BŁĘDNE KOŁO OKRUCIEŃSTWA ANATOMIA PRZEMOCY ZBIOROWEJ

Transkrypt

1 PROFILAKTYKA SPOŁECZNA I RESOCJALIZACJA 2013, 22 ISSN Izabela Sakson-Szafrańska 1 BŁĘDNE KOŁO OKRUCIEŃSTWA ANATOMIA PRZEMOCY ZBIOROWEJ Refleksje dotyczące książki: Lech M. Nijakowski: Rozkosz zemsty. Socjologia historyczna mobilizacji ludobójczej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2013 A VICIOUS CIRCLE OF CRUELTY ANATOMY OF COLLECTIVE VIOLENCE Some thoughts on the book: Lech M. Nijakowski: Rozkosz zemsty. Socjologia historyczna mobilizacji ludobójczej [Pleasure of vengence. Historical sociology of genocidal mobilization] Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2013 Rozkosz zemsty. Socjologia historyczna mobilizacji ludobójczej Lecha M. Nijakowskiego jest pozycją poświęconą przemocy zbiorowej w postaci ludobójstw, czystek etnicznych i masakr. Stanowi jedną z nielicznych prac dostępnych na polskim rynku, która przedstawia badane zjawiska w szerokiej perspektywie porównawczej. Książka powstała w wyniku długoletnich badań autora nad problemem przemocy zbiorowej, a szczególnie nad zjawiskiem ludobójstwa. Jej II część została oparta na wywiadach z żyjącymi świadkami oraz rodzinami opisywanych przez autora wydarzeń z okresu II wojny światowej. Interdyscyplinarne spojrzenie badawcze sytuuje tę książkę na przecięciu dwóch subdyscyplin: studiównadludobójstwem (genocide studies) oraz socjologii historycznej (25), autor korzystając z dorobku nauk społecznych, wychodzi poza ramy jednej wybranej dyscypliny naukowej, przez co książka zgodnie z jego intencją nie stanowi formy grupowej terapii, 1 Mgr Izabela Sakson-Szafrańska jest doktorantką Wydziału Stosowanych Nauk Społecznych i Resocjalizacji, pod opieką Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej IPSiR UW. Adres izabela.sakson-szafranska@student.uw.edu.pl

2 228 Izabela Sakson-Szafrańska propagandy, traktatu teologicznego, wykładu moralności czy demonologii (34). Bardzo dobry wstęp omawia zwięźle zawartość książki, dając wyobrażenie o poruszanych tu zagadnieniach i konkluzjach formułowanych przez autora. Pomimo naukowego podejścia do tematu i jego specyfiki, książka nie jest monotonnym akademickim elaboratem, może z wyjątkiem rozdziału 7, który wymaga od czytelnika nieco głębszej znajomości tematu. Jej lektura nie nudzi, a liczne przykłady pozwalają na lepsze zrozumienie tez autora. Całość jest przemyślana i spójna, daje dobry wgląd w kwestie związane z ludobójstwem, ofiarami, sprawcami i świadkami, a przy tym autor unika, (choć nie do końca, ale jest to podyktowane specyfiką poruszanych zagadnień) nadmiernej drastyczności, jaka pojawia się w wielu innych pozycjach z zakresu genocide studies. Jest podsumowaniem tez, jakie pojawiły się w literaturze przedmiotu i zgodnie z kanonem ustalonym dla pracy naukowej zawiera wiele odwołań do materiałów źródłowych, dzięki czemu czytelnik może dostrzec i zrozumieć wielowymiarowość problemu, jakim jest przemoc zbiorowa. Nie jest to zatem lektura zrozumiała jedynie dla znawców dyscypliny, jak przy tak poważnym temacie można byłoby oczekiwać. Dzięki ogromnej erudycji autora, książka zaskakuje swoistą lekkością opracowania, co stanowi jej ogromny atut, przez co nie jest jedynie pozycją akademicką, ale stanowi wciągającą i interesującą opowieść. Większość publikacji ukierunkowała nasze myślenie w stronę, z której problem ludobójstwa postrzegamy w kontekście i przez pryzmat nazizmu i jego największej zbrodni, jaką był Holokaust. Lech Nijakowski poszerza tę perspektywę, nie ograniczając się w swojej analizie jedynie do XX wiecznej Europy i przyjęcia za punkt wyjścia Shoah jak często w badaniach nad ludobójstwem czynią to inni badacze. Nie unika jednak problemu, jakim w dyskursie naukowym stał się Holokaust, ale czyni to, aby wyjaśnić, dlaczego komparatystyka różnych przypadków ludobójstw jest niezbędna dla zrozumienia i znalezienia elementów wspólnych i tych, które odróżniają przypadki masowych mordów, a także w odpowiedzi na krytykę badaczy Zagłady (Milchman, Rosenberg), którzy uważają, że jej wyjątkowy charakter uniemożliwia zestawienie jej na jednej płaszczyźnie z innymi. Podkreśla także rolę, jaką w badaniach nad przemocą zbiorową odgrywają emocje i zaangażowanie badaczy, które często uniemożliwiają rzetel-

