TOMASZ GRALAK, EWA LISOWSKA, KRZYSZTOF SADOWSKI

Transkrypt

1 Śląskie Sprawozdania Archeologiczne Tom LIV, s Wrocław 2012 TOMASZ GRALAK, EWA LISOWSKA, KRZYSZTOF SADOWSKI WYROBY KAMIENNE Z OSADY Z XII XIII W. W GÓRCU, STANOWISKO 13, W POWIECIE STRZELIŃSKIM NA TLE LOKALNEGO ZAPLECZA SUROWCOWEGO SERII ŁUPKÓW KWARCYTOWYCH Z JEGŁOWEJ Abstract: Górzec 13 in Strzelin district is a settlement site dating from the turn of the early and late Middle Ages. Occupation is evidenced by 34 features which yielded artefacts with attributes typical for the 12 th, but more notably for the 13 th century. A series of 12 stone artefacts was recovered from the same site. This assemblage is quite varied but most of the objects have an elongated shape. Their material is mostly quartzite-sericite schist (quartzite schist). This resource is known to occur near Strzelin, within what is known as the Strzelin crystalline core. This area corresponds in geographical terms to the Strzelin Hills, in the Sudety Foreland, south-east of Wrocław. Quartzite schist and other forms of quartzite present in the area form what is known as the Jegłowa series of Devonian age. Other rock resources recognized in the assemblage are quartzite sandstone and muscovite schist. The presence of whetstones must be associated with a large number of knives also discovered at Górzec and presumably were used for sharpening them. Key words: whetstones, settlement, turn of early and late Middle Ages, quartzite-sericite schist, Jegłowa series Badane stanowisko położone jest na polach wsi Górzec, w powiecie strzelińskim, w województwie dolnośląskim. Zlokalizowane jest w obrębie obszaru AZP 86 29, w miejscowości oznaczone jest numerem 13, a na obszarze 74. W latach 2009 i 2011 przeprowadzono tam prace wykopaliskowe pod kierunkiem dr. T. Gralaka. Stanowisko znajduje się około 500 m na północ od zabudowań wsi Górzec, w obrębie pól uprawnych, na niewielkim cyplu wcinającym się w dolinę zalewową rzeki Małej Ślęzy. Przed melioracją, ze względu na zabagnienie, teren ten był najprawdopodobniej trudno dostępny od strony północnej i wschodniej. Omawiany obszar w ramach istniejących podziałów fizyczno-geograficznych, znajduje się na południowej krawędzi mikroregionu Równiny Wrocławskiej. Nieco dalej na południe zlokalizowane są już Wzgórza Strzelińskie, a na wschód Równina Grodkowska (Kondracki 1994, 122, 161, ryc. 13, 19). Ze względu na korzystne warunki odpowiednią wysokość nad doliną, żyzne gleby (tzw. ziemie czarne), dostęp do wody i częściową izolację ułatwiającą obronę, obszar ten był wielokrotnie wykorzystywany osadniczo. Na podstawie znalezisk określono pięć faz chronologicznych użytkowania stanowiska. Pierwsza łączy się z kulturą amfor kulistych.

2 276 Tomasz Gralak, Ewa Lisowska, Krzysztof Sadowski Ryc. 1. Górzec, pow. strzeliński, stan. 13. Ceramika. a, b, e obiekt 36/27; c, d, f, g obiekt 9. Ryc. J. Wyszyńska-Gralak Fig. 1. Górzec, Strzelin district, site 13. Pottery. a, b, e feature 36/27; c, d, f, g feature 9. Drawing J. Wyszyńska-Gralak Drugą wyznaczają znaleziska kultury łużyckiej, trzecią kultury lateńskiej, czwartą zabytki z okresu wędrówek ludów, natomiast piąta datowana jest na przełom wczesnego i późnego średniowiecza.

