OCENA REALIZACJI DZIAŁANIA UŁATWIANIE STARTU MŁODYM ROLNIKOM PROGRAMU ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH WEDŁUG WOJEWÓDZTW

Transkrypt

1 50 Anna Grontkowska, STOWARZYSZENIE Milena Frania, EKONOMISTÓW Stanisław Bagieński ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XVIII zeszyt 6 Anna Grontkowska, Milena Frania, Stanisław Bagieński Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie OCENA REALIZACJI DZIAŁANIA UŁATWIANIE STARTU MŁODYM ROLNIKOM PROGRAMU ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH WEDŁUG WOJEWÓDZTW ASSESSMENT OF THE IMPLEMENTATION OF THE MEASURE SETTING UP OF YOUNG FARMERS UNDER RDP BY PROVINCES Słowa kluczowe: młody rolnik, liczba wniosków, kwota pomocy, województwo Key words: young farmer, the number of applications, the amount of aidprovince, voivodeship JEL codes: Q12, Q18 Abstrakt. Przedstawiono poziom wykorzystania środków i przestrzenne zróżnicowanie aktywności rolników w pozyskiwaniu wsparcia w działaniu PROW Ułatwianie startu młodym rolnikom w latach na podstawie danych ARiMR. Porównania w układzie wojewódzkim dokonano według stanu na roku. Rolnicy z województw środkowej części Polski (mazowieckie, wielkopolskie i lubelskie) złożyli największą liczbę wniosków i uzyskali największą łączną kwotę wsparcia w analizowanym działaniu. Najaktywniej korzystali ze wsparcia w ramach analizowanego działania uprawnieni rolnicy z województw wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego, warmińsko-mazurskiego, podlaskiego, a także opolskiego, pomorskiego i zachodniopomorskiego. Wstęp Akcesja Polski do Unii Europejskiej (UE) w 2004 roku wiązała się z wdrożeniem wielu instrumentów wspólnej polityki rolnej (WPR) i jednocześnie wymagała podjęcia aktywności przez rolników w celu przystosowania gospodarstw do nowych rozwiązań. Początkowo pomimo wielu obaw i wątpliwości, rolnicy zapoznawali się z wymaganiami i zasadami obowiązującymi przy ubieganiu się o wsparcie z różnych programów, a następnie przygotowywali wnioski o dofinansowanie. Znaczne środki finansowe przeznaczano na wspieranie rozwoju rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na trzy podstawowe obszary: gospodarczy, środowiskowy i społeczny. Ważnym obszarem pomocy było finansowanie inwestycji przyczyniających się do modernizacji polskiego rolnictwa. Wyniki badań realizowanych w tym obszarze wskazują, że z programów wsparcia korzystały głównie gospodarstwa większe obszarowo, gdyż wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa o 1 ha prawdopodobieństwo korzystania z działania dotyczącego modernizacji gospodarstw zwiększało się o 4,5% [Wicki 2014]. Ponadto występowało wyraźne regionalne zróżnicowanie w realizacji tego działania, bowiem w województwach o rozdrobnionej strukturze agrarnej intensywność korzystania ze środków była niższa [Wicki 2015]. Innym wspieranym kierunkiem rozwoju obszarów wiejskich wskazanym w PROW na lata do realizacji na terenie całego kraju było działanie Ułatwianie startu młodym rolnikom (MR). W celach tego działania zakładano, że przejmowanie lub zakładanie gospodarstw rolnych przez osoby młode, aktywne i z odpowiednimi kwalifikacjami, doprowadzi do oczekiwanych zmian strukturalnych w rolnictwie, a także przyczyni się do zwiększenia konkurencyjności tego sektora. Jednak, aby młode osoby mogły zrealizować założone inwestycje niezbędne jest wsparcie finansowe, gdyż rozpoczęcie samodzielnej działalności rolniczej wiąże się z poniesieniem ogromnych nakładów finansowych na uruchomienie produkcji czy też modernizację gospodarstwa. Celem działania MR było stymulowanie transferu gospodarstw prowadzonych

2 Ocena realizacji działania Ułatwianie startu młodym rolnikom PROW przez osoby powyżej 55. roku życia na rzecz młodych, wykształconych następców. Zgodnie z przepisami o pomoc finansową w tym działaniu mogły ubiegać się osoby fizyczne (beneficjenci), które spełniały określone prawnie warunki [Dz.U. 2007, nr 200, poz. 1443]. Materiał i metodyka badań Celem opracowania jest przedstawienie poziomu wykorzystania środków i zróżnicowania regionalnego aktywności rolników w pozyskiwaniu wsparcia w działaniu MR w latach Badania przeprowadzono z wykorzystaniem danych Systemu Informacji Zarządczej Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) oraz Banku Danych Lokalnych GUS. W opracowaniu dokonano porównania według województw według stanu na , czyli na podstawie pięciu przeprowadzonych naborów wniosków w tym działaniu w latach 2008, 2009, 2010, 2011 i Analizowano w ujęciu przestrzennym strukturę złożonych wniosków i proponowanej w nich kwoty pomocy finansowej, strukturę wydanych decyzji i zrealizowanych kwot wsparcia na tle struktury uprawnionych gospodarstw (z kierownikiem w wieku poniżej 40 lat). Wyniki badań Działanie Ułatwianie startu młodym rolnikom uruchomiono 3 marca 2008 roku. Od początku jego uruchomienia ogółem w Polsce złożono wnioski na łączną proponowaną kwotę pomocy 4346,0 mln zł, w tym w naborze z 2008 roku było to 6495 wniosków, w 2009 roku 1209, w 2010 roku , w 2011 roku 8600 i w 2014 roku [ARiMR 2016, s. 35, Podlińska, Zając 2015]. Odnotowano zatem wyraźne zróżnicowanie aktywności uprawnionych w ubieganiu się o środki w kolejnych naborach. W pierwszym naborze (2008 rok) złożono 12,3% ogółu wniosków, w drugim (2009 rok) tylko 2,3%, w trzecim naborze w 2010 roku było to 24,6%, w czwartym naborze w 2011 roku 16,3%, natomiast najwięcej w ostatnim naborze (2014 rok) 44,5% ogółu wniosków tego działania. Średnia proponowana kwota w przeliczeniu na jeden wniosek wyniosła 82,5 tys. zł. W tabeli 1 przestawiono liczbę złożonych wniosków, wnioskowaną kwotę pomocy oraz kwotę przypadającą na jeden wniosek w ramach działania MR w latach , a także struktury tych cech według danych na według województw. Największe zainteresowanie działaniem odnotowano w województwie mazowieckim, w którym złożono 8,6 tys. wniosków na łączną kwotę 705 mln zł, co stanowiło 16,4% wszystkich wniosków i 16,2% proponowanej kwoty. Kolejnym województwem o znaczącej liczbie złożonych wniosków było województwo wielkopolskie, w którym przyjęto 15% ogółu wniosków, było to o 742 wnioski mniej niż województwie mazowieckim. Najmniejsze zainteresowanie działaniem MR wykazali młodzi rolnicy z województwa lubuskiego (838 wniosków, czyli 1,6% ogółu wniosków na łączną kwotę 69,6 mln zł) oraz śląskiego (1031 wniosków, czyli 2,0% ogółu wniosków na kwotę 84,5 mln zł). Najwyższą średnią kwotę na jeden złożony wniosek odnotowano w województwie zachodniopomorskim, najniższą zaś w województwie łódzkim. Różnica wynosiła ponad 3,5 tys. zł. ARiMR wydała prawie 39 tys. decyzji na pomoc finansową w ramach analizowanego działania. Spośród wszystkich złożonych wniosków pozytywnie rozpatrzono prawie 75%, a zrealizowane płatności w ramach wszystkich naborów wyniosły ponad 3,16 mld zł i stanowiły 72,7% wnioskowanej kwoty pomocy. W tabeli 2 zestawiono szczegółowe informacje dotyczące zrealizowanych elementów działania MR na lata , a mianowicie liczbę wydanych decyzji i ich udział w liczbie złożonych wniosków oraz poziom zrealizowanych płatności i ich udział we wnioskowanej kwocie pomocy. Ponadto przedstawiono strukturę kwot zrealizowanych płatności oraz strukturę uprawnionych rolników, czyli gospodarstw z kierownikiem w wieku poniżej 40 lat, według województw. Zarówno pod względem liczby wydanych decyzji, jak i kwoty pomocy dominowały województwa mazowieckie i wielkopolskie, bowiem młodzi rolnicy z tych województw otrzymali łącznie 32,1% decyzji o przyznaniu pomocy, czyli co trzeci młody rolnik uczestniczący w programie to beneficjent z Mazowsza lub Wielkopolski. W zestawieniu z liczbą gospodarstw z kierownikiem w wieku do 40 lat według województw było to o 7,1 p.p. więcej, gdyż udział takich gospodarstw

3 52 Anna Grontkowska, Milena Frania, Stanisław Bagieński Tabela 1. Liczba złożonych wniosków i wnioskowana kwota pomocy w ramach działania Ułatwienie startu młodym rolnikom PROW według województw (stan na r.) Table 1. Number of applications submitted and requested aid under the measure Setting up of young farmers under RDP by province (as of ) Województwo/ Provinces Liczba złożonych wniosków/ Number of applications submitted Wnioskowana kwota pomocy [tys. zł]/the proposed aid [thous. PLN] Kwota na jeden wniosek [zł]/ The amount per application [PLN] Udział wniosków/ Share of applications [%] Udział wnioskowanej kwoty/share of the amount [%] Dolnośląskie ,85 3,3 3,4 Kujawsko-pomorskie ,36 9,2 9,2 Lubelskie ,80 11,7 11,6 Lubuskie ,89 1,6 1,6 Łódzkie ,22 8,0 7,9 Małopolskie ,23 2,5 2,6 Mazowieckie ,64 16,4 16,2 Opolskie ,02 2,4 2,4 Podkarpackie ,41 2,7 2,7 Podlaskie ,85 8,7 8,7 Pomorskie ,13 4,0 4,1 Śląskie ,01 2,0 1,9 Świętokrzyskie ,47 4,1 4,2 Warmińsko-mazurskie ,56 5,3 5,4 Wielkopolskie ,63 15,0 15,0 Zachodniopomorskie ,25 3,1 3,2 Razem ,40 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie [ARiMR 2016, s. 178] Source: own study based on [ARiMR 2016, p. 178] w tych dwóch województwach wynosił 25%, czyli gospodarował co czwarty młody rolnik. Najmniej liczbowo z analizowanego działania skorzystało rolników z województwa lubuskiego, dla którego zaakceptowano jedynie 552 wnioski, co stanowiło 1,4% ogółu wniosków (odnotowana skuteczność to 65,9%, czyli jedna z najniższych). Niewielka liczba wniosków wpłynęła na łączną najniższą kwotę zrealizowanych płatności (44,6 mln zł, co stanowiło 64,1% wnioskowanej kwoty). Najmniej wniosków (zaledwie 21,3%) odrzucono w województwie podlaskim, w którym również przyznano największą część (78,5%) wnioskowanej kwoty pomocy. Najwięcej wniosków odrzucono w województwie zachodniopomorskim (43,8%), tam też rolnicy otrzymali najmniejszą część wnioskowanej pomocy (56,2%). Na podstawie przeprowadzonych badań zaobserwowano zależność między strukturami w ujęciu wojewódzkim dotyczącymi liczby wydanych decyzji o udzielenie wsparcia i liczby gospodarstw z kierownikiem poniżej 40 lat w liczbie gospodarstw tej grupy ogółem. Współczynnik korelacji Pearsona wyniósł 0,78. Z danych zestawionych w tabelach 1 i 2 wynika, że struktury liczby złożonych wniosków, wnioskowanej kwoty pomocy, wydanych decyzji i zrealizowanych płatności w ujęciu przestrzennym nie były wyraźnie odmienne. Łączny udział wniosków złożonych przez rolników z trzech województw (mazowieckiego, wielkopolskiego, lubelskiego) stanowił 43,1%, wydanych zaś decyzji 44,4%. Łączna wnioskowana kwota z tych województw stanowiła 42,8% kwoty z całej Polski, a 44,3% zrealizowanych płatności. Oznacza to, że skuteczność rolników z tych województw w pozyskiwaniu środków z działania MR należy ocenić jako większą w porównaniu z rolnikami z pozostałych województw. Wśród beneficjentów dominowali mężczyźni (ich udział wynosił 83,4% ogółu rolników, którzy otrzymali pomoc w działaniu MR), 41,6% to osoby legitymujące się średnim wykształceniem rolniczym, 65,9% mieściło się w przedziale wieku od 18 do 25 lat [ARiMR 2016, s. 35].

4 Ocena realizacji działania Ułatwianie startu młodym rolnikom PROW Zaobserwowano znaczne zróżnicowanie skuteczności w pozyskiwaniu środków z działania MR pomiędzy rolnikami z poszczególnych województw. Z danych w tabeli 2 wynika, że w województwie wielkopolskim udział liczby wydanych decyzji był wyższy o 0,7 p.p. od udziału złożonych wniosków (tab. 1). Świadczy to o tym, że młodzi rolnicy z tego województwa złożyli poprawną dokumentację i właściwie napisane biznesplany (odrzucono zaledwie 22,8% złożonych wniosków). Z kolei w województwie zachodniopomorskim udział liczby wydanych decyzji był niższy o 0,8 p.p. od udziału w liczbie złożonych wniosków, rolnicy nie spełnili kryteriów przy składaniu dokumentacji (odrzucono 43,8% złożonych wniosków). Największe zróżnicowanie w strukturze zrealizowanych płatności do wnioskowanej kwoty wsparcia zaobserwowano w województwach podlaskim i lubelskim, w których udział kwoty pomocy był o 0,7 p.p. wyższy od wnioskowanej. Tabela 2. Wybrane informacje dotyczące realizacji działania MR PROW (stan na ) Table 2. Selected information on the implementation of the measure Setting up off young farmers RDP (as of ) Województwo/ Province Liczba wydanych decyzji/ Number of decisions issued Kwota zrealizowanych płatności/number of the payments made łącznie [tys. zł]/ including [thous. PLN] na jeden wniosek [zł]/per application [PLN] wydanych decyzji w liczbie złożonych wniosków/share of decisions issued in the number of applications wydanych decyzji w łącznej liczbie zaakceptowanych wniosków/share of decisions issued in the total number of accepted applications Udział/Share [%] kwoty w województwie w zrealizowanych płatnościach/share of the amount in the province in the payment application gospodarstw w województwie z kierownikiem poniżej 40 lat w liczbie takich gospodarstw ogółem/ share of households with a head of less than 40 years in the number of farms in total Dolnośląskie ,3 3,1 3,1 3,6 Kujawskopomorskie ,8 9,7 9,8 5,2 Lubelskie ,4 12,3 12,3 14,0 Lubuskie ,9 1,4 1,4 1,3 Łódzkie ,5 8,2 8,1 9,8 Małopolskie ,0 2,3 2,3 8,4 Mazowieckie ,8 16,4 16,2 15,7 Opolskie ,9 2,4 2,3 1,9 Podkarpackie ,3 2,6 2,6 7,4 Podlaskie ,7 9,3 9,4 6,4 Pomorskie ,7 3,8 3,8 2,9 Śląskie ,0 2,0 2,0 3,3 Świętokrzyskie ,6 3,8 3,7 6,2 Warmińskomazurskie ,6 4,8 4,9 2,9 Wielkopolskie ,2 15,7 15,8 9,3 Zachodniopomorskie ,2 2,3 2,3 1,8 Razem , Źródło: opracowanie własne na podstawie [ARiMR 2016] oraz danych GUS Source: own study based on [ARiMR 2016] and CSO data

5 54 Anna Grontkowska, Milena Frania, Stanisław Bagieński Na mapie 1 zobrazowano zrealizowane płatności w ramach działania MR oraz przeciętną powierzchnię gospodarstwa w poszczególnych województwach. Ze wsparcia najbardziej skorzystali rolnicy z województw środkowej Polski, a także z gospodarstw położonych we wschodniej części kraju (województwa lubelskie i podlaskie). Najmniejszy udział w strukturze zrealizowanych płatności miały województwa znajdujące się w południowej i południowo-zachodniej części Polski. Największą kwotę pomocy otrzymali rolnicy z województw mazowieckiego, wielkopolskiego i lubelskiego, czyli największą pomoc przyznano rolnikom z województw o średniej powierzchni gospodarstwa. Wyniki badań wskazują, że najaktywniejszymi spośród uprawnionych (rolnicy w wieku poniżej 40 lat) byli rolnicy z województw wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego, warmińsko-mazurskiego, podlaskiego opolskiego, pomorskiego i zachodniopomorskiego, czyli województw charakteryzujących się większą przeciętną powierzchnią gospodarstwa. Wśród rolników, którzy otrzymali premię, 41,2% specjalizowało się w uprawach polowych, 38,5% w produkcji mieszanej, 10,1%, w hodowli bydła mlecznego, 2,8% w ogrodnictwie, 2,7% w hodowli bydła mięsnego, 2,2,% w hodowli trzody chlewnej, a 2,5% przypadało na pozostałe kierunki produkcji w gospodarstwie [ARiMR 2016, s. 35] Z informacji przedstawionych przez ARiMR na podstawie sprawozdań rolników (zarejestrowanych było 37,3% kompletnych) zrealizowane inwestycje przez młodych rolników to: zakup maszyn i urządzeń do produkcji roślinnej i zwierzęcej (22 674), zakup elementów dodatkowego wyposażenia (94 89) oraz ciągników (4086); budowa lub modernizacja budynków gospodarczych, powierzchni placów manewrowych, zbiorników na gnojówkę i gnojowicę (18,2 tys. m 2 ), płyt obornikowych (17,9 tys. m 2 ), powierzchni służących produkcji i sprzedaży bezpośredniej w gospodarstwach rolniczych (4,8 tys. m 2 ), dróg dojazdowych; założenie 1,0 tys. ha powierzchni sadów lub plantacji wieloletnich [ARiMR 2016, s. 36]. Ponad 14% (5559) gospodarstw zostało utworzonych w efekcie przekazania ich młodym rolnikom przez osoby ubiegające się o rentę strukturalną. 22,3 16,2 14,9 21,5 13,6 Zrealizowane płatności w ramach wszys-tkich naborów [zł]/payments made in respect of all admissions [PLN]: 6 16,7 12,7 8, ,3 14,8 6,3 7,7 3,9 5,6 4,3 7,7 Przeciętna powierzchnia gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyżej 1 ha UR/Average size of an individual farm with an area of over 1 ha AL Rysunek 1. Zróżnicowanie przestrzenne poziomu zrealizowanych płatności w ramach działania MR oraz przeciętnej powierzchni gospodarstwa według województw Figure 1. Spatial differentiation of the level of payments made under measure Young farmers and the average area of farms by province Źródło: opracowanie własne na podstawie Systemu Informacji Zarządczej ARiMR oraz danych GUS Source: own study based on Management Information System and the ARMA CSO data

6 Ocena realizacji działania Ułatwianie startu młodym rolnikom PROW Podsumowanie Istotnym czynnikiem zmian sytuacji rolnictwa w Polsce było wdrożenie instrumentów WPR po przystąpieniu do UE. Dwie podstawowe instytucje zaangażowane w realizację z tego wynikających zadań to Agencja Rynku Rolnego, która realizuje zadania związane z regulacjami rynkowymi, i ARiMR, która rozdysponowuje płatności bezpośrednie i wdraża programy ukierunkowane na rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich Polski. Rolnicy coraz częściej wykazują zainteresowanie działaniami oferowanymi w ramach PROW, głównie dotyczącymi możliwości prowadzenia inwestycji modernizacyjnych i obejmujących dostosowania gospodarstw do obowiązujących w UE standardów. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że występowało duże przestrzenne zróżnicowanie liczby złożonych wniosków i wnioskowanej kwoty w ramach działania MR. Rolnicy z województw środkowej części Polski (mazowieckie, wielkopolskie i lubelskie) złożyli największą liczbę wniosków i uzyskali największą łączną kwotę wsparcia. Najaktywniej korzystali ze wsparcia w ramach analizowanego działania uprawnieni rolnicy z województw wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego, podlaskiego, warmińsko-mazurskiego, a także opolskiego, pomorskiego i zachodniopomorskiego. Rolnicy z województwa lubuskiego otrzymali najmniejszą kwotę wsparcia, ale i liczba gospodarstw jest tam najmniejsza w całym kraju. Najbardziej ze wsparcia z działania MR skorzystali rolnicy z województwa mazowieckiego, w którym odnotowano również największy udział uprawnionych rolników (prawie 15,7% wszystkich uprawnionych). Literatura ARiMR Sprawozdanie z działalności Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa za 2015 rok. Warszawa: Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Departament Analiz i Sprawozdawczości. Podlińska Olga, Adam Zajac Ocena wykorzystania środków PROW wspierających start młodych rolników. [W] Ekonomiczne mechanizmy wspierania i ochrony rolnictwa rodzinnego w Polsce i innych państwach Unii Europejskiej, red. Aleksandra Chlebicka, Warszawa: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 października 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania Ułatwianie startu młodym rolnikom objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Dz.U. 2007, nr 200, poz Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 lutego 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania Ułatwianie startu młodym rolnikom objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Dz.U. 2008, nr 24, poz Wicki Ludwik Czynniki wpływające na częstość korzystania z wybranych działań PROW w gospodarstwach rolnych. Przegląd Zachodniopomorski 3 (2): Wicki Ludwik Regionalne zróżnicowanie realizacji działania Modernizacja gospodarstw rolnych w ramach PROW Zeszyty Naukowe Polityki Europejskie. Finanse i Marketing 14 (63): Summary The paper presents spatial differentiation of the level and use by farmers the support under the RDP measure 1.2. Setting up of young farmers. Comparisons were made in a province as of Farmers from the provinces of the central part of Poland (Mazowieckie, Wielkopolskie and Lubelskie provinces) made the largest number of applications and received the largest total amount of support. Accordingly the smallest interest was shown by young farmers from the East provinces (Podlaskie and Lubuskie). Adres do korespondencji dr inż. Anna Grontkowska, dr hab. Stanisław Bagieński, prof SGGW Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw ul. Nowoursynowska anna_grontkowska@sggw.pl, stanislaw_bagienski@sggw.pl