Czy kobiety s¹ dyskryminowane na rynku pracy? Ekonomiczna analiza dyskryminacji

Transkrypt

1 Alicja Kuropatwa Uniwersytet Wroc³awski, KM Czy kobiety s¹ dyskryminowane na rynku pracy? Ekonomiczna analiza dyskryminacji Problem dyskryminacji kobiet na rynku pracy jest aktualnie poruszany podczas debat naukowych, a tak e jest przedmiotem dyskusji spo³ecznej. S¹ ró ne propozycje jego rozwi¹zania. Jednak zanim poczynimy jakiekolwiek kroki ku jego rozwi¹zaniu, warto siê zastanowiæ, jaka jest przyczyna tego zjawiska. W artykule podejmê próbê wyjaœnienia pod³o a dyskryminacji kobiet na rynku pracy, powi¹zania miêdzy dyskryminacj¹ a odwiecznym prawem w³asnoœci, przedstawiê zjawisko dyskryminacji na rynku komercyjnym oraz skutki, jakie ono niesie. Przedstawiê te sytuacjê na rynku czynników produkcji, kiedy przedsiêbiorcy podejmuj¹ decyzjê o wykluczeniu z niego kobiet. Rozwa ania zakoñczê opisem ekonomicznej teorii dyskryminacji, t³umacz¹c w ten sposób, dlaczego kobiety zarabiaj¹ œrednio mniej ni mê czyÿni i dlaczego jest to naturalne na rynku pracy. Czêsto w pracach socjologów, politologów, a czasem i ekonomistów mówi siê o dyskryminacji kobiet na rynku pracy, nie wyjaœniaj¹c, dlaczego wystêpuj¹ ró - nice w zarobkach kobiet i mê czyzn. Nale y wyjaœniæ, dlaczego rzekoma dyskryminacja dotyczy tylko i wy³¹cznie rynku pracy. Dlaczego kobiety nie mia³yby byæ dyskryminowane na rynku konsumpcyjnym czy rynku kapita³owym? Samo rozpoznanie problemu przy braku poprawnej teorii i stwierdzenie, e tak nie powinno byæ, to za ma³o. Niezbêdna jest analiza ekonomiczna, której czêsto brakuje w takich rozwa aniach. Mimo jej braku wiele osób przechodzi od takich obserwacji do normatywnych postulatów. Po stwierdzeniu faktu dyskryminacji czêsto padaj¹ postulaty interwencjonistyczne, e pañstwo powinno wyrównaæ warunki na rynku pracy. W proponowanych zmianach w prawodawstwie niestety rzeczowa analiza gospodarcza wp³ywu etatyzmu równie jest nieobecna. Feministki reprezentuj¹ czêœæ spo³eczeñstwa, która nie maj¹c odpowiednich teoretycznych podstaw wypowiada siê na tematy czysto ekonomiczne. Wiele kobiet skar y siê na ró nicê w p³acach pomiêdzy nimi a mê czyznami i twierdzi, e jest to objaw dyskryminacji (przez dyskryminacjê rozumiemy sytuacjê, w której pracownik nie otrzymuje rynkowej stawki p³acy odpowiadaj¹cej danemu zawodowi i okreœlonym kwalifikacjom tylko dlatego, e jest kobiet¹), który powinien byæ wyeliminowany przez odpowiedni¹ interwencjonistyczn¹ politykê pañstwa. Takie opinie s¹ niewystarczaj¹ce do wyjaœnienia kwestii dyskryminacji kobiet na rynku pracy. Problem nale y rozwa yæ przy zastosowaniu fundamentalnych zasad ekonomii.