3 Błędne koło okrucieństwa anatomia przemocy zbiorowej 229 ną pracę naukową, przenosząc debatę z pola czystej nauki na grunt polityczny czy historyczny pod postacią polityki pamięci. Autor polemizując z niedoskonałościami dotychczasowych rozważań, stara się w sposób obiektywny, charakterystyczny dla dobrze wykształconego socjologa, zmierzyć się z tym trudnym i ciągle jeszcze kontrowersyjnym tematem. Jednak główną intencją tej pracy nie jest jedynie dokumentacja i analiza aktów ludobójczych w ich kontekście historycznym. Jak podkreśla L. Nijakowski, jest to zaproponowanie nowego ogólnego modelu socjologicznego, mającego wyjaśnić mobilizacje ludobójczą (13). Siatka pojęciowa W pierwszej części książki Socjologia historyczna masakry, czystki etnicznej i ludobójstwa, Lech Nijakowski zaczyna od rozważań na temat pojęć związanych z przemocą zbiorową. Krok po kroku objaśnia kolejne terminy podając ich genezę i odwołując się do wcześniejszych publikacji i ustaleń naukowych takich badaczy jak G. Simmel, J. Semelin, M.I. Midlarsky, R. Melson, H. Fein. Dzięki takiemu ujęciu tematu, pozycja wpisuje się w dotychczasowy nurt studiów nad ludobójstwem, stanowiąc jednocześnie wartościową bazę dla dalszych badań, dzięki stworzeniu dokładnej siatki pojęciowej. Dla czytelnika tak szczegółowa siatka pojęciowa a także zwięzła operacjonalizacja używanej terminologii, sprawia, że praca staje się dużo łatwiejsza do zrozumienia, nawet dla odbiorcy niezorientowanego w omawianej dziedzinie. Autor rozpoczyna od definicji kluczowego pojęcia, jakim jest przemoc zbiorowa, co odróżnia ją od aktów seryjnych morderców, masakr spowodowanych przez pojedynczych sprawców czy masowych samobójstw. Według autora przemoc zbiorowa to wspólne działanie przynajmniej trzech sprawców, których uświadomionym celem jest akt agresji wobec wybranej ofiary lub grupy ofiar, przy czym ofiara nie akceptuje ich celu (63). Oczywiście można zgłosić pewne zastrzeżenia do tak ogólnie sformułowanej definicji, ale dalsza część wywodu autora kompensuje te niedoskonałości. Kolejne definicje dotyczą: linczu, pogromu i masakry, dość zwięźle i rzeczowo omówione na wybranych przez autora przykładach

