ROZWÓJ SOCJOTECHNIKI W INSTYTUCIE PROFILAKTYKI SPOŁECZNEJ I RESOCJALIZACJI UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO

Transkrypt

1 Jerzy Kwaśniewski 1 ROZWÓJ SOCJOTECHNIKI W INSTYTUCIE PROFILAKTYKI SPOŁECZNEJ I RESOCJALIZACJI UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO Development of Sociotechnics at the Institute of Social Prevention and Resocialisation of the University of Warsaw Adam Podgórecki wyróżniał w latach sześćdziesiątych 2 trzy rozumienia socjologii stosowanej: (1) Praktyczne zastosowania wyników badań socjologicznych, które przenosi się do rozmaitych dziedzin życia społecznego, (2) Rozmaite działy socjologii szczegółowej, do których przenosi się odpowiednio pojęciową i metodologiczną aparaturę socjologii ogólnej, (3) w trzecim rozumieniu socjologia stosowana to ogólna teoria praktyki społecznego działania. Socjologia stosowana w tym ostatnim rozumieniu określona została przez Podgóreckiego mianem socjotechniki i rozumiana była, jako odrębna społeczna nauka praktyczna, mająca wyodrębniony przedmiot dociekań, odrębny język twierdzeń oraz metodologię. Ta koncepcja socjotechniki została dość szeroko zaakceptowana przez licznych 1 Profesor Jerzy Kwaśniewski jest kierownikiem Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. Adres jerzykwasniewski@uw.edu.pl 2 A. Podgórecki (red.) Socjotechnika. Praktyczne zastosowania socjologii, KiW 1968, s. 37 i n.

2 262 Jerzy Kwaśniewski autorów i podlegała następnie dość intensywnej instytucjonalizacji, zarówno w kraju jak i w skali międzynarodowej, w formie licznych konferencji naukowych, publikacji książkowych, a także krajowych i międzynarodowych komitetów badawczych. 3 Znaczna część autorów owych przedsięwzięć, podobnie jak A., Podgórecki, nawiązując do założeń teoretycznych i metodologicznych L. Petrażyckiego, G. Myrdala, K. Poppera, H. Zetterberga, P. Lazarsfelda, A. Gouldnera oraz T. Kotarbińskiego, rozumiała przez socjotechnikę stosowaną, odrębną naukę społeczną (nazywaną czasem inżynierią społeczną), której zadaniem jest gromadzenie oraz dostarczanie potencjalnemu praktykowi wiedzy o tym, w jaki sposób dobierać skuteczne sposoby i środki realizacji zamierzonych celów z uwzględnieniem uznawanego systemu wartości oraz systemu zweryfikowanych twierdzeń opisujących i wyjaśniających ludzkie zachowania. Adam Podgórecki zaproponował ponadto specyficzny paradygmat socjotechniczny, uogólniający strukturę i metodykę celowych, społecznych oddziaływań społecznych, podejmowanych przy pomocy i na podstawie wiedzy naukowej. Paradygmat ten objął następujące ogólne kategorie czynności: rozpoznanie, identyfikacja problemu, ocena, precyzowanie i operacjonalizacja celu działania, formułowanie, wybór i uzasadnianie hipotez celowościowych, konstruowanie projektu działania, realizacja projektu, ocena działania i jego skutków (diagnoza końcowa, która może być zarazem początkiem kolejnego cyklu działania socjotechnicznego). Zgodnie z owym specyficznym dla socjotechniki (czasem z socjotechniką utożsamianym) paradygmatem, respektowanie metodycznych wymogów celowych oddziaływań społecznych zwiększa efektyw- 3 I tak, w roku 1966 powstała przy Polskim Towarzystwie Socjologicznym Sekcja Socjotechniki skupiająca liczne grono pracowników akademickich oraz praktyków. Dorobkiem prac tego środowiska oraz kilkunastu konferencji naukowych Sekcji Socjotechniki PTS stało się w latach 70-tych kilkanaście książek poświęconych zagadnieniom socjotechniki, w tym cztery tomy pt. Socjotechnika pod redakcją A. Podgóreckiego. W 1973 r. ukonstytuował się przy Międzynarodowym Towarzystwie Socjologicznym Komitet Badawczy Socjotechniki. Jego prace i konferencje doprowadziły do ukazania się szeregu wspólnych dzieł socjologów polskich, angielskich, niemieckich, holenderskich i amerykańskich poświęconych zagadnieniom socjotechniki (J. Schmidt, 1975, A. Podgórecki, 1975, A. Cherns, 1976). W 1986 r. nastąpiło połączenie Komitetu Badawczego Socjotechniki ISA ze środowiskiem amerykańskiej socjologii stosowanej pod nazwą Research Committee on Sociotechnics Sociological Practice.

3 Rozwój socjotechniki w IPSiR UW 263 ność rozwiązywania problemów a zarazem umożliwia analizę i kontrolę poprawności postępowania. Refleksja socjotechniczna w Polsce, a także w innych krajach, obejmuje wiele kierunków i koncepcji. Była rozwijana m. in. jako nauka prakseologiczna jak też nauka o systemie sterowania społecznego; aplikacja podejścia cybernetycznego do analizy problemów społecznych wyraża się np. w rozróżnianiu strategii oddziaływań (sterowania) autonomizującego i automatyzującego, odpowiadających im technik sterowania, a także w konstruowaniu modeli analizy systemowej dla formułowania rozwiązań problemów społecznych w organizacjach, społecznościach lokalnych oraz w skali makrospołecznej (Cz. Czapów 4, T. Kocowski 5 ). Podejmowane były próby systematyzacji technik skutecznego oddziaływania społecznego w różnych dziedzinach życia zbiorowego, socjotechnik walki, kierowania czy uprawiania polityki, oparte na analizach historycznych oraz źródłach literackich (I. Lazari-Pawłowska 6, M. Senkowska-Gluck 7 ). Socjotechnika jest także rozumiana i rozwijana, jako projektowanie rozwiązywania problemów społecznych. Jako swoista logika praktycznego działania obejmuje zarówno reguły rozpoznawania problemów społecznych jak i projektowanie strategii, procedur oraz technik ich rozwiązywania (J. Kubin) 8. Największy rozwój socjotechniki w Polsce miał miejsce w okresie tworzenia i pierwszych lat funkcjonowania Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. Zresztą, sam IPSiR może być traktowany jako jedno z największych osiągnięć polskiej socjotechniki. Przypomnijmy, że instytut ten konceptualizowany był i tworzony jako Instytut Socjotechniki przy wielkim udziale środowiska naukowego Sekcji Socjotechniki PTS. Pod taką nazwą wystę- 4 Czapów, Czesław, 1974, System sterowania społecznego jako przedmiot ekspertyzy, Prakseologa Nr 1 (49). 5 Kocowski, T., 1972, Strategia i taktyka sterowania motywacją ludzką w skali masowej; A. Podgórecki (red.) Socjotechnika. Style działania, Warszawa: Książka i Wiedza; 6 I. Lazari-Pawłowska, Styl polityki Ghandiego (W:) A. Podgórecki (red.) Socjotechnika. Style działania. Książka i Wiedza Senkowska-Gluck, Monika, 1972, O niektórych socjotechnicznych elementach polityki ewnętrznej Napoleona; Podgórecki A. (red.) 1972, Socjotechnika. Style działania, Warszawa: Książka i Wiedza. 8 Kubin, J., 1990, The Idea of Social Designing (W:) Kubin, J. (red.) Dilemmas of Effective Social Action, Warszawa: PTS.

4 264 Jerzy Kwaśniewski puje on we wszystkich projektach, poczynając od pierwszego, którego autorami byli: Adam Podgórecki, Czesław Czapów i Maria Łoś, aż do ostatniego, opracowanego przez komisję rektora UW. Nazwa ta znika w nazwie Instytutu dopiero w zarządzeniu Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego powołującym dnia 27 marca 1972 r. IPSiR jako pozawydziałowy Instytut Uniwersytetu Warszawskiego. Zarówno w treści Projektu IPSiR, jak i w praktyce jego funkcjonowania miejsce socjotechniki było poczesne. W Sprawozdaniu z niespełna dwuletniej działalności IPSiR czytamy: Potrzeba i celowość kompleksowego, interdyscyplinarnego podejścia do zagadnień patologii społecznej, zharmonizowania różnokierunkowych wysiłków, powiązania wyników badań oraz podsumowania doświadczeń, nagromadzonych przez różnych badaczy i różne ośrodki naukowe, ujawniła się w całej pełni w związku z pracami Sekcji Socjotechnicznej Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, poświęconymi tym problemom. Toteż pierwotnie właśnie w tym środowisku powstała myśl stworzenia placówki naukowej, która koncentrowałaby całokształt badań w tej dziedzinie. Jednym z największych naukowych socjotechnicznych osiągnięć IPSiR na początku jego działalności była międzynarodowa konferencja socjotