ZMIANY WIELKOŚCI EKONOMICZNEJ POLSKICH GOSPODARSTW ROLNYCH W LATACH

Transkrypt

1 Zmiany STOWARZYSZENIE wielkości ekonomicznej EKONOMISTÓW polskich gospodarstw ROLNICTWA rolnych I AGROBIZNESU w latach Roczniki Naukowe tom XVI zeszyt Joanna Muszyńska, Iwona Müller-Frączek Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu ZMIANY WIELKOŚCI EKONOMICZNEJ POLSKICH GOSPODARSTW ROLNYCH W LATACH CHANGES IN THE ECONOMIC SIZE OF POLISH FARMS IN THE YEARS Słowa kluczowe: wielkość ekonomiczna gospodarstwa, porządkowanie liniowe, grupowanie obiektów Key words: economic size of the farm, linear ordering, clustering of objects Abstrakt. Głównym celem badania była analiza regionalnego zróżnicowania wielkości ekonomicznej (WE) przeciętnych w województwie indywidualnych gospodarstw rolnych w latach Zmiana definicji gospodarstwa rolnego wywołała dodatkowy problem badawczy, wynikający z niejednorodności danych. Dlatego dla poszczególnych województw i lat oszacowano liczbę indywidualnych gospodarstw rolnych spełniających aktualną definicję. Wyznaczono wielkości ekonomiczne opisujące potencjalne przychody przeciętnych w województwie indywidualnych gospodarstw rolnych. Wysoka zgodność otrzymanych rankingów sugerowała stabilny w czasie podział Polski na regiony o podobnym poziomie rozwoju rolnictwa. Przypuszczenie to zweryfikowano, stosując metodę odchyleń standardowych. Wstęp Realizacja zadań wspólnej polityki rolnej (WPR) Unii Europejskiej (UE) wymagała stworzenia systemu zbierania danych rachunkowych z gospodarstw rolnych (FADN). Ponad 81 tys. gospodarstw z 28 krajów członkowskich Wspólnoty, w tym ponad 12 tys. z Polski, dobrowolnie uczestniczy w tym systemie. Dane gromadzone przez FADN służą m.in. do corocznego określania dochodów gospodarstw rolnych, funkcjonujących na terenie Wspólnoty. Na potrzeby analizy prowadzonej przez nie działalności gospodarstwa rolne klasyfikuje się pod względem tzw. wielkości ekonomicznej (WE). Mierzy ona sumę standardowych produkcji (SO) 1 ze wszystkich działalności rolniczych występujących w gospodarstwie. Jej wartość bazuje na współczynnikach regionalnych, odzwierciedlających uwarunkowania lokalne, odmienne dla regionów statystycznych. Wielkość ekonomiczna charakteryzująca potencjalne możliwości wytwórcze gospodarstwa rolnego jest więc jednym z mierników rozwoju rolnictwa. Z tego powodu istotne jest badanie zróżnicowania regionalnego WE, w szczególności zmian, które w nim zachodzą, zagadnienie to było celem artykułu. Materiał i metodyka badań Ponieważ dane jednostkowe z FADN nie są dostępne, podstawę przeprowadzonych badań stanowił materiał statystyczny dostępny w GUS. Na jego podstawie, tak jak to robi rolnik dla swojego gospodarstwa, oszacowano wielkości ekonomiczne poszczególnych województw 2. Następnie podzielono je przez liczbę gospodarstw, otrzymując WE przeciętnych indywidualnych gospodarstw rolnych, inaczej potencjalne przychody z rolnictwa, typowego w regionie gospodarstwa rolnego. W kolejnym kroku analizy dla każdego roku badania dokonano klasyfikacji oraz grupowania województw ze względu na WE. Rozważano różne metody i warianty grupowania [Steczkowski 1970, Grabiński i in. 1989]. Jednak, najbardziej stabilny w czasie podział na regiony o podobnym poziomie rozwoju rolnictwa otrzymano metodą odchyleń standardowych. 1 Standardowa produkcja jest to średnia z 5 lat wartość produkcji określonej działalności produkcji roślinnej lub zwierzęcej uzyskiwana z 1 ha lub od 1 zwierzęcia w ciągu 1 roku w przeciętnych dla danego regionu warunkach produkcyjnych [Goraj i in. 2012]. 2 Z powodu braku danych pominięto niektóre produkty rolne, np: konopie, grzyby, kwiaty i rośliny ozdobne.