4 230 Izabela Sakson-Szafrańska (szczególnie tabela 2.1, dotycząca masakr z wyróżnieniem miejsca i czasu a także sprawców i ofiar: 66 68), ukazują ich podobieństwa i różnice a także potencjalne konsekwencje, jakie każde z tych zjawisk może mieć dla społeczeństwa. Problem ludobójstwa Najważniejsze w tej części pracy jest zdefiniowanie, czym jest ludobójstwo. Autor podkreśla, że samo pojęcie w dyskursie publicznym pojawiło się stosunkowo niedawno, stworzone przez polskiego prawnika Rafała Lemkina i zaprezentowane na konferencji poświęconej unifikacji prawa karnego w 1933 w Madrycie. Jednak w prawie międzynarodowym pojawiło się dopiero 9 grudnia 1948 w Konwencji ONZ w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Autor, jak wielu innych badaczy genocide studies, uważa, iż ramy konwencji są zbyt wąskie, aby mogła być jedyną wykładnią i podstawą do prowadzenia badań nad ludobójstwem. Z tego powodu określa cechy charakterystyczne dla zbrodni ludobójstwa, aby umożliwić jej zdefiniowanie na potrzeby badań naukowych, szczególnie z zakresu socjologii. Problemy, jakie wynikają z prawnej definicji ludobójstwa, sprawiają, że przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych a przede wszystkim socjologowie i politolodzy posługują się własnymi definicjami. Nie ma jednej obowiązującej definicji, a różnice są nieraz bardzo istotne, prowadząc do tworzenia zasadniczo odmiennych katalogów przypadków ludobójstw (72). Autor, podając swoją definicję, rozstrzyga ten dylemat na potrzeby dalszej analizy, by odróżnić ludobójstwo od wielu innych masowych zbrodni i zrozumieć jego etiologię. Następnie, posługując się klasyfikacją Roberta Melsona (1992), określa ludobójstwa, jako totalne (ludobójstwo Ormian , Holokaust, włączając Romów, , Ruanda 1994) i częściowe, do których zalicza ludobójstwo Indian z okresu osadnictwa w USA XIX w., zbrodnie Leopolda II w Wolnym Państwie Kongo, Aborygenów w XIX i XX w., plemiona Herero i Nama w Afryce Południowo-Zachodniej kolonii niemieckiej 1904/05, zbrodnie w czasie II wojny światowej dokonane na narodzie chorwackim, Hutu w Burundii w 1972 r., reżim Czerwonych Khmerów w Kambodży , zbrodnie w Gwatemali w i Timor Wschodni r.). Następnie wprowadza

5 Błędne koło okrucieństwa anatomia przemocy zbiorowej 231 terminy związane z innymi aktami przemocy zbiorowej (elitobójstwo, politobójstwo i quasi-ludobójstwo), których status we współczesnym dyskursie publicznym jest ciągle niejednoznaczny, ponieważ część ekspertów uważa je za klasyczne przykłady ludobójstw, dostarczając coraz to nowych tematów do nie zawsze mającej uzasadnienie naukowe dyskusji. Jak sam autor podkreśla, granice między poszczególnymi typami klasyfikacji są często nieostre a zaliczenie poszczególnych zjawisk do jednej z nich, często motywowane jest względami politycznymi i/lub subiektywną interpretacją faktów historycznych. Oczywiście badacz ma prawo przyjąć na potrzeby swojej pracy taki podział, jaki został zaprezentowany, natomiast musi zdawać sobie sprawę z jego ułomności i ocen krytycznych. Najbardziej jaskrawym przykładem niech będzie obecnie tocząca się w gronie prawników, historyków, socjologów i politologów debata dotycząca zbrodni Wołyńskiej, uznanej przez Nijakowskiego za czystkę etniczną, którą również definiuje, w odróżnieniu od ludobójstwa, jako celowe działanie sprawców zmierzające do usunięcia pewnej wspólnoty ze spornego terytorium. Może ona się dokonywać legalnie (wysiedlenia Niemców po II wojnie światowej) lub nielegalnie w świetle prawa międzynarodowego. Częstym środkiem do oczyszczenia terytorium są masowe mordy, gwałty, tortury (82). Zatem już w tym momencie widać jak trudna jest klasyfikacja tej zbrodni, jako masakry, czystki etnicznej czy tak, jak zrobili to Ewa i Władysław Siemaszko (2000) czy Grzegorz Motyka (2011), jako ludobójstwa. Można jeszcze wspomnieć masakrę bośniackich muzułmanów w Srebrenicy w roku 1995, która przez organizacje międzynarodowe uznana została za ludobójstwo. Takich przykładów jest wiele, tak samo jak takich, które autor pominął, chociażby zbrodnia imperium brytyjskiego w Kenii dokonana na plemieniu Kikuju (Elkins 2013). Często jest tak, że mimo, iż badacz stara się zachować obiektywizm w swoich analizach, jest on skazany na dostępne źródła, które w przypadku zbrodni masowych są często niedostateczne i naznaczone subiektywizmem. Często mówimy, że prawda zwyciężonych nigdy nie jest prawdą zwycięzców. Jak zauważa L. Sala-Molins, historia przegranych nigdy nie jest historią zwycięzców; gdyby zwyciężeni napisali historię swojej klęski, zwycięzcy nie rozpoznaliby w niej dziejów swojego triumfu (1987). Zresztą sam Nijakowski stwierdza, że stosowanie przez badaczy określonego pojęcia jest zwykle obarczone

6 232 Izabela Sakson-Szafrańska subiektywizmem, którego on sam nie był w stanie uniknąć (jednak ten zarzut możemy postawić większości pozycji z zakresu genocide studies). Mimo tych uwag, opisane przez autora przykłady stanowią wartościowy wkład w popularyzowanie w świadomości społecznej zbrodni, spoza podstawowego katalogu, zawierającego zbrodnie nazistowskie czy konflikt w Ruandzie, poruszają tematy kontrowersyjne, tak jak wspomniana już rzeź wołyńska, Katyń, czy sprawa wielkiego głodu na Ukrainie. Wybrane przez autora przykłady są opisane w sposób wyczerpujący, dzięki czemu czytelnik nie musi się odwoływać do innych źródeł historycznych, aby zrozumieć opisywane wydarzenia. Komparatystyka i model wyjaśniający W rozdziale 6 pt.: Nowoczesne projekty czystek etnicznych i ludobójstw autor sięga do historii, by przyjrzeć się źródłom współczesnych zbrodni przeciw ludzkości. To właśnie w tym rozdziale mówi o kolonializmie, konfliktach etnicznych, społecznym darwinizmie i ideach przemocy przejawiających się w praktyce. Kolejne podrozdziały to szczegółowe omówienie konkretnych przypadków historycznych. Tutaj najbardziej widoczne jest zamiłowanie Nijakowskiego do analiz historiograficznych. Oczywiście wielu historyków może zarzucić mu zbytnie uproszczenie i autorską interpretację opisywanych zjawisk i procesów obejmujących różne epoki historyczne, począwszy od starożytności aż do czasów nam współczesnych, jednakże z punktu widzenia analizy socjologicznej jest to immanentna część procesu, który ma na celu odnalezienie podobieństw i różnic między badanymi przypadkami w celu zidentyfikowania ich kluczowych elementów. Autor w swoich analizach opisuje wydarzenia zarówno z perspektywy mikro (wewnętrzne problemy opisywanych społeczności), jaki i w skali makro (kontekst geopolityczny). Rozdział 7 pt.: Model wyjaśniający mobilizację ludobójczą, to próba autora, aby zbudować naukowy model wyjaśniający mobilizację ludobójczą, czyli udzielić odpowiedzi na pytanie: Jak to się dzieje, że ludzie i zasoby zostają skupione na działalności ludobójczej? Ten rozdział jest podsumowaniem I części książki. Autor tworząc pewien model teoretyczny, stara się dopasować do niego konkretne

7 Błędne koło okrucieństwa anatomia przemocy zbiorowej 233 wydarzenia historyczne potwierdzając przyjętą z góry tezę, co zresztą czyni nader sugestywnie. W tej części kluczowe znaczenie, zdaniem Nijakowskiego, ma wyodrębnienie dyskursów, które wpływają na pojawienie się przemocy zbiorowej. Wyróżnienie dyskursów takich jak nacjonalistyczny, Realpolitik, rasistowski, medyczno-epidemiologiczny, fundamentalistyczno-religijny, spiskowy oraz dotyczący użyteczności i pasożytnictwa ofiar w ramach danej wspólnoty, ma oczywiście uzasadnienie w odniesieniu do założonego modelu, natomiast, każdy z nich możemy znaleźć w społeczeństwach, w których do przemocy na masową skalę nigdy nie doszło, autor podaje przykład Szwecji, jako kraju posiadającego w powojennym systemie prawnym ustawy eugeniczne, czyli jedną z wymienionych przesłanek. Nie daje również odpowiedzi na pytanie o to, jak powinniśmy traktować wspólnoty niepaństwowe lub ponadpaństwowe, gdzie występują różne rodzaje więzi społecznych. W tej części autor wymienia również inne czynniki, takie jak: rola ekspertów, dylematy społeczne: bezpieczeństwa i dobrobytu, wcześniejsza przemoc a także wpływ środków psychoaktywnych, jednak wywód autora doprowadza do konkluzji, że wszystkie te przesłanki spełnia przede wszystkim Holokaust, czym zdaje się potwierdzać tezę o jego wyjątkowości. Każda z wymienionych przesłanek, zdaniem autora występuje również przy innych analizowanych aktach przemocy, natomiast punktem wyjścia do zaprezentowanej w książce komparatystyki staje się zbrodnia popełniona przez nazistów podczas II wojny światowej. Wyjątkowość Shoah polega na tym, że skumulował on wszystkie wcześniejsze katalizatory ludobójcze a dodatkowo wytworzył nowe, które wykreowały wszystkie przyszłe ludobójcze uniwersa. Dlatego należałoby zadać pytanie, czy gdyby Zagłada nigdy się nie wydarzyła, to badania nad przemocą zbiorową przybrałyby obecną formę? Czy świat zachodu zainteresowałby się śmiercią milionów istot ludzkich, gdzieś na obrzeżach naszego cywilizacyjnego uniwersum i czy przypadkiem nie uznalibyśmy ich za naturalny etap rozwoju i dążenia do coraz to doskonalszego świata, konstruowanego z perspektywy założeń i wartości naszego modelu kulturowego? Odpowiedzi na te pytania nie ma. Ważne jest, że próbujemy zrozumieć mechanizmy, które unicestwiają miliony ludzi, a dzięki między innymi takim publikacjom, zbliżamy się do celu, chociaż prawdopodobieństwo, że nam się to uda, jest raczej znikome.

8 234 Izabela Sakson-Szafrańska Historia alternatywna Książkę kończą rozważania autora stanowiące próbę odpowiedzi na pytanie: Dlaczego nie doszło do ludobójstwa Niemców po II wojnie światowej? wsparte materiałem empirycznym z wywiadów i świadectw konkretnych osób, świadków największej zbrodni XX wieku. Nijakowski uważa, że główne czynniki, które zadecydowały o tym, że nie dokonano krwawej zemsty na narodzie niemieckim, związane były między innymi z powojennymi migracjami, strachem przed nowym wrogiem, czyli ZSRR, planami aliantów oraz przeprowadzeniem przez nich procesów sądowych zbrodniarzy nazistowskich, pamięcią o zbrodniach wśród wspólnoty narodowej, ale także potrzebą normalizacji i przekonaniem o dostatecznej karze. Czytelnik sam powinien ocenić tę część książki. Każdy badacz ma prawo do formułowania własnych tez naukowych. Czy jednak każda z nich jest uzasadniona i powinna być dyskutowana? II wojna światowa była wydarzeniem totalnym, które uwikłało miliony ludzi w długotrwały i wyniszczający konflikt. Zagłada Żydów i Romów była ohydną zbrodnią, dokonaną na niewinnych ofiarach cywilnych. Jednak nie tylko oni ucierpieli, miliony innych cywilów straciło życie i zdrowie. Jako jedną z przesłanek możliwego ludobójstwa autor wymienia dyskurs zemsty, podając przykład żołnierzy radzieckich motywowanych zemstą przez władze do walki. Czy jednak dodatkowa motywacja była potrzebna? Kto motywował Polaków? Czy sama perspektywa przegranej wojny i tego, co wiązało się z supremacją nazistów, nie były wystarczającym bodźcem do walki a dla żołnierzy radzieckich, zapewne dodatkowym motywem było ryzyko śmierci z rąk NKWD, w przypadku unikania walki. Pragnienie zemsty na nazistach było ogromne. Zemsty w postaci odwetu, ale odwetu sprawiedliwego, czyli dotyczącego jedynie tych, którzy przyczynili się do okrucieństwa i traumy II wojny światowej. O tym, co działo się tuż po wojnie możemy przeczytać min. w Dzikim kontynencie (Lowe 2013). Zapewne nie jest to obraz świata, w jakim chcielibyśmy żyć; to co w nim dominowało to były samosądy dokonywane na Niemcach, głównie na pojmanych żołnierzach i kolaborantach (jak opisuje Nijakowski: 298), okazywany ostracyzm i tzw. sankcje moralne. Autor uważa, że ten rodzaj odwetu nie był karą a jedynie zemstą. Wielu sprawców tych czynów uważało, że są to usprawiedliwione metody, rodzaj zadośćuczynienia za to, co

