatunku charakterystycznego Polygonum amphibium for. natans. Występował on w stopniu ilościowości 5 lub 4, osiągając wysoki współczynnik pokrycia (D=7250) tab. 3. Tabela 3. Zespół Polygonetum natantis Soó 1927 (Matuszkiewicz 2001) w zachodniej części Pojezierza Drawskiego Table 3. Association Polygonetum natantis Soó 1927 (Matuszkiewicz 2001), in western part of Drawskie Lakeland Numer kolejny zdjęcia fitosocjologicznego Successive number of phytosociological record Numer zdjęcia fitosocjologicznego na obszarze badań Number of phytosociological record within the area Data wykonania zdjęcia (dzień, miesiąc, rok) Data when the phytosociological record was made Miejscowości (skróty zob. tekst i rys. 1) Sites (names abbreviations see text and Fig. 1) Kształt oczka śródpolnego Shape of an interfield water eye Powierzchnia wody oczka [ar] Surface of interfield water eye [are] Powierzchnia wody i obrzeża [ar] Water surface and shore line [are] Pokrycie roślin na badanej powierzchni Vegetation cover of studied site [%] Liczba gatunków w zdjęciu fitosocjologicznym Number of species in phytosociological record O D Don. Więc. Gr. Don. Nęt. Ryd. Gaj. Ol. Więc. wydł. wydł. ow. ow. wydł. wydł. wydł. wydł. wydł. tr S D I ChAss. Polygonetum natantis Polygonum amphibium for. natans V 7250 II ChCl., O. Potametea, Potametalia Elodea canadensis II 525 III ChCl. Lemnetea minoris Lemna minor III 220 Lemna trisulca II 110 Spirodela polyrhiza II 110 IV ChCl., O. Phragmitetea, Phragmitetalia, ChAll. Phragmition*, ChAll. Magnocaricion** ** Galium palustre III 250 Alisma plantago-aquatica II 80 Phragmites australis II 150 Typha latifolia II 110 * Oenanthe aquatica II 30 V ChCl. Molinio-Arrhenatheretea, ChO. Molinietalia, ChAll. Calthion Myosotis palustris II 80 VI Gatunki towarzyszące Accompaning species Mentha aquatica II 110 Gatunki roślin występujące w zespole roślinnym wyłącznie w I stopniu stałości Plant species occurring only in degree of phytosociological constance in plant communities. Po nazwie gatunku podano numery zdjęć fitosocjologicznych, w których wystapił gatunek, w nawiasach stopnie ilościowości i towarzyskości After a name of species the number of the phytosociological record in which species occurred is given and in brackets the quanity degrees and sociability. *,** Gatunki charakterystyczne jednostek fitosocjologicznych Characteristic species of phytosociological units, S stałość fitosocjologiczna phytosociological stability, D współczynnik pokrycia cover coefficient, wydł. wydłużony elongated, ow. owalny oval, tr. trójkątny triangular. II: ChAll. Nymphaeion: Hydrocharis morsus-ranae 9 (1.2); Potamogeton natans 10 (1.2); IV: **Carex gracilis 7 (1.2); Eleocharis palustris 4 (1.1); Glyceria maxima 1 (1.1); *Rorippa amphibia1 (+), 5 (1.1); Rumex hydrolapathum 2 (+); *Schoenoplectus lacustris 1 (1.1); **Scutellaria galericulata 1 (+), 3 (1.1); Sium latifolium 4 (+); *Sparganium erectum 5 (1.1); V: ChAll. Filipendulion: Lysimachia vulgaris 7 (1.1); Lythrum salicaria 5 (+); ChCl. Scheuchzerio-Caricetea nigrae: Comarum palustre 2 (1.1).