2 206 Joanna Muszyńska, Iwona Müller-Frączek Wyniki badań Tabela 1. Liczba gospodarstw indywidualnych wg poprzedniej i nowej definicji Table 1. Number of private farms according to the previous and the new definition Województwo/ Province Dolnośląskie Liczba indywidualnych gospodarstw [tys.]/number of private farms [thous.] PSR * RW ** s 106,8 108,2 116,6 115,2 118,2 128,1 134,2 140,8 n 61,3 62,1 66,9 66,1 67,8 73,5 77,0 80,8 83,4-0,03 s 88,3 96,6 100,9 101,2 105,4 105,5 112,9 115,7 n 67,8 74,3 77,6 77,8 81,0 81,0 86,8 88,9 91,8-0,03 Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie s 257,1 268,0 284,5 289,6 278,4 286,4 291,6 305,7 n 188,1 196,1 208,1 211,9 203,7 209,6 213,4 223,6 247,7-0,10 s 42,7 46,1 47,7 46,0 47,2 51,6 52,3 55,0 n 21,9 23,6 24,4 23,6 24,2 26,5 26,8 28,2 30,8-0,08 s 167,9 187,8 192,0 193,5 197,5 197,8 204,3 209,5 n 130,4 145,8 149,1 150,2 153,4 153,6 158,7 162,7 158,0 0,03 s 283,3 310,5 310,8 321,3 322,0 354,2 372,4 373,5 n 153,6 168,3 168,5 174,2 174,6 192,0 201,9 202,5 212,1-0,05 s 277,2 327,8 327,1 334,7 330,2 347,2 358,9 369,1 n 228,5 270,2 269,7 275,9 272,2 286,2 295,8 304,3 258,0 0,18 s 44,6 58,2 64,6 61,2 63,2 66,4 69,7 73,9 n 28,2 36,8 40,9 38,7 40,0 42,0 44,1 46,7 49,2-0,05 s 261,3 296,4 302,7 297,9 304,4 300,8 307,9 311,7 n 140,3 159,2 162,6 160,0 163,4 161,5 165,3 167,4 193,6-0,14 s 103,9 109,7 110,5 111,7 108,9 111,1 116,1 119,9 n 84,0 88,7 89,3 90,3 88,1 89,9 93,9 97,0 93,0 0,04 s 60,7 60,1 60,3 62,8 62,3 70,3 71,8 76,4 n 40,9 40,5 40,6 42,3 42,0 47,3 48,4 51,5 47,5 0,08 s 163,1 171,8 177,9 177,5 193,3 226,6 241,3 252,9 n 64,6 68,0 70,5 70,3 76,6 89,7 95,6 100,2 97,7 0,03 Nowa definicja gospodarstwa rolnego, używana przez GUS od 2010 roku, wyklucza z poprzedniej podmioty mające małe znaczenie rolnicze (poprzednią definicję można znaleźć na stronie Aktualnie gospo- Kujawskopomorskie Świętokrzyskie s 141,9 147,6 153,3 152,4 148,7 162,4 165,3 172,2 n 96,6 100,5 104,4 103,8 101,3 110,6 112,6 117,3 120,6-0,03 Warmińskomazurskie n 43,5 44,0 43,9 46,3 45,3 47,6 52,1 53,9 s 64,9 65,6 65,5 69,1 67,5 71,0 77,7 80,3 52,2 0,03 s 162,0 187,2 188,5 184,4 188,6 185,0 195,1 201,4 Wielkopolskie n 125,1 144,5 145,5 142,3 145,6 142,8 150,6 155,4 162,6-0,04 Zachodniopomorskie n 30,1 35,4 37,4 35,9 37,1 40,9 43,2 44,6 s 47,6 56,1 59,2 56,8 58,7 64,7 68,3 70,6 39,6 0,13 Oznaczenia/Markings: s liczba gospodarstw według poprzedniej definicji/number of farms acc. to the previous definition, n liczba gospodarstw wg nowej definicji (dla lat szacunki na podstawie proporcji z 2010)/number of farms acc. to the current definition (for years estimates based on the proportion of 2010), * PSR szacunek liczby gospodarstw według nowej definicji na podstawie Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 roku/ estimated number of farms acc. to the new definition based on Agricultural Census of 2002, ** RW różnica względna między PSR i n dla 2002 r./the relative difference between PSR and n, for 2002 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS Source: own calculations upon CSO data