3 Wyroby kamienne z osady z XII XIII w. w Górcu 277 Z okresem wczesno- i późnośredniowiecznym związane są 34 obiekty archeologiczne. Z ich wypełnisk oraz z warstwy ornej pozyskano ceramikę oraz przedmioty metalowe o cechach charakterystycznych dla XII, a przede wszystkim XIII w. Jak się wydaje, relikty osadnicze można identyfikować z alodium z nadania rycerskiego, które przed 1149 r. należało do zgromadzenia św. Wincentego na Ołbinie, a w latach zostało osadzone na 28 łanach sołeckich i czynszowych (Fokt 2012, s. 321). Największy na stanowisku obiekt 9 jest pozostałością rozległego budynku najprawdopodobniej postawionego na przyciesiu. Z jego wypełniska pochodzą liczne fragmenty naczyń (ryc. 1), przedmioty żelazne oraz kościane. Pozostałe obiekty najprawdopodobniej stanowią pozostałości zaplecza gospodarczego zlokalizowanego wokół budynku nr 9. W trakcie badań warstwy ornej, przeprowadzonych przy użyciu detektora metali, pozyskano około 400 przedmiotów żelaznych, w większości gwoździ wykonanych techniką kucia. Ponadto odkryto kilka bryłek surowca ołowianego, a w obiekcie nr 7 znaleziono skupienie żużli. Znaleziska te sugerują istnienie na osadzie w Górcu warsztatu obróbki metali. Kilkadziesiąt znalezionych noży i ich fragmentów (ryc. 2) wskazuje jednoznacznie na potrzebę stosowania osełek do ostrzenia narzędzi metalowych. Ich stosunkowo duża liczba wiąże się zatem z prowadzoną na osadzie wytwórczością metalurgiczną. Celem pracy jest określenie petrografii oraz pochodzenia surowców, z których wykonywano osełki odkryte na osadzie w Górcu. Przedstawione poniżej badania tego zespołu przedmiotów kamiennych mają stanowić przyczynek do opisu organizacji i sposobu funkcjonowania wspomnianego już warsztatu metalurgicznego. Podczas badań wykopaliskowych odkryto w sumie 12 przedmiotów kamiennych (tabela 1). Należą do nich osełki, gładzik oraz fragmenty surowca. Wśród nich dominują osełki, których odnotowano aż dziewięć. Różnią się one od siebie zarówno stanem zachowania, jak również wymiarami i stopniem zużycia. Osełki reprezentują kilka odmian morfologicznych, które zestawiono w formie opisowej (tabela 2). Wśród nich znajdują się niewielkie egzemplarze służące do obróbki drobnych narzędzi takich jak noże czy półkoski, a także wyroby masywne dochodzące do 12 cm długości, używane do obróbki większych powierzchni. Uważa się, że osełki o małych wymiarach stanowiły wyposażenie osobiste, natomiast te większe najprawdopodobniej były stałym elementem inwentarza gospodarstw domowych i warsztatów (Pazda 1995, s. 241). Jak wcześniej wspomnieliśmy wyroby kamienne z osady w Górcu są zróżnicowane morfologicznie. Jedna z osełek ma niedokończony otwór (nr inw. K5). Jego wykonanie zarzucono, ponieważ skałę nawiercono z dwóch stron niesymetrycznie, w taki sposób, że połączenie obu wlotów w otwór byłoby dość trudne. Kontynuacja nawiercania otworu mogłaby spowodować pęknięcie skały. Interesujące jest, że wykonanie otworu rozpoczęto po uprzednim złamaniu się osełki. Wskazuje na to lokalizacja dołków w najwęższej części wyrobu o lejkowatym kształcie, której powierzchnia została wcześniej spracowana. Charakterystyczne wyświecenia podobne do tych widocznych na wyrobach krzemiennych odkryto na dwóch osełkach (K1 i K2). Prawdopodobnie związane są z obróbką bliżej nie zidentyfikowanego materiału organicznego (np. skóra lub kości). Na taką możliwość użytkowania osełek zwrócił już uwagę Józef Kaźmierczyk (1990, s. 123), któ-

4 278 Tomasz Gralak, Ewa Lisowska, Krzysztof Sadowski Tabela 1. Zabytki kamienne z Górca 13, pow. strzeliński. Kontekst odkrycia, chronologia oraz oznaczenie petrograficzne Table 1. Stone artefacts from Górzec, site 13, Strzelin district. Context of discovery, chronology and petrographic determination Nr inw. Kontekst odkrycia Zabytek Chronologia Rodzaj surowca Pochodzenie surowca Rycina K1 obiekt 9 Osełka XII XIII w. Piaskowiec kwarcowy Narzutowe 3f, 4g K2 humus nad obiektem 23 Osełka XII XIII w. Piaskowiec kwarcowy Narzutowe 3k, 4f K3 obiekt 26 Osełka XII XIII w. Łupek kwarcowo- -serycytowy, płytka cienka Wzgórza Strzelińskie (Jegłowa) K4 obiekt 19 Gładzik XII XIII w. Piaskowiec kwarcowy Narzutowe 3l, 4j K5 obiekt 26 Osełka z niedowierconym XII XIII w. Piaskowiec kwarcowy Kotlina Kłodzka lub narzutowe 3b, 4e otworem K6 obiekt 23 Osełka XII XIII w. Łupek kwarcowo- -serycytowy Wzgórza Strzelińskie (Jegłowa) 3d, 4c K7 humus nad obiektem 9 Osełka XII XIII w. Łupek łyszczykowy, płytka cienka Masyw Strzeliński, okolice Kuropatnika 3h, 4h K8 obiekt 25 Osełka XII XIII w. Łupek kwarcowo- -serycytowy, płytka cienka K9 obiekt 9 Materiał osełkowy lub fragment naturalny K10 humus, ar 3D- Wzgórza Strzelińskie (Jegłowa) XII XIII w. Kwarcyt Wzgórza Strzelińskie (Jegłowa) Osełka XI XIII w.? Marmur Wzgórza Strzelińskie (Przeworno koło Strzelina) K11 obiekt 1 Osełka XII XIII w Łupek kwarcowo- -serycytowy, płytka cienka K12 obiekt 26 Materiał osełkowy lub fragment naturalny XII XIII w. Łupek kwarcytowy (kwarcowo- -serycytowy) Wzgórza Strzelińskie (Jegłowa) Wzgórza Strzelińskie (Jegłowa) 3c, 4b 3a, 4a 3g, 4k 3e, 4i 3j, 4d 3i, 4l ry jednocześnie opowiedział się za wielofunkcyjnością tych narzędzi, a zarazem wyróżnił osobno gładziki do skór. Ze względu na cechy morfometryczne niektóre z tych gładzików mogą być również uznane za osełki. Spostrzeżenia te oparto na ponownej analizie formalnej i surowcowej przedmiotów kamiennych z Wrocławia Ostrowa Tumskiego. Na niektórych osełkach zaobserwowano ciemnobrunatne przebarwienia, których nie należy wiązać z ostrzeniem narzędziach metalowych. Przebarwienia te stanowiły najprawdopodobniej rezultat wytrącania się wodorotlenków żelaza i manganu w glebie. Na

5 Wyroby kamienne z osady z XII XIII w. w Górcu 279 Ryc. 2. Górzec, pow. strzeliński, stan. 13. Noże żelazne. a obiekt 19, b i obiekt 9. Rys. A. Wiśniewska Fig. 2. Górzec, Strzelin district, site 13. Iron knives. a feature 19; b i feature 9. Drawing A. Wiśniewska powierzchni jednej z osełek zaobserwowano czerwone ślady pochodzące przypuszczalnie od farby lub innego barwnika (nr inw. K8). Tylko na jednym egzemplarzu zachowały się ślady, które mogą uznane za powstałe wskutek ostrzenia narzędzi metalowych (nr inw. K11). Obserwacja ta nie wyklucza jednak stosowania pozostałych osełek do tego celu. Związki żelaza widoczne makroskopowo dość rzadko zachowują się na powierzchni tych narzędzi.

6 280 Tomasz Gralak, Ewa Lisowska, Krzysztof Sadowski Tabela 2. Wyroby kamienne z Górca, pow. strzeliński. Zestawienie cech morfometrycznych Table 2. Stone artefacts from Górzec, Strzelin district. Morphometric traits Numer inw. Wymiary: długość szerokość grubość Opis morfologii narzędzia K1 11,58 4,82 2,61 cm Kompletnie zachowana osełka o pięciu płaszczyznach pracujących i prostokątnym przekroju. Jej powierzchnie są wklęsłe, wklęsło-wypukłe i nieregularne, pofałdowane. Widoczne są na nich chaotycznie układające się niewielkie rysy i nacięcia użytkowe. Dwie z płaszczyzn noszą wyraźne ślady wyświeceń podobnych do znanych z narzędzi krzemiennych. Osełka pierwotnie była znacznie dłuższa, miejsce złamania wykorzystano jako dodatkową powierzchnię pracującą. Trudno ocenić czy złamanie osełki powstało celowo. K2 6,37 4,8 2,41 cm Medialny fragment osełki, w dwóch rzutach prostokątny, o przekroju w przybliżeniu elipsoidalnym. Narzędzie ma cztery powierzchnie pracujące oddzielone zaokrąglonymi krawędziami. Na trzech z nich widoczne są wyświecenia, podobne do tych obserwowanych na narzędziach krzemiennych. Czwarta powierzchnia niemal w całości pokryta jest przebarwieniami wodorotlenków Fe i Mn. Na płaszczyznach przedmiotu sporadycznie występują niewielkie rysy użytkowe, układające się chaotycznie. K3 6,76 1,93 1,1 cm Drobny fragment smukłej osełki o czterech płaszczyznach pracujących oddzielonych zaokrąglonymi krawędziami. Zachowane pierwotne jedno z zakończeń sztabki ma w rzucie formę trapezowatą. Osełka ma płaskie i wypukłe płaszczyzny pracujące. Na jednej z nich widoczne są przebarwienia Fe i Mn. K4 5,48 2,17 2,15 cm Niewielki gładzik, który powstał na bazie otoczaka pochodzenia eratycznego. Ma w przybliżeniu kształt prostopadłościanu, którego powierzchnie oddzielone są zaokrąglonymi krawędziami. Na dwóch z nich zaobserwowano starcia użytkowe, wyraźnie odcinające się od lekko zwietrzałych pozostałych płaszczyzn kamienia. K5 5,72 2,42 1,82 cm Osełka z dwustronnie niedowierconym otworem. Niedokończony otwór znajduje się w partii narzędzia, która uległa wcześniejszemu złamaniu. Osełka w rzucie na szersze płaszczyzny ma kształt lejkowaty, uwarunkowany jej wcześniejszym użytkowaniem. W rzucie na węższe płaszczyzny jej kształt jest prostokątny. Przekrój poprzeczny ma również prostokątny. Zakończenie przeciwległe do części z niedowierconym otworem jest półkuliste. Na narzędziu można zaobserwować płaskie, wklęsłe oraz wypukłe powierzchnie pracujące, które oddzielone są od siebie zaokrąglonymi krawędziami. Na jednej z płaszczyzn zachowały się ślady ciemnobrunatnej substancji. K6 5,52 3,03 3,7 1,58 cm Medialny fragment osełki o trzech płaszczyznach pracujących. W rzucie na szersze płaszczyzny osełka ma kształt trapezowaty, w rzucie na węższe płaszczyzny prostokątny. Przekrój jest nieregularny miejscami trapezowaty, miejscami trójkątny. Płaskie i płasko wypukłe powierzchnie pracujące oddzielone są zaokrąglonymi krawędziami. Przebieg foliacji jest zgodny z dłuższą osią narzędzia. Na jednej z powierzchni zachowały się przebarwienia wodorotlenków Fe i Mn.

7 Wyroby kamienne z osady z XII XIII w. w Górcu 281 K7 11,84 4,65 1,45 cm Całkowicie zachowana osełka z trzema powierzchniami pracującymi (dwie duże szerokie oraz jedna wąska boczna). Podłużna sztabka ma oba zakończenia zaokrąglone, a przekrój w przybliżeniu elipsoidalny. Jej lekko wypukłe powierzchnie pracujące oddzielone są zaokrąglonymi lub naturalnie uformowanymi krawędziami. Na płaszczyznach pracujących zaobserwowano niewielkie starcia i wygładzenia. K8 6,17 2,35 1,71 cm Duży fragment osełki z zakończeniem o czterech płaszczyznach pracujących. Są one płaskie oraz wypukłe, oddzielone zaokrąglonymi krawędziami. Osełka w przekroju ma kształt w przybliżeniu trapezowaty. Zachowane jedno z zakończeń jest półkuliste. Na jednej z płaskich powierzchni pracujących zachowały się czerwone ślady, najprawdopodobniej po użyciu farby. Widoczne są również niewielkie płaty wodorotlenków Fe i Mn. K9 7,01 1,82 1,19 cm Tzw. materiał osełkowy. Fragment skały bez widocznych śladów użytkowania. Jedna z krawędzi została wyrównana serią niewielkich odbić. K10 7,18 3,2 1,73 cm Kompletnie zachowana osełka w przekroju prostokątna, o pięciu płaszczyznach pracujących. Są one równe, nie zagładzone, z licznymi śladami użytkowania w postaci chaotycznie układających się rys i nacięć. Płaskie płaszczyzny oddzielone są zaokrąglonymi krawędziami. Jedno zakończeń uformowano w szpic, drugie ma kształt prostokątny. K11 7,23 6,1 1,04 cm Medialny fragment osełki ma dwie szersze płaszczyzny pracujące, jedną wklęsłą a drugą wypukłą. Płaszczyzny boczne nie przekraczające 1 cm szerokości noszą ślady starcia i zagładzenia. Na osełce widoczne są przebarwienia żelaziste będące najprawdopodobniej wynikiem kontaktu z narzędziami metalowymi. K12 14,22 2,58 3,52 2,31 3,13 cm Fragment skały stanowiący prawdopodobnie tzw. materiał osełkowy. Kamień nie ma żadnych wyraźnych śladów użytkowania i obróbki. Jest to fragment łupku kwarcowo-serycytowego, który mógł zostać odseparowany w sposób naturalny lub wskutek działania człowieka. Kamień ma 4 nieregularnie uformowane, szerokie, płaskie powierzchnie, które przy drobnych zabiegach formujących nadałyby odpowiedni do obróbki przedmiotów metalowych kształt. W inwentarzu zabytków kamiennych pochodzących z wykopalisk w Górcu odnotowano jeden gładzik, który powstał na bazie otoczaka piaskowca kwarcowego pochodzącego z materiału narzutowego. Przedmiot ma kształt regularnego prostopadłościanu, o naturalnie zaokrąglonych krawędziach. Dwie z jego powierzchni noszą widoczne ślady starcia (nr inw. K4). Dwa fragmenty skał odkryte w obiektach pochodzących z XIII w. określono roboczo jako materiał osełkowy. Są to naturalne lub w niewielkim stopniu przekształcone przez człowieka łupki kwarcowo-serycytowe. Z podobnym materiałem można się spotkać na niektórych stanowiskach w innych częściach Europy. Surowiec osełkowy jest nazywany z ang. blanks (Resi 2008, s. 49). Uważa się go za wstępnie przygotowany materiał do dalszej obróbki, bądź bezpośrednio eksportu. W przypadku takich znalezisk trudno