10 130 E. Młynkowiak i I. Kutyna Syntakson ten reprezentuje klasę Potametea. Oprócz gatunku charakterystycznego zespołu z klasy tej odnotowano obecność trzech taksonów: Elodea canadensis (II stopień stałości) oraz Hydrocharis morsus-ranae i Potamogeton natans (I stopień stałości). Według Tomaszewicza (1979) warstwa roślin zanurzonych w wodzie jest słabo rozwinięta w porównaniu z innymi fitocenozami zespołów o liściach pływających. Częściej w zespole notowano gatunki z rodziny rzęsowatych: Lemna minor (III stopień stałości) oraz Lemna trisulca i Spirodela polyrhiza (II stopień). W płatach omawianej asocjacji często, choć w niewielkim pokryciu, notowano gatunki szuwarowe. W III stopniu stałości wystąpiła Galium palustre, w II stopniu Alisma plantago-aquatica, Oenanthe aquatica, Phragmites australis i Typha latipholia. Łącznie w omawianym zespole stwierdzono 14 taksonów z klasy Phragmitetea i jej niższych syntaksonów. Gatunki towarzyszące Mentha aquatica i Myosotis palustris osiągnęły II stopień stałości. Tomaszewicz (1979) notował w tym zespole Phragmites australis i Equisetum fluviatile, osiągające wyższe stopnie stałości. Udział w tym zespole gatunków szuwaru wysokiego uznał za wskaźnik mineralnego podłoża siedlisk. Łącznie w tym zespole na obszarze zachodniej części Pojezierza Drawskiego wystąpiło 26 gatunków roślin, z czego ponad połowa (14 gatunków) sporadycznie (tab. 3). Średnio w jednym zdjęciu fitosocjologicznym odnotowano 7 taksonów, minimalnie 5, maksymalnie 8. Fragment fitocenozy omawianego zespołu, w fazie kwitnienia, przedstawia fot. 1. Fot. 1. Polygonum amphibium for. natans gatunek charakterystyczny Polygonetum natantis w obrębie oczka śródpolnego w okolicy Gronowa (fot. W. Młynkowiak) Photo 1. Polygonum amphibium for. natans characteristic species around an interfield water pond near Gronowo (photo W. Młynkowiak)

11 Zbiorowiska wodne śródpolnych oczek Zespół Hottonietum palustris R.Tx Fitocenozy tego zespołu tworzą rośliny zakorzenione na dnie płytkich zbiorników wodnych z dominacją okrężnicy bagiennej (Hottonia palustris) lub rzęśli wiosennej (Callitriche verna) i rzęśli długoszyjkowej (Callitriche cophocarpa). Płaty zespołu występują najczęściej w małych zbiornikach silnie nagrzanych, o przeważnie stojącej wodzie, nieprzekraczających 1 m głębokości, na wypłaconych brzegach, o podłożu organicznym w obrębie siedlisk eu-, mezo- i dystroficznych, o odczynie kwaśnym lub zasadowym (Wysocki i Sikorski 2002). W zachodniej części Pojezierza Drawskiego zespół Hottonietum palustris, notowano w obrębie oczek śródpolnych o niewielkiej powierzchni wody (od 3 do 15 arów) tab. 4. W trzech przypadkach gatunek charakterystyczny zespołu okrężnica bagienna pokrywała prawie całe lustro wody. Potwierdzają to także obserwacje Kraski (1971) wskazujące na sezonowy charakter zespołu Hottonietum palustris. W okresie późnej wiosny i wczesnego lata omawiane zbiorowisko na krótko opanowuje znaczną część powierzchni niewielkich zagłębień z wodą, w większych zbiornikach natomiast zajmuje głównie płytkie, muliste miejsca tuż przy grząskim brzegu. W okresie późniejszym brak wody oraz podsuszenie powierzchniowej warstwy osadów dennych powoduje zmniejszanie się powierzchni tego zespołu. Według Tomaszewicza (1979) Hottonia palustris należy do gatunków częstych w naszych wodach, a zwłaszcza w zbiornikach małych, astatycznych, silnie nagrzewanych. Z gatunków charakterystycznych klasy Potametea oraz z jej niższych jednostek syntaksonomicznych odnotowano 8 taksonów, przy czym II stopień stałości osiągnęła jedynie Elodea canadensis (tab. 4); pozostałe taksony wystąpiły sporadycznie w I stopniu stałości. Tomaszewicz (1979) odnotował w zbiorowisku obecność Hydrocharis morsus-ranae, Elodea canadensis i Ceratophyllum demersum, osiagających wyższą stałość. Stałym elementem omawianych fitocenoz była Lemna minor, występująca w V stopniu stałości, choć w niezbyt wysokim pokryciu D=495 (tab. 4). Z gatunków szuwarowych w III stopniu stałości wystąpiły Alisma plantago-aquatica i Glyceria fluitans, w II stopniu Carex vesicaria, Galium palustre, Iris pseudacorus, Oenanthe aquatica i Rorippa amphibia. W II klasie stałości odnotowano również Comarum palustre z klasy Scheuchzerio-Caricetaea nigrae, a z klasy Alnetea glutinosae Lycopus europaeus i Solanum dulcamara. Tomaszewicz (1979) częściej notował spośród gatunków szuwarowych i pleustonowych: Lemna minor, L. trisulca, Alisma plantago-aquatica, Equisetum fluviatile, Oenanthe aquatica, Spirodela polyrhiza i Glyceria fluitans. Środa (1991 b) oprócz rzęs notowała w wyższym pokryciu: Głyceria fluitans, G. maxima i Rorippa amphibia. Kraska (1971) tłumaczy częsty udział w omawianej asocjacji gatunków charakterystycznych zespołu Oenantho-Rorippetum amphibiae bezpośrednim kontaktem, jaki istnieje w wodzie między obu zespołami. Średnio w zdjęciu wystąpiło 10 gatunków, minimalnie 8, maksymalnie 12. Łącznie w zespole stwierdzono obecność 41 gatunków roślin naczyniowych. Jasnowski i in. (1986) notowali w zespole średnio 10 taksonów. Bacieczko (1983) zaliczyła fitocenozy Hottonietum palustris do ubogich florystycznie średnio z 5 gatunkami w zdjęciu.

12 Tabela 4. Zespół Hottonietum palustris R. Tx w zachodniej części Pojezierza Drawskiego Table 4. Association Hottonietum palustris R. Tx in western part of Drawskie Lakeland Numer kolejny zdjęcia fitosocjologicznego Successive number of phytosociological record Numer zdjęcia fitosocjologicznego na obszarze badań Number of phytosociological record within the area Data wykonania zdjęcia (dzień, miesiąc, rok) Data when the phytosociological record was made Miejscowości (skróty zob. tekst i rys. 1) Sites (names abbreviations see text and Fig. 1) Don. Bor. Więc. Kar. Zag. Bor. Kos. Gaj. Kos. Zag. Kształt oczka śródpolnego Shape of an interfield water eye wydł. wydł. ow. ow. ow. ow. ow. ow. ow. ow. Powierzchnia wody oczka [ar] Surface of interfield water eye [are] Powierzchnia wody i obrzeża [ar] Water surface and shore line [are] Pokrycie roślin na badanej powierzchni Vegetation cover of studied site [%] Liczba gatunków w zdjęciu fitosocjologicznym Number of species in phytosociological record S D I ChAss. Hottonietum palustris Hottonia palustris V 6750 II ChCl., O. Potametea, Potametalia Elodea canadensis II 150 III ChCl. Lemnetea minoris Lemna minor V 495 Spirodela polyrhiza II 200 Lemna trisulca II 150 IV ChCl.,O. Phragmitetea, Phragmitetalia, ChAll. Phragmition *, ChAll. Magnocaricion**, ChAll. Sparganio-Glycerion fluitantis *** *** Glyceria fluitans III 210 Alisma plantago-aquatica III 170 ** Galium palustre II 160 ** Carex vesicaria II 150 Iris pseudacorus II 110 * Rorippa amphibia II 70 * Oenanthe aquatica II 30 V ChCl. Scheuchzerio -Caricetea nigrae Comarum palustre II 120 VI ChCl., O., All. Alnetea glutinosae, Alnetalia glutinosae, Alnion glutinosae Lycopus europaeus II 110 Solanum dulcamara II Gatunki roślin występujące w zespole roślinnym wyłącznie w I stopniu stałości Plant species occurring only in degree of phytosociological constance in plant communities. Po nazwie gatunku podano numery zdjęć fitosocjologicznych, w których wystapił gatunek, w nawiasach stopnie ilościowości i towarzyskości After a name of species the number of the phytosociological record in which species occurred is given and in brackets the quanity degrees and sociability. *,**,*** Gatunki charakterystyczne jednostek fitosocjologicznych Characteristic species of phytosociological units, S stałość fitosocjologiczna phytosociological stability, D współczynnik pokrycia cover coefficient, wydł. wydłużony elongated, ow. owalny oval. II: Callitriche verna 4 (1.2); Ceratophyllum demersum 5 (1.2); Hydrocharis morsus-ranae 5 (1.2); Myriophyllum verticillatum 10 (1.2); Polygonum amphibium fo. natans 2, 3 (1.2); Potamogeton natans 1 (1.2); Utricularia vulgaris 6 (2.2); IV: *Acorus calamus 2, 4 (+); **Carex gracilis 8, 9 (1.2); **C. pseudocyperus 1 (1.2); **C. vulpina 9(+);Eleocharis palustris 1 (1.1); Equisetum fluviatile 1, 10 (1.1); Glyceria maxima 7 (1.2); **Peucedanum palustre 2 (+); Phragmites australis 9 (1.2); **Scutellaria galericulata 3, 7 (1.1); Typha latifolia 5, 10 (1.1); V: Ranunculus flammula 1 (+); Veronica scutellata 4, 6 (+); ChCl. Molinio-Arrhenatheretea, ChO. Molinietalia, ChAll. Filipendulion : Lysimachia vulgaris 2, 3 (1.1); Lythrum salicaria 7, 8 (+); ChAll. Calthion: Myosotis palustris 1 (1), 6 (+); Gatunki towarzyszące Accompaning species: Epilobium palustre 4, 10 (+); Mentha aquatica 10 (1.1); Polygonum amphibium fo. terrestre 7, 9 (+).

13 Zbiorowiska wodne śródpolnych oczek WNIOSKI 1. W obrębie 34 śródpolnych oczek wodnych, w zachodniej części Pojezierza Drawskiego, stwierdzono występowanie czterech zespołów roślinności wodnej z klasy Lemnetea minoris: Lemnetum trisulcae oraz z klasy Potametea: Potametum natantis, Polygonetum natantis i Hottonietum palustris. 2. Spośród wyróżnionych zespołów najczęściej notowano zespół Lemnetum trisulcae, najrzadziej zespół Polygonetum natantis. 3. Zespół Lemnetum trisulcae jest wewnętrznie zróżnicowany na wariant typowy i wariant z udziałem Spirodela polyrhiza. 4. W obrębie zespołu Potametum natantis wyróżniono fację z Elodea canadensis. 5. Wyróżnione i scharakteryzowane zespoły wodne należą do ubogich florystycznie, w płatach zespołu Potametum natantis notowano średnio 6 gatunków roślin, w Lemnetum trisulcae i Polygonetum natantis 7, a w Hottonietum palustris 10. PIŚMIENNICTWO Bacieczko W Flora i zbiorowiska roślinne stawów wiejskich Pomorza Szczecińskiego w warunkach antropopresji. Praca doktorska. AR, Szczecin (maszynopis). Bosiacka B., Radziszewicz M Roślinność oczek wodnych i wilgotnych zagłębień śródpolnych w okolicach Karlina (Pomorze Zachodnie). Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B 51, Bosiacka B., Radziszewicz M Roślinność śródpolnych zagłębień bezodpływowych w mieście i gminie Kołobrzeg. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B 52, Gamrat R Zróżnicowanie szaty roślinnej zagłębień terenowych wokół miasta Pyrzyc. Zesz. Probl. Nauk. Rol. 501, Gamrat R., Burczyk P., Łysko A Przemiany szaty roślinnej śródpolnych oczek wodnych w rejonie Czepina. Woda Środ.Obsz. Wiej. 6, 1 (16), Jasnowski M., Jasnowska J., Friedrich S Roślinność rzeczna, torfowiskowa i źródliskowa projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego [w: Przyroda projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego]. Red. L. Agapow. Gorz. Tow. Nauk., Gorzów Wlkp., Kraska M Zbiorowiska roślin wodnych i błotnych okolic Pyzdr w Pradolinie Warszawsko- Berlińskiej. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach., Ser. B 24, Kucharski L., Samosiej L Szata roślinna zagłębień śródpolnych Kujaw Południowych [w: Użytki ekologiczne w krajobrazie rolniczym]. CPBP SGGW-AR, Warszawa, Macicka-Pawlik T., Wilczyńska W Roślinność rezerwatu wodnego Odrzyska koło Glinian i jego otulina. Acta Univ. Wratisl., Pr. Bot. 62, Matusiak R Zbiorowiska roślinne śródpolnych oczek wodnych oraz zagłębień mokradłowych na Równinie Wełtyńskiej. Zesz. Nauk. AR Szczec. 173, Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. Młynkowiak E., Kutyna I Zbiorowiska roślinne Typhetum latifoliae i Phragmitetum communis oczek śródpolnych w zachodniej części Pojezierza Drawskiego. Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Agricultura 201 (78), Młynkowiak E., Kutyna I Zbiorowiska roślinne Acoretum calami i Caricetum vesicariae oczek śródpolnych w zachodniej części Pojezierza Drawskiego. Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Agricultura 226 (90),

14 134 E. Młynkowiak i I. Kutyna Młynkowiak E., Kutyna I a. Zbiorowiska szuwarowe ze związku Phragmition śródpolnych oczek wodnych w zachodniej części Pojezierza Drawskiego. Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Agricultura 248 (101), Młynkowiak E., Kutyna I b. Zbiorowiska szuwarowe ze związku Magnocaricion śródpolnych oczek wodnych w zachodniej części Pojezierza Drawskiego. Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Agricultura 248 (101), Młynkowiak E., Kutyna I c. Zbiorowiska łąk turzycowych i trawiastych terenów zalewowych związków Magnocaricion i Sparganio Glycerion-fluitantis w zachodniej części Pojezierza Drawskiego. Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Agricultura 248 (101), Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Inst. Bot. PAN, Kraków. Podbielkowski Z., Tomaszewicz H Roślinność jezior Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Monogr. Bot. 55, Środa M. 1991a. Roślinność wodna Żuław. Cz. I. Klasy: Lemnetea, Charetea, Littorelletea uniflorae [w: Rozpoznanie i ochrona ekosystemów]. Red. J. Nowicki. IMUZ, Falenty, Środa M. 1991b. Roślinność wodna Żuław. Cz. III. Klasa Potamogetonetea, związki: Nymphaeion, Hottonion, Ranunculion fluitantis [w: Rozpoznanie i ochrona ekosystemów]. Red. J. Nowicki. IMUZ, Falenty, Tomaszewicz H Roślinność wodna i szuwarowa starorzeczy Bugu na obszarze województwa warszawskiego. Acta Soc. Bot. Pol. 38 (2), Tomaszewicz H Roślinność wodna i szuwarowa Polski. Rozpr. UWarsz Wysocki C., Sikorski P Fitosocjologia stosowana. Wydaw. SGGW, Warszawa.