3 Zmiany wielkości ekonomicznej polskich gospodarstw rolnych w latach darstwa rolne nie obejmują posiadaczy użytków rolnych nieprowadzących działalności rolniczej oraz posiadaczy do 1 ha użytków rolnych, prowadzących działalność rolniczą o małej skali [ 2014]. Zmiana definicji znacznie ograniczyła liczbę gospodarstw, a tym samym miała wpływ na ich przeciętną WE. Badania prowadzone na przykładzie roku 2010 wykazały, że zmieniła się struktura przestrzenna średniej WE [Müller-Frączek, Muszyńska 2014]. Przed przystąpieniem do właściwych badań należało więc ujednolicić dane dotyczące liczby gospodarstw. Liczbę gospodarstw, które spełniały aktualną definicję w latach , oszacowano na podstawie stosunku liczby indywidualnych gospodarstw rolnych według starej i nowej definicji w roku Jest to bowiem jedyny rok, dla którego GUS podaje obie wartości. Otrzymane wyniki zamieszczono w tabeli 1. Trafność wyników zamieszczonych w tabeli 1 oceniono dla roku 2002, w którym informacja statystyczna jest pełniejsza. Na podstawie danych z Powszechnego Spisu Rolnego obliczono wielkość możliwie podobną do ilości gospodarstw według nowej definicji liczbę wszystkich gospodarstw rolnych pomniejszono o liczbę gospodarstw, które nie prowadzą działalności gospodarczej oraz liczbę gospodarstw do 1 ha, które produkują wyłącznie na własne potrzeby. Wielkość tę porównano z wartością otrzymaną na podstawie proporcji z 2010 roku. Obliczono względną różnicę (WR), która wahała się od -0,14 do 0,18. Szacunek uznano za wystarczająco dokładny, ponieważ przy odchyleniu równym 0,078 średnio różnica względna się niwelowała. W następnym kroku, zgodnie z zasadami FADN, dla każdego badanego roku i każdego województwa wyznaczono WE przeciętnych indywidualnych gospodarstw rolnych. Inaczej obliczono potencjalne przychody, które mogą w danym roku osiągnąć przeciętne w województwach gospodarstwa rolne. Wyniki przedstawiono w tabeli 2. Analizując je można stwierdzić pozytywne zjawisko zachodzące w badanym okresie wzrost średnich (w skali kraju) możliwości produkcyjnych przeciętnych gospodarstw. Jednak towarzyszył mu efekt niekorzystny pogłębianie się Tabela 2. WE przeciętnych indywidualnych gospodarstw rolnych według nowej definicji Table 2. The economic size of the average private farms according to the new definition Województwo/Province Wielkość ekonomiczna [tys. zł]/economic size [thous. PLN] Dolnośląskie 37,9 40,4 42,7 44,0 43,2 44,9 45,4 45,2 46,7 Kujawsko-pomorskie 61,0 66,9 66,0 68,9 66,7 72,5 79,1 77,0 73,8 Lubelskie 26,1 27,3 27,0 26,2 26,2 27,2 26,1 27,4 26,3 Lubuskie 47,7 52,5 58,0 58,1 55,5 58,3 54,8 64,4 59,0 Łódzkie 32,6 32,4 33,3 33,6 32,9 33,7 36,9 36,3 34,8 Małopolskie 17,4 17,4 17,8 18,3 17,8 17,0 17,5 17,3 15,6 Mazowieckie 32,7 34,0 34,9 34,6 34,1 33,7 38,5 38,7 37,3 Opolskie 44,5 47,2 49,4 53,4 47,7 52,8 69,6 72,3 66,0 Podkarpackie 17,5 17,8 16,5 17,0 15,9 15,0 15,0 15,2 14,5 Podlaskie 50,4 53,2 54,1 53,7 53,7 56,6 58,6 57,8 58,1 Pomorskie 57,8 55,9 62,7 61,9 59,7 60,6 60,6 61,1 59,3 Śląskie 19,6 21,0 21,2 24,3 23,9 24,1 25,2 24,0 23,2 Świętokrzyskie 25,3 23,9 25,2 25,9 24,1 24,2 23,8 23,6 22,5 Warmińsko-mazurskie 64,8 69,9 79,9 79,2 77,3 77,7 83,4 81,6 83,4 Wielkopolskie 62,0 65,8 66,2 67,1 61,6 62,1 73,7 73,3 72,5 Zachodniopomorskie 50,3 49,7 56,7 60,9 55,5 57,1 63,2 66,7 63,7 Średnia/Mean 40,5 42,2 44,5 45,5 43,5 44,8 48,2 48,9 47,3 Odchylenie standarowe/ Standard deviation 16,0 17,4 19,2 19,3 18,3 19,4 22,0 22,3 21,8 Współczynnik zmienności/ Variation coefficient 0,40 0,41 0,43 0,42 0,42 0,43 0,46 0,46 0,46 Źródło: jak w tab. 1 Source: see tab. 1

4 208 Joanna Muszyńska, Iwona Müller-Frączek rozwarstwienia województw pod względem rozwoju rolnictwa, mierzonego przeciętną wielkością ekonomiczną gospodarstw. Świadczy o tym wysoki wzrost współczynnika zmienności. Kolejnym krokiem badania było uporządkowanie liniowe województw względem WE (tab. 3). Mimo że zmienność WE w badanym okresie znacznie wzrosła, klasyfikacja województw nie uległa dużej zmianie. Świadczy o tym m.in. wysoka, statystycznie istotna wartość współczynnika konkordancji W Kendalla 3 na poziomie 0,97. Spośród wszystkich 16 województw, 3 nigdy nie zmieniły swojej pozycji, a 8 przesuwało się w rankingu tylko o jedno miejsce. Największa zmiana dotyczyła województwa opolskiego, które awansowało z pozycji 8. na 4. Tabela 3. Rankingi województw względem przeciętnej wielkości ekonomicznej Table 3. The rankings of provinces according to the average of economic size Województwo/ Province Ranking/Ranking Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Kujawsko-pomorskie Pomorskie Podlaskie Zachodniopomorskie Lubuskie Opolskie Dolnośląskie Mazowieckie Łódzkie Lubelskie Świętokrzyskie Śląskie Podkarpackie Małopolskie Źródło: jak w tab. 1 Source: see tab. 1 Duża zgodność uporządkowań województw nasuwała hipotezę o trwałym podziale Polski na regiony o podobnym poziomie rozwoju rolnictwa (mierzonym przeciętną WE). Stosowano kilka metod grupowania, z różnymi wariantami liczby klas, ale tylko przy podziale na 4 grupy metodą odchyleń standardowych 4 otrzymano klasyfikację względnie stabilną w całym okresie badania. Otrzymane wyniki przedstawiono na rysunku 1. Porównując mapy dla kolejnych okresów, można zauważyć, że zmiany w grupowaniu są raczej niewielkie. W 8 latach na 9 badanych (wyjątkiem jest 2009 rok) tyle samo regionów należało do grup o wartościach powyżej i poniżej średniej. Ponadto, aż 10 spośród wszystkich województw przez cały okres badania było klasyfikowanych w tej samej grupie, pozostałe (również województwo opolskie) w dwóch sąsiednich grupach. Można przyjąć, że grupę I (najsłabszą) stanowiły województwa: małopolskie, podkarpackie, śląskie oraz świętokrzyskie. Do grupy II (poniżej średniej) należały: dolnośląskie, lubelskie, łódzkie oraz mazowieckie. W skład III grupy (powyżej średniej) wchodziły województwa: lubuskie, opolskie, podlaskie, pomorskie i zachodniopomorskie. Najlepszą, IV grupę tworzyły: kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie oraz wielkopolskie. 3 Współczynnik konkordancji (zgodności) W Kendalla jest statystyką nieparametryczną, którą wykorzystuje się do badania zgodności rankingów. Przyjmuje ona wartości od 0 dla rankingów niezgodnych do 1 dla rankingów w pełni zgodnych. 4 W metodzie odchyleń obiekty zaliczane są do kolejnych grup, gdy wartości cechy (a i ) spełniają odpowiednie nierówności, dla grupy I (najsłabszej): a i < ā-s(a), dla grupy II: ā-s(a) a i < ā, dla grupy III: ā a i < ā+s(a) oraz dla grupy IV: a i ā+s(a), gdzie ā oznacza wartość średnią cechy, a s(a) jej odchylenie standardowe.