9 Błędne koło okrucieństwa anatomia przemocy zbiorowej 235 ich spotkało. Była to skrajna forma bezprawia, jakie wówczas panowało, ale sami sprawcy nie dążyli do anihilacji Niemców, jako narodu, nie to było ich celem. Błędem jest próba stawiania znaku równości między prześladowaniem Żydów a tym, co spotkało Niemców po II wojnie światowej. Pod względem moralnym krzywdzenie każdej istoty ludzkiej jest naganne, ale musimy opierać się na faktach, a one nie pozwalają na bagatelizowanie różnic między tymi zjawiskami. Działania nazistów były zaplanowaną dobrze zorganizowaną częścią polityki państwa, natomiast sposób, w jaki traktowano Niemców, był indywidualną potrzebą ich ofiar, stanowiącą splot bardzo wielu emocjonalno- -sytuacyjnych czynników, niezwiązanych jednak z chęcią unicestwienia całego narodu. Tworząc kolejny rodzaj narracji kontrfaktycznej, możemy zastanowić się nad tym, czy w sytuacji, gdyby w tych miejscach, gdzie dochodziło do aktów agresji, ustanowiono sądy ad hoc, jako oficjalny organ państwa, sądzący w jego imieniu, tak jak to miało miejsce w Norymberdze (Międzynarodowy Trybunał Wojskowy) dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy lub grupy spraw, to czy skala krwawych odwetów byłaby równie wielka? W chwili, gdy potrzeba odwetu zostaje zaspokojona przez sprawiedliwą karę zgodnie z uznanym prawem przez uprawnione do tego organy, chęć samodzielnej zemsty maleje a nawet zanika (przykładem niech będzie Dania czy Norwegia). Tam gdzie zaufanie do władzy było duże, skala samosądów i aktów agresji w stosunku do wroga, była minimalna, tam gdzie władza a wraz z nią wymiar sprawiedliwości był postrzegany, jako niegodny zaufania, ludzie znacznie częściej brali prawo w swoje ręce. Jedynym sposobem, aby to powstrzymać, było przekonanie ludzi, że państwo jest w stanie wymierzyć zbrodniarzom sprawiedliwą karę. A. Podgórecki przy okazji swoich badań nad prestiżem prawa napisał Gdyby bowiem po II wojnie światowej, znieść w niektórych państwach uprzednio narażonych na agresje niemiecką karę śmierci, to można by przewidzieć, że odpowiednio wzrosłaby w tych krajach i w owym czasie liczba samosądów (1971: 332). Mimo bardzo ciekawej i błyskotliwej analizy sytuacji powojennej, rozdział ten będzie interesujący przede wszystkim dla czytelnika, który chciałby poznać możliwe alternatywy dla powojennego uniwersum (co bez analizy alternatywnej Nijakowskiego, nie doprowadziłoby do zrozumienia końcowych wniosków) ale również takiego, który

10 236 Izabela Sakson-Szafrańska chciałby bliżej poznać możliwe konsekwencje traumy towarzyszącej przeżyciom wojennym i związanym z nią szokiem pourazowym. Podsumowanie Rozkosz zemsty można czytać, jako zajmujący esej. Pierwsza część książki zawiera potrzebne hasła, odnośniki i powtórzenia, co zapewnia jej zrozumiałość dla czytelnika sięgającego do wybranych pojęć. Rozdziały II części równoważą tę bardzo teoretyczną i pełną szczegółowych analiz przypadków ludobójstw część konceptualną. Obie części tworzą spójną i zrozumiałą całość. Książka Nijakowskiego jest lekturą ważną dla specjalistów, ale także godną polecenia wszystkim zainteresowanym socjologią historyczną i studiami nad przemocą zbiorową. Książka ta ostrzega przez przypominanie, że przypadki ludobójstwa nie są jedynie faktem historycznym, ale również społecznym, mającym wpływ na kształtowanie się wspólnot i zbiorowości oraz ich postrzeganie siebie i innych, nie tylko w teraźniejszości, ale i w przyszłości. Bibliografia Elkins, Caroline (2013) Rozliczenie z imperium. Przemilczana historia brytyjskich obozów w Kenii. Warszawa: Świat Książki. Lowe, Keith (2013) Dziki Kontynent Europa po II wojnie światowej. Poznań: Rebis. Melson, Robert F. (1992) Revolution and Genocide. On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust. Chicago, London: The University of Chicago Press. Motyka, Grzegorz (2011) Od rzezi wołyńskiej do akcji Wisła. Konflikt polsko- -ukraiński Kraków: Wydawnictwo Literackie. Podgórecki, Adam (1971) Zarys socjologii prawa. Warszawa: PWN. Sala-Molins, Louis (1987)Le Code Noir ou le calvaire de Canaan (The Black Code or the Ordeal of Canaan), Paryż: Presses Universitaires de France. Siemaszko Władysław, Siemaszko, Ewa (2000) Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia. Warszawa: Von Borowiecky.