2 132 ALICJA KUROPATWA Prawo w³asnoœci a problem dyskryminacji Podstaw¹ wszelkiego ekonomizowania œrodków jest mo liwoœæ w³adania nimi, a zatem dysponowanie nimi wed³ug w³asnego uznania. Wobec tego warto przeanalizowaæ najpierw samo pojêcie w³asnoœci. W yciu spo³ecznym posiadaæ na w³asnoœæ przedmiot, to mieæ prawo do jego u ywania. To u ywanie mo- e polegaæ na niedopuszczeniu innych ludzi do konsumpcji, na po yczaniu, zmienianiu, niszczeniu itd. 1 A zatem prawo w³asnoœci jest œciœle powi¹zane z dyskryminacj¹. Posiadaj¹c jakieœ dobro, sama decydujê, co z nim zrobiê. Kiedy dostanê jab³ko, to jest ono moj¹ w³asnoœci¹. Teraz mogê zadecydowaæ, co z nim zrobiê: albo zjem je od razu, byæ mo e od³o ê na pó³kê, albo podzielê siê z moimi kole ankami. Dam po kawa³ku ka dej z nich, a tylko jedna dziewczyna nie dostanie. Dlaczego? Poniewa taka jest moja subiektywna decyzja, tym samym zdyskryminowa³am tê osobê. Czy mia³am do tego prawo? Oczywiœcie, jab³ko by³o moje. A co najwa niejsze, nie ponios³am adnych konsekwencji, nic nie straci³am. Tak wiêc, bêd¹c w³aœcicielem jakieœ rzeczy czy przedmiotu, mam prawo nim w³adaæ. Moja decyzja o tym, co z dan¹ rzecz¹ zrobiê, jest suwerenna. Tym samym mogê wykluczaæ okreœlone jednostki z przekazania im b¹dÿ podzielenia siê z nimi moj¹ w³asnoœci¹ (np. nie podzielê siê z jedn¹ osob¹ czêœci¹ jab³ka), ale tak e mogê wybieraæ te jednostki, które nie zostan¹ przeze mnie wykluczone. Takie zachowanie jest przejawem dyskryminacji. Fundamentalny problem ekonomii polega na tym, e liczba œrodków s³u ¹cych do zaspokojenia ludzkich celów jest ograniczona. Poniewa cz³owiek nie jest w stanie posi¹œæ ich nieskoñczenie wiele, dlatego wiêc musi przeznaczyæ je na konkretn¹, najbardziej preferowan¹ przez siebie potrzebê. Tym samym odrzuca cele, dyskryminuje mniej po ¹dane potrzeby na rzecz tych, które w wiêkszym stopniu zaspokoj¹ jego wymagania, np. spragniony cz³owiek, który trzyma w rêku butelkê wody, woli wypiæ j¹ od razu, ni np. podlaæ kwiatki. Zaspokojenie pragnienia jest dla niego potrzeb¹ priorytetow¹, a poniewa woda jest œrodkiem ograniczonym (ma tylko jedn¹ butelkê), dyskryminuje odrzuca w danym momencie podlanie kwiatów na rzecz zaspokojenia swego pragnienia. Gdy pojedyncze jednostki dokonuj¹ wyboru bez adnych niekorzystnych konsekwencji, subiektywna dyskryminacja jest czêstym zjawiskiem 2. Dyskryminacja na rynku komercyjnym Inaczej jest na rynku komercyjnym, gdzie wszystko wyra a siê w jednostkach pieniê nych. Na wolnym rynku bowiem konkuruj¹ ze sob¹ prywatni przedsiê- 1 K. Blackburn, Oksfordzki s³ownik filozoficzny, Ksi¹ ka i Wiedza, Warszawa 2004, s Wiêcej o tym, jak prawo w³asnoœci automatycznie wi¹ e siê z prawem wykluczania i dyskryminowania: H.H. Hoppe, Theory of Socialism and Capitalism, Kluwer, Norwell 1989, rozdz. 2.