8 282 Tomasz Gralak, Ewa Lisowska, Krzysztof Sadowski Ryc. 3. Górzec, pow. strzeliński, stan. 13. Wyroby kamienne: a f, h, j k osełki; g, i surowiec osełkowy ; l gładzik (rys. E. Lisowska) Fig. 3. Górzec, Strzelin district, site 13. Stone objects: a f, h, j k whetstones; g, i whetstone resource ; l polisher. Drawing E. Lisowska o właściwą ich interpretację ze względu na podobieństwo do form naturalnych, nie związanych z działalnością człowieka. Z racji, iż osada w Górcu położona jest stosunkowo blisko wychodni na Wzgórzach Strzelińskich, łupki kwarcowo-serycytowe mogły dostać się w rejon Górca zarówno wskutek transportu lodowcowego lub rzecznego, jak i w wyniku działalności ludzkiej. Rodzaj i miejsce pochodzenia skał, z których zostały wykonane opisywane zabytki, określono na podstawie analizy makroskopowej i mikroskopowej. Makroskopowo, także przy użyciu lupy binokularnej, oznaczono ogólne cechy zewnętrzne skały, czyli: barwę, stopień zwietrzenia, zwięzłość, strukturę i teksturę oraz skład mineralny. Z wybranych

9 Wyroby kamienne z osady z XII XIII w. w Górcu 283 Ryc. 4. Górzec, pow. strzeliński, stan. 13. Wyroby kamienne. a d, k l łupek kwarcowo-serycytowy; e g, j piaskowiec; h łupek łyszczykowy; i marmur (fot. E. Lisowska) Fig. 4. Górzec, Strzelin district, site 13. Stone artefacts. a d, k l quartzitesericite schist; e g, j sandstone; h muscovite schist; i marble. Photograph E. Lisowska zabytków wykonano cztery płytki cienkie do dokładniejszych analiz petrograficznych. Badania mikroskopowe surowców skalnych przeprowadzono w świetle przechodzącym i odbitym, z wykorzystaniem mikroskopu polaryzacyjnego Axiolab pol. firmy Zeiss znajdującego się w Instytucie Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego. Badania te pozwoliły na precyzyjne określenie składu mineralnego oraz dokonanie szczegółowej charakterystyki skał użytych do wykonania analizowanych zabytków. W oparciu o uzyskane dane porównano surowiec kamienny z materiałem skalnym występującym na Niżu Polskim i w rejonie Dolnego Śląska. Wśród analizowanych osełek aż sześć (nr. inw. K3, K6, K8, K9, K11 i K12) wykonano z łupków kwarcowo-serycytowych (łupków kwarcytowych) i kwarcytów. Łupki użyte do wykonania osełek mają bar-

10 284 Tomasz Gralak, Ewa Lisowska, Krzysztof Sadowski wę od białej do biało-szarej, a na świeżych powierzchniach oddzielności skały tj. foliacji, widoczny jest charakterystyczny srebrzysty połysk. Łupki mają strukturę drobnoblastyczną, teksturę kierunkową, z bardzo wyraźnie zaznaczającymi się powierzchniami foliacji. Łupki kwarcowo-serycytowe dzięki drobnoziarnistości, wysokiej twardości i dobrej oddzielności skał wzdłuż naturalnych powierzchni (foliacji), stanowiły doskonały materiał do wyrobu osełek. Ta ostatnia cecha umożliwiła przemyślany dobór kształtu przedmiotu do sposobu pracy, tak aby osełka wydajnie służyła jak najdłużej. Przy mocno zużytych osełkach zdarza się, że naturalną foliację skały łudząco przypominają roztarte na powierzchni minerały. Efekt taki powstaje na skutek długotrwałego ostrzenia. Osełki z powierzchnią pracującą prostopadłą do foliacji skały częściej pękają w trakcie pracy, natomiast są wydajniejsze pod względem szybkości i efektywności ostrzenia. Łupek kwarcowo-serycytowy zbudowany jest z dominujących, wydłużonych, kierunkowo ułożonych blastów (ziaren) białego kwarcu oraz stosunkowo nielicznych jasnych (srebrzystych) blastów muskowitu. Ziarna kwarcu i muskowitu (serycytu) osiągają średnio wielkość około 0,2 0,3 mm. W celu dokładnej charakterystyki opisanego powyżej makroskopowo surowca użytego do wyrobu większości osełek, z trzech zabytków (nr. inw. K3, K8, K11) wykonano płytki cienkie, do badań mikroskopowych w świetle przechodzącym. Czwartą płytkę wykonano z osełki, która została wykonana na bazie łupku łyszczykowego. W płytkach cienkich (ryc. 5) opisywane łupki kwarcowo-serycytowe (łupki kwarcytowe) mają strukturę granolepidoblastyczną, drobnoblastyczną, równoblastyczną. Dobrze widoczna jest tekstura kierunkowa, wyrażona płasko-równoległym ułożeniem dłuższych osi blastów kwarcu. Dodatkowo podkreśla ją kierunkowe (płasko-równoległe) ułożenie niewielkich blastów łyszczyków, znajdujących się pomiędzy ziarnami kwarcu. Taka orientacja składników prowadzi do powstania widocznej makroskopowo w skale foliacji oraz lineacji. Łupek składa się z wyraźnie dominującego kwarcu (ponad 95%), muskowitu (serycytu) oraz pojedynczych ziaren minerałów ciężkich (głównie cyrkonu). W płytce cienkiej widoczne są monomineralne, wydłużone agregaty, złożone z drobnych, kierunkowo zorientowanych dłuższymi osiami lub rzadziej izometrycznych blastów kwarcu. Pomiędzy nimi równolegle dłuższymi osiami ułożone są blaszki muskowitu, podkreślające kierunkowość skały. Kwarc jest dominującym składnikiem skały (ponad 95% objętości). Tworzy liczne, ułożone kierunkowo agregaty złożone z niewielkich blastów o wydłużonych lub izometrycznych kształtach. Opisywane agregaty wygaszają mozaikowo światło. Wielkość blastów i agregatów kwarców dochodzi do około 0,2 mm. Łyszczyki (muskowit) budują wraz z kwarcem drobnoblastyczne tło skały; stosunkowo nieliczne blaszki muskowitu o grubości ułamków milimetra układają się płasko- -równolegle pomiędzy blastami kwarcu, podkreślając kierunkowość skały. Muskowit ma wysokie barwy interferencyjne, jest niepleochroiczny. Minerały ciężkie (cyrkon) występują w postaci pojedynczych ziaren w obrębie całej skały. Tworzą izometryczne oraz wydłużone i spłaszczone, ksenomorficzne i subautomorficzne kryształy. Cyrkon ma wysokie barwy interferencyjne, jest niepleochroiczny, cechuje go bardzo wysoki relief.

11 Wyroby kamienne z osady z XII XIII w. w Górcu 285 Ryc. 5. Górzec, pow. strzeliński, stan. 13. Obraz mikroskopowy łupku kwarcowo-serycytowego (po lewej nikole skrzyżowane, po prawej w świetle przechodzącym), a powiększenie 2,5 (10 20); b powiększenie 5 (10 20). Fot. K. Sadowski Fig. 5. Górzec, Strzelin district, site 13. Microscopic image of quartzite-sericite schist (on left, crossed Nicols, on right, in transmitted light), a magnified 2.5 (10 20); b magnified 5 (10 20). Photograph K. Sadowski Opisywane łupki kwarcowo-serycytowe (kwarcytowe) są surowcem bardzo charakterystycznym, w którego przypadku możliwe jest jednoznaczne określenie miejsca pochodzenia. Skały tego typu występują na Przedgórzu Sudeckim, w obrębie jednostki geologicznej nazwanej krystalnikiem strzelińskim. Tworzą tam tzw. serie z Jegłowej, wieku dewońskiego. Obszar krystalnika strzelińskiego odpowiada geograficznie Wzgórzom Strzelińskim, które położone są na Przedgórzu Sudeckim, na południe od Wrocławia. Wśród pozostałych osełek uwagę zwracają te, które wykonane zostały z lokalnych surowców skalnych pochodzących z obszaru Wzgórz Strzelińskich: osełka (nr. inw K5) wykonana z piaskowca kwarcowego wieku kredowego, osełka lub kamień polerski (K 10), wykonana z drobnokrystalicznego marmuru, odsłaniającego się w okolicach Przeworna, oraz osełka (nr inw. K7, płytka cienka) wykonana z łupku łyszczykowego, pochodząca z okolic Kuropatnika koło Strzelina. Pozostałe dwie osełki oraz gładzik wykonane zostały z drobno- i średnioziarnistych piaskowców kwarcowych pochodzenia narzutowego. Łupki kwarcytowe, z których wykonano większość osełek odkrytych na stanowisku w Górcu, wydobywane były w okolicach Jegłowej już w okresie wpływów rzymskich (przypuszczalnie również wcześniej, przez ludność kultury lateńskiej), następnie we wczesnym i późnym średniowieczu (Sachanbiński, Kaźmierczyk 1988; Pazda, Sachanbiński 1991; Wiśniewski 1999; Michniewicz 1999; Jaworski 2008; Lisowska 2008; Lisowska, Pankiewicz 2008). Oprócz produkcji osełek, łupki kwarcowo-serycytowe powszechnie

12 286 Tomasz Gralak, Ewa Lisowska, Krzysztof Sadowski wykorzystywano w lokalnym budownictwie rejonu Wzgórz Strzelińskich w późnym średniowieczu i nowożytności. W rejonie Wzgórz Strzelińskich oraz w okolicy biegu dolnej Oławy odkryto kilka stanowisk archeologicznych z młodszych faz wczesnego średniowiecza oraz późnego średniowiecza, na których odnotowano osełki wykonane z łupków kwarcowo-serycytowych z Jegłowej. W obrębie samych Wzgórz Strzelińskich kilka osełek z tego surowca odkryto podczas badań kopuły szczytowej Gromnika w latach w nawarstwieniach z XV w. (Jaworski, Pankiewicz red. 2007; 2008; Lisowska, Pankiewicz 2008). Jedną osełkę z łupku kwarcowo-serycytowego odnotowano także podczas badań w r. pobliskiej wsi z XIV początku XV w. w Gębczycach, stan. 3 (zob. Fokt 2012). W pobliżu osady z XIII w. w Górcu, znajdującej się około 10 km w linii prostej od wychodni łupów kwarcowo-serycytowych w rejonie Jegłowej, odkryto kilka dalszych stanowisk z osełkami wykonanymi z tych skał. Warto tu odnotować zespół przynajmniej czterech osełek z łupków kwarcowo-serycytowych z osady z 1. połowy XIII w. w Radłowicach, stan. 8 (Pazda 1995), pojedyncze znalezisko z obiektu z IX 1. połowy X w. odkrytym na osadzie Chociwel, stan. 1 (Cholewa, Błażejewski 1995; Błażejewski 1998), czy też podobne materiały odnotowane podczas badań ratunkowych związanych z przebudową autostrady A4 na osadach wczesnośredniowiecznych w Nowym Śleszowie, stan. 4 (Gralak 2004), Polwicy, stan. 5 (Dobrakowski, Domańska, Noworyta, Romanow 2000) i Wilkowicach, stan. 8 (Madej, Wójcik 2003; Nowaczyk, Nowaczyk 2007). Osełki z łupków kwarcowo-serycytowych znaleziono w nawarstwieniach wczesnośredniowiecznego Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu (Sachanbiński, Kaźmierczyk 1988) oraz w nawarstwieniach Wrocławia lewobrzeżnego z XIII XV w. (Wiśniewski 1999; Michniewicz 1999; Lisowska 2008; 2010; Gunia 2010). Struktura surowcowa zabytków kamiennych z osady w Górcu wskazuje, że podstawowym zapleczem surowcowym działającego tam warsztatu metalurgicznego były pobliskie Wzgórza Strzelińskie, a w szczególności okolice Jegłowej. Należy podkreślić, że wszystkie surowce skalne musiały być sprowadzone z odległości przynajmniej 10 km. Doraźnie korzystano z luźno zalegającego materiału eratycznego. Pomimo dostępności skał narzutowych, wykorzystywano je rzadziej ze względu na gorsze właściwości cierne niż łupki kwarcowe. Dominację łupków z Jegłowej zaobserwowano także w wypadku materiałów kamiennych pochodzących z innych stanowisk wczesno- i późnośredniowiecznych położonych na północ od Wzgórz Strzelińskich. LITERATURA: Błażejewski A Badania osadnictwa wczesnośredniowiecznego na stanowisku Chociwel 1, gm. Strzelin, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 40, s Cholewa P., Błażejewski A Sprawozdanie z badań wykopaliskowych stanowiska Chociwel 1, gm. Strzelin, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 36, s Dobrakowski M., Domańska J., Noworyta E., Romanow K Wstępne omówienie wyników ratowniczych badań wykopaliskowych na stanowiskach Polwica 4, Polwica 5, Skrzypnik 8, gm. Domaniów, Silesia Antiqua, t. 41, s

13 Wyroby kamienne z osady z XII XIII w. w Górcu 287 Fokt K Pierwszy etap badań opuszczonych osad wiejskich na Wzgórzach Strzelińskich (stanowisko Gębczyce 3), Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 52, s Fokt K Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie na Dolnym Śląsku w świetle badań archeologicznych, Kraków: Księgarnia Akademicka. Gralak T Osada ludności kultury łużyckiej z okresu halsztackiego oraz osada średniowieczna z XIII w. ze stan. 4 w Nowym Śleszowie, gm. Żórawina, pow. Wrocław, (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, zeszyt 3, cz. II, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, s Gunia P Charakterystyka petrograficzna późnośredniowiecznych zabytków kamiennych, (w:) J. Piekalski, K. Wachowski (red.) Ulice średniowiecznego Wrocławia (Wratislavia Antiqua, t. 11), Wrocław: Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii, s Jaworski K Gdzie ta Jegłowa? Uwagi o wczesnośredniowiecznych śląskich osełkach wykonanych z pozyskiwanych na Wzgórzach Strzelińskich łupków kwarcowo-serycytowych (w:) A. Błażejewski (red.), Labor et Patientia. Studia archaeologica Stanislao Pazda dedicata, Wrocław: Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, s Jaworski K., Pankiewicz A. (red.) Gromnik. Z dziejów zasiedlenia i zagospodarowania szczytu, Wrocław: Wydawnictwo I-Bis. Jaworski K., Pankiewicz A. (red.) Mount Gromnik (Rummelsberg). From the History of Settlement and Management, Wrocław: Wydawnictwo I-Bis. Kaźmierczyk J Kamień w kulturze Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu w wiekach X XIII, Wrocław: Uniwersytet Wrocławski. Kondracki J Geografia Polski, Mezoregiony fizyczno-geograficzne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Lisowska E., Problematyka użytkowania surowców kamiennych we wczesnośredniowiecznym Wrocławiu, (w:) P. Kucypera, S. Wadyl (red.), Kultura materialna średniowiecza w Polsce, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, s Lisowska E Osełki, (w:) J. Piekalski, K. Wachowski (red.), Ulice średniowiecznego Wrocławia (Wratislavia Antiqua, t. 11), Wrocław: Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii, s Lisowska E., Pankiewicz A Archeologia a zagospodarowanie turystyczne Wzgórz Niemczańsko- -Strzelińskich, (w:) M. Leniartek (red.), Komercjalizm turystyki kulturowej, Wrocław: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania we Wrocławiu, s Madej S., Wójcik A Analiza petrograficzna zabytków kamiennych z badań ratowniczych na autostradzie A 4 na stanowisku Wilkowice 8, (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe. Zeszyt 2, Badania na autostradzie A 4, cz. I, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, s Michniewicz J Analiza petrograficzna przedmiotów kamiennych, (w:) C. Buśko, J. Piekalski (red.), Ze studiów nad życiem codziennym we wczesnośredniowiecznym mieście. Parcele przy ulicy Więziennej we Wrocławiu (Wratislavia Antiqua, t. 1), Wrocław: Gajt, s Nowaczyk K., Nowaczyk L Osada z okresu wczesnego średniowiecza na stanowisku Wilkowice 8, gm. Żórawina, woj. dolnośląskie, (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, Zeszyt 5, Badania na autostradzie A 4, cz. III, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk s Pazda S Osada wczesnośredniowieczna na stanowisku nr 8 w Radłowicach gm. Domaniów, woj. wrocławskie, Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 1629, Studia Archeologiczne, t. 26, s Pazda S., Sachanbiński M Problem eksploatacji, użytkowania i dystrybucji łupków kwarcytowych (kwarcowo-serycytowych) z rejonu Wzgórz Strzelińskich jako surowca do sporządzania osełek na Śląsku w starożytności, Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 1232, Studia Archeologiczne, t. 20, s

14 288 Tomasz Gralak, Ewa Lisowska, Krzysztof Sadowski Resi H Whetstones and grindstones used in everyday life at Kanpang, (w:) E. Mikkelsen (red.), Kanpang-Funnene, Band IIIc, s Sachanbiński M., Kaźmierczyk J Eksploatacja surowców skalnych na Wzgórzach Strzelińskich we wczesnym średniowieczu, (w:) B. Gediga (red.), Surowce mineralne w pradziejach i we wczesnym średniowieczu Europy Środkowej, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź: Ossolineum, s Wiśniewski A Wyroby kamienne, (w:) C. Buśko, J. Piekalski (red.), Ze studiów nad życiem codziennym we wczesnośredniowiecznym mieście. Parcele przy ulicy Więziennej we Wrocławiu (Wratislavia Antiqua, t. 1), Wrocław: Gajt, s STONE ARTEFACTS FROM THE 12 TH 13 TH CENTURY SETTLEMENT AT GÓRZEC, SITE 13, IN STRZELIN DISTRICT, IN THE CONTEXT OF THE LOCAL ROCK RESOURCES THE QUARTZITE SCHIST SERIES FROM JEGŁOWA NEAR STRZELIN Summary Górzec, site 13, in Strzelin district is located on farmland some 500 m to the north of the village buildings of Górzec on a small spur jutting into the floodplain of the Mała Ślęza River. Associated with the turn of the early and late Middle Ages are 34 archaeological features. Artefacts were recovered from the fill of these features and the topsoil. These artefacts had characteristics typical for the 12th century, but even more so for the 13th century. Finds of numerous metal objects suggest that a smithy was operating at this location. The assemblage of a few score of knives, both intact and fragmented (Fig. 2) shows that the whetstones could have been in some demand. Apparently, the settlement at Górzec may be allodial land from a noble endowment, which before 1149 belonged to the Benedictine St Vincent Abbey at Ołbin near Wrocław; it was broken up into 28 field units for the village headman and the rent-paying villagers in the period (Fokt 2010, 54). A series of 12 whetstones, both complete and fragmented was also recovered at Górzec, site 13. This assemblage is greatly mixed in terms of form but the whetstones tend to be strongly elongated in shape. They are made mostly from quartzite-sericite schist. This rock resource is known to occur near Strzelin, within what is known as the Strzelin crystalline core. This area corresponds in geographical terms to the Niemcza-Strzelin Hills of the Sudety Foreland, to the south of Wrocław. Quartzite schist and other forms of quartzite present in the area form what is known as the Jegłowa series of Devonian age. Other stone resources were also recognized in the same assemblage. The presence of whetstones must be associated with the large number of knives also discovered at Górzec and presumably were used for sharpening them. Tomasz Gralak Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Szewska 48, Wrocław tomasz.gralak@archeo.uni.wroc.pl Ewa Lisowska Wrocław ewaliskamail@gmail.com Krzysztof Sadowski Wrocław sadowskik@wp.pl