5 Zmiany wielkości ekonomicznej polskich gospodarstw rolnych w latach grupa IV (najlepsza)/ group IV (the best) grupa III/ group II Rysunek 1. Wyniki grupowania województw Figure 1. The results of the clustering provinces Źródło: opracowanie własne Source: own study grupa II/ group II grupa I (najsłabsza)/ group I (the weakest) Podsumowanie i wnioski Celem badania była ocena regionalnego zróżnicowania wielkości ekonomicznej polskich gospodarstw rolnych i jego zmian w czasie. Przeprowadzona analiza potwierdziła silne rozproszenie województw pod względem poziomu rolnictwa, mierzonego wielkością ekonomiczną przeciętnych indywidualnych gospodarstw rolnych. Świadczą o tym uzyskane wartości WE. W najlepszych regionach są one kilkukrotnie wyższe od WE gospodarstw w najsłabszych województwach. Ujęcie dynamiczne pozwoliło na zaobserwowanie wzrostu możliwości produkcyjnych polskich gospodarstw rolnych, co jest niewątpliwie pozytywnym zjawiskiem. Niepokojący jest jednak fakt, że towarzyszy mu niekorzystny efekt pogłębianie się rozwarstwienia województw pod względem rozwoju rolnictwa.

6 210 Joanna Muszyńska, Iwona Müller-Frączek Mimo że charakterystyki rozkładu wielkości ekonomicznej przeciętnych indywidualnych gospodarstw rolnych zmieniają się w badanym okresie, to jednak struktura przestrzenna tej cechy jest raczej stabilna w czasie. Po pierwsze uporządkowanie województw uległo niewielkim zmianom. Po drugie, można wskazać trwały w czasie podział województw na 4 grupy o zbliżonym poziomie rozwoju rolnictwa, którego miernikiem jest potencjalny przychód, typowego dla regionu, gospodarstwa rolnego. Literatura Goraj L., Bocian M., Cholewa I., Nachtman G., Tarasiuk R. 2012: Współczynniki standardowej produkcji 2007 dla celów Wspólnotowej Typologii Gospodarstw Rolnych, IERiGŻ-PIB, Warszawa. Grabiński T., Wydymus S., Zeliaś A. 1989: Metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych, PWN, Warszawa. Müller-Frączek I., Muszyńska J. 2014: Zmiana definicji gospodarstwa rolnego a wyniki badań wielkości ekonomicznej gospodarstw, Rocz. Nauk. SERiA, t. XVI, z. 2, Steczkowski J. 1970: Statystyczna procedura określania struktury zbiorowości, Zesz. Nauk. Wyższej Szkoły Europejskiej w Krakowie, nr 21, Kraków. danych lokalnych, dostęp dostęp Summary The article presents the analysis of economic size of private farms in Poland in the years The average farm in the province was adopted as the research unit. The main aim of the study was to assess the regional diversity of economic size of farms and its changes over time. However, changing the definition of a farm has caused an additional problem, due to the heterogeneity of data. Therefore, in the first part of the research, for each region and years , number of individual farms that have met the current definition was estimated. The next step was to evaluate the economic size of average farm. The economic size of farm determines production capacity of the farm, expressed as its potential income. Based on the economic size of the farm, estimated for each of the years of research, the rankings of regions were created. High concordance of rankings suggested that the division of provinces into groups with similar levels of development of agriculture would be stable over time. This assumption was verified by standard deviation method. Adres do korespondencji dr Joanna Muszyńska, dr Iwona Müller-Frączek Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Katedra Ekonometrii i Statystyki ul. Gagarina 13a, Toruń joanna.muszynska@umk.pl, muller@econ.umk.pl