3 CZY KOBIETY S DYSKRYMINOWANE NA RYNKU PRACY? 133 biorcy. Zak³ada siê tutaj równie swobodê wejœcia i wyjœcia z rynku. Oœrodkiem decyzji i dyspozycji ekonomicznej jest przedsiêbiorstwo, które samodzielnie podejmuje decyzje ekonomiczne i dowolnie dysponuje tak¹ iloœci¹ zasobów, jak¹ jest w stanie kupiæ po cenach rynkowych. Przedsiêbiorstwa nastawione s¹ na zbyt swoich towarów w celu maksymalizacji zysków, a podstaw¹ powi¹zañ miêdzy nimi jest umowa cywilnoprawna 3. Przedsiêbiorca to cz³owiek, który wykazuje siê kreatywnoœci¹ pozwalaj¹c¹ lepiej dostrzec nadarzaj¹ce siê okazje, szybciej ni jego konkurenci zauwa yæ i wype³niæ luki. Ale przede wszystkim g³ównym jego celem jest osi¹gniêcie korzyœci zysku, czyli nadwy ki utargu nad kosztami. Korzyœci¹ dla przedsiêbiorcy jest oczywiœcie maksymalny zysk 4. Przypuœæmy, e pani Zofia sprzedaje ró e na pobliskim straganie. Za sztukê chce od klienta 10 jednostek pieniê nych. Sama zaœ kupi³a je od hodowcy, p³ac¹c jedynie 6 jednostek pieniê nych. Pewnego dnia przyszed³ ch³opiec i kupi³ ró ê, p³ac¹c pani Zofii 10 jednostek pieniê nych. Zyska³a wiêc 4 jednostki pieniê ne (10 6 = 4). Dlaczego zdecydowa³a siê sprzedaæ ch³opcu swój towar, mimo e mia³ on czerwone w³osy, a pani Zofia uwa a, e jest to objaw braku kultury osobistej? Dlaczego nie zachowa³a siê tak jak ja, kiedy nie podzieli³am siê jab³kiem? OdpowiedŸ jest prosta. Pani Zofia chcia³a zarobiæ pieni¹dze, sprzedaæ swój towar i niewa ne by³o, jak klient wygl¹da, jakie nosi ubrania czy te jaki ma kolor w³osów. Ma³o tego, gdyby dyskryminowa³a klientów, to mog³aby mieæ k³opoty ze zbytem i wtedy kwiaty by zwiêd³y. Sprzedawczyni nie chcia³a byæ stratna 6 jednostek pieniê nych, za które sama wczeœniej kupi³a ró ê. Wola³a je sprzedaæ nawet ch³opakowi o czerwonych w³osach. Podobnie, sprzedawcy samochodów marki BMW w celu maksymalizacji swoich zysków ze wzglêdu na p³eæ nie dyskryminuj¹ kobiet, które przychodz¹ do salonu kupiæ nowy samochód. Jak mo na zauwa yæ na podstawie przedstawionych przyk³adów, na rynku konsumpcyjnym najczêœciej nie dochodzi do przejawów dyskryminacji innej ni cenowa, poniewa takie dzia³anie jest wbrew logice sprzedawcy nastawionego na zysk (sprzedawca dyskryminuje tych, którzy nie s¹ w stanie zap³aciæ ustalonej przez niego ceny, wtedy nie sprzedaje on swojego towaru jest to jedyny element dyskryminacji na rynku komercyjnym). Oczywiœcie nie mo emy wykluczyæ takich sprzedawców, którzy na podstawie w³asnych zachcianek mog¹ dyskryminowaæ subiektywnie, bo maj¹ akurat taki kaprys. Tacy przedsiêbiorcy najwyraÿniej nie chc¹ zarabiaæ pieniêdzy. Bo wiêksz¹ przyjemnoœæ im sprawia, kiedy odmówi¹ swojego towaru mê czyÿnie w ró owej koszuli i zobacz¹ jego oburzon¹ minê. Maj¹ prawo tak siê zachowaæ, a zatem maj¹ prawo do rezygnacji z wiêkszych zysków. 3 W. Samecki, Prolegomena do teorii ekonomii, Wyd. Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw 1998, s G. Callahan, Ekonomia dla normalnych ludzi, Fijorr Publishing, Warszawa 2004, s

4 134 ALICJA KUROPATWA Dyskryminacja na rynku czynników produkcji Podobna sytuacja dotyczy tak e rynku czynników produkcji, czyli pracy, ziemi i kapita³u, które podlegaj¹ jednemu prawu wyceny. Cena czynników produkcji zale y od ich produktywnoœci i rz¹dzi siê jednakowymi prawami bez wzglêdu na to, czy bêdziemy zajmowaæ siê kapita³em, ziemi¹ czy mo e prac¹ 5. Przedsiêbiorca mo e podbijaæ koszty i jego wycena zale y od tego, jakiego oczekuje przychodu i jaki jest popyt na jego produkty. Jest to bardzo stare prawo ekonomiczne dotycz¹ce zasady malej¹cej u ytecznoœci krañcowej jako podstawowego elementu konstrukcyjnego statycznej teorii mikroekonomicznej nowego rodzaju, odkryte prawie równoczeœnie, ale ca³kiem osobno przez Jevonsa, Mengera i Walrasa 6. Powi¹zane z nim prawo marginalnej produktywnoœci dotycz¹ce produkcji mo na ³atwo przedstawiæ na przyk³adzie: je eli przedsiêbiorca, który jest zainteresowany zyskiem, bêdzie chcia³ kupiæ maszynê za 100 jednostek pieniê nych, to chce on dokonaæ tego zakupu, poniewa uwa a, e wk³ad tej maszyny do produkcji bêdzie wiêkszy ni te 100 jednostek pieniê nych. Przyjmijmy, e produktywnoœæ jest równa w³aœnie 100. Przedsiêbiorca oczekuj¹cy takiej produktywnoœci nie zap³aci za maszynê wiêcej ni 100 i je eli cena wzroœnie, to nie dokona zakupu. Lepsz¹ dla niego sytuacj¹ jest z pewnoœci¹ spadek tej ceny, np. do 97 jednostek pieniê nych. Jeœli jednak spadek ceny bêdzie znaczny, np. do 60, to potencjalny dodatkowy zysk dla niego bêdzie równy 40 (100 60). Taka oferta zwabi zapewne innych konkurencyjnych przedsiêbiorców, którzy bêd¹ zg³aszaæ swój popyt, podbijaj¹c tym samym cenê np. do 70, poniewa w dalszym ci¹gu osi¹gaj¹ dodatkowy zysk 30 (100 70). Taka jest w³aœnie idea marginalnej produktywnoœci czynników produkcji (i tak jak wzrost popytu na dobra konsumpcyjne powoduje podwy szenie ich ceny, tak te podobny mechanizm dzia³a na rynku czynników produkcji). Za pomoc¹ produktywnego wk³adu s¹ ustalane stawki. Gdy cena czynnika produkcji (bez znaczenia, czy bêdzie to ziemia, maszyna czy praca) jest mniejsza ni jej wk³ad w produkcjê, to konkurencja miêdzy przedsiêbiorcami prowadzi do podbijania ceny a do odzwierciedlenia produktywnego wk³adu 7. Cena ludzkiej pracy jest równie rezultatem takiego samego mechanizmu, jak wszystkie inne ceny. Kiedy pracodawca bêdzie chcia³ zatrudniæ pracownika, eby podwy szyæ swoje przychody o 1000 jednostek pieniê nych, wybierze najkorzystniejsz¹ z ofert. Jeœli mê czyzna za ¹da pensji w wysokoœci 1000 jednostek pieniê nych na miesi¹c, a kobieta bêdzie chcia³a jedynie 900 jednostek pieniê - nych, to przedsiêbiorca minimalizuj¹cy swoje koszty zatrudni oczywiœcie kobie- 5 F. Fetter, Economic Principles, Century Co., New York 1905, s M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujêcie retrospektywne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000, s Boehm-Bawerk, Capital and Interest, vol. II, Libertarian Press, South Holland 1959, s

5 CZY KOBIETY S DYSKRYMINOWANE NA RYNKU PRACY? 135 tê. Ale kolejni przedsiêbiorcy, którzy dostrzeg¹ tak e dla siebie dodatkowy zysk, bêd¹ podbijaæ pensje kobiet do 901, 902 itd. jednostek pieniê nych, wci¹ konkuruj¹c ze sob¹ na wolnym rynku. Jeœli kobiety rzeczywiœcie zarabiaj¹ o 10% mniej, to ka dy rozs¹dny przedsiêbiorca (zainteresowany zyskiem) natychmiast zwolni³by wszystkich mê czyzn, a zatrudni³ na ich miejsca kobiety, zachowuj¹c dla siebie te 10%. To prawo popytu na wszystkie czynniki produkcji: praca, ziemia, kapita³, funkcjonuje na podobnej zasadzie jak rynek dóbr konsumpcyjnych jeœli operator telefonii komórkowej Era wyznaczy abonament za swoje us³ugi 2000 z³, wiedz¹c o tym, Orange ustali 500 z³, a Plus, widz¹c szanse zysku, ustali lepsze warunki i op³atê ni sz¹ ni 500 z³. W ten sposób konkurencja prowadzi do ustalenia siê ceny równowagowej. Na rynku czynników produkcji wiêkszoœæ dzia³añ jest poddana re imowi wyceny. Oznacza to, e wystêpuje dyskryminacja ze wzglêdu na wartoœci pieniê - ne, a nie na ró nice p³ci, w kolorze skóry czy pozycji spo³ecznej. Pracodawca mo e dyskryminowaæ przez ustalenie stawki p³acowej, np jednostek pieniê nych na miesi¹c. Jeœli czynnik produkcji wyceniony jest na 50 z³, a wk³ad wynosi 100, to pojawia siê przedsiêbiorca, który widzi szansê na zysk i oferuje 51 z³. Potem kolejny podbija cenê do 52 i konkuruje z poprzednikiem. Konkurencja i walka o zysk wiêkszy ni w innych bran ach prowadzi do podbijania ceny ka dego niedocenionego czynnika produkcji. Jeœli coœ jest sprzedawane poni- ej rzeczywistej wartoœci, to warto to kupiæ i przedsiêbiorcy bêd¹ konkurowaæ, podbijaj¹c cenê do rzeczywistej wartoœci 8. Nie wykluczam jednak ponownie skrajnych przypadków, które wystêpowa³y tak e na opisanym przeze mnie rynku dóbr konsumpcyjnych. Równie tutaj, na rynku czynników produkcji, mog¹ istnieæ przedsiêbiorcy, którzy nie bêd¹ chcieli maksymalizowaæ swojego zysku i tym samym bêd¹ dyskryminowaæ ze wzglêdu na swoje widzi mi siê. Dla przyk³adu pracodawca nie bêdzie zatrudnia³ kobiet, bo w³aœnie ma taki kaprys. Jego obroty bêd¹ tym samym mniejsze, czyli ze sfery komercyjnej taki przedsiêbiorca zostanie wyparty i tej najwa niejszej kwestii nie wolno pomin¹æ. Taka dzia³alnoœæ przedsiêbiorcy uwarunkowana jest tym, e na wolnym rynku istnieje swoboda prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej. Przyczyny wystêpowania zjawiska dyskryminacji Opisane przypadki dyskryminacji ilustruj¹ dwie g³ówne przyczyny tego zjawiska. Pierwsza z nich to dyskryminacja ze wzglêdu na ceny. Przypomnijmy, mniej pieniêdzy otrzymuje mniej produktywny pracownik, którym mo e byæ zarówno 8 R. Murray, Man, Economy and State, Nash Publishing, Los Angeles 1970, s

6 136 ALICJA KUROPATWA kobieta, jak i mê czyzna. Zauwa my tak e skrajne przypadki, kiedy to jedna profesjonalistka zarabia wiêcej ni setki mê czyzn (a tak e jej mêskie odpowiedniki): Elle Macpherson jest najpopularniejsz¹ i najlepiej zarabiaj¹c¹ modelk¹ na œwiecie, w 1997 r. mia³a oko³o 40 mln dolarów aktywów; druga na liœcie by³a Cindy Crawford z oko³o 37 mln dolarów. Widzimy zatem, e jeœli p³aca (bez wzglêdu na p³eæ czy kolor skóry) jest mniejsza, to wynika to wprost z mniejszej produktywnoœci. Drug¹ przyczyn¹ dyskryminacji s¹ wyimaginowane preferencje pracodawców. S¹ to jednak przypadki marginalne, które bardzo szybko i skutecznie s¹ wypierane z rynku czynników produkcji. Tak jak przedsiêbiorca, który zaczyna ponosiæ straty, bêdzie wypierany na rzecz tego, który osi¹ga zyski, tak te bêd¹ z rynku wypierani przedsiêbiorcy niezainteresowani produktywnym wk³adem czynników (jednak nawet w tym przypadku osob¹ dyskryminuj¹c¹ mo e byæ kobieta pani zarz¹dzaj¹ca fabryk¹ butów wymyœli sobie, e nie zatrudni brunetów). Znaj¹c teoriê dyskryminacji na rynku, mo emy przejœæ do analizy interwencjonizmu z ni¹ zwi¹zanego. Wiele feministek twierdzi, e konieczne jest wprowadzenie do polskiego ustawodawstwa takich przepisów prawnych, które stworz¹ kobietom równouprawnienie. Sugeruj¹ one interwencjê pañstwa, jest to trzeci sposób dyskryminacji i chyba najgroÿniejszy, gdy tworzy kolektywn¹ dyskryminacjê. Wracaj¹c do problemu zwi¹zanego z produktywnoœci¹, odniosê siê najpierw do interwencji pañstwa na obszarze rynku konsumpcyjnego. Omówiê problem ustalonej przez pañstwo ceny maksymalnej. Przyjmijmy, e litr mleka kosztuje 2 z³. Jeœli jakiœ polityk chc¹cy pomóc wszystkim biednym obni y cenê mleka do 0,50 z³, to wielu konsumentów bêdzie zadowolonych, producenci zaœ przestan¹ produkowaæ mleko, poniewa ponios¹ straty 9. Nie bêdzie ju mleka na pó³kach w sklepach. Czy taki by³ jednak cel interwencjonistycznej polityki? Oczywiœcie, e nie. Podobnie jest z interwencj¹ na rynku czynników produkcji, czy to jest ziemia, praca czy kapita³. Feministki pragn¹ interwencji rz¹du, jednak nie dostrzegaj¹ konsekwencji. Przez to, e rz¹d narzuca swoje regulacje dotycz¹ce np. urlopu macierzyñskiego lub wieku emerytalnego, sytuacja kobiet na rynku pracy jest gorsza. Regulacje rz¹du nak³adaj¹ na pracodawców chc¹cych zatrudniæ kobiety dodatkowe koszty. Jeœli przedsiêbiorca wybiera miêdzy pracownikiem, który nagle po zaprzestaniu pracy nie bêdzie dostawa³ przez dziewiêæ miesiêcy wynagrodzenia, a pracownikiem, któremu gwarantuj¹ to przepisy ustanowione przez pañstwo, to ³atwo siê domyœliæ, e przedsiêbiorca zatrudni tego pierwszego. Przez dodatkowe koszty 9 L. von Mises, Middle of the road policy leads to socialism How price control leads to socialism, [w:] Planning for Freedom and sixteen other essays and addresses, Libertarian Press, s

7 CZY KOBIETY S DYSKRYMINOWANE NA RYNKU PRACY? 137 wi¹ ¹ce siê z zatrudnianiem kobiet bêd¹ one dyskryminowane. Nie bêd¹ wiêc dyskryminowane ze wzglêdu na p³eæ per se, ale przez pañstwowe wytyczne obni aj¹ce ich relatywn¹ produktywnoœæ i tym samym ka ¹c pracodawcom p³aciæ relatywnie wiêcej za pracê kobiet. Przyczyny ni szych zarobków kobiet w porównaniu z mê czyznami Podsumowuj¹c ekonomiczn¹ teoriê dyskryminacji i przenosz¹c j¹ na praktykê, zauwa my, e kobiety zarabiaj¹ œrednio mniej ni mê czyÿni z trzech powodów. Po pierwsze, kobiety s¹ czêsto mniej produktywne mniej wydajne chocia by dlatego, e zajmuj¹ siê domem. Po drugie, s¹ czasami dyskryminowane ze wzglêdu na p³eæ per se przez przedsiêbiorców, ale takie przypadki bêd¹ marginalizowane przez wolny rynek. I po trzecie, z powodu ograniczania ich produktywnoœci przez regulacje rz¹dowe interwencja zamiast rozwi¹zaæ problem przysparza jedynie dodatkowe problemy. W badaniu wp³ywu interwencji na rynek warto pamiêtaæ przestrogê H. Hazlitta: Sztuka ekonomii polega na tym, by spogl¹daæ nie tylko na bezpoœrednie, ale i na odleg³e skutki danego dzia³ania czy programu; by œledziæ nie tylko konsekwencje, jakie dany program ma dla jednej grupy, ale jakie przynosi wszystkim 10. Bibliografia Blackburn K., Oksfordzki s³ownik filozoficzny, Ksi¹ ka i Wiedza, Warszawa Blaug M., Teoria ekonomii. Ujêcie retrospektywne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa Boehm-Bawerk, Capital and Interest, vol. II, Libertarian Press, South Holland Callahan G., Ekonomia dla normalnych ludzi, Fijorr Publishing, Warszawa Hazlitt H., Ekonomia w jednej lekcji, Kraków Hoppe H.H., Theory of Socialism and Capitalism, Kluwer, Norwell 1989, rozdz. 2. Kwaœnicki W., Zasady ekonomii rynkowej, Wyd. Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw Lisowska E., Ekonomia i p³eæ Mises von L., Middle of the road policy leads to socialism How price control leads to socialism, [w:] Planning for Freedom and sixteen other essays and addresses, Libertarian Press, s Rothbard M., Man, Economy and State, Nash Publishing, Los Angeles Samecki W., Prolegomena do teorii ekonomii, Wyd. Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw H. Hazlitt, Ekonomia w jednej lekcji, Kraków 1993, s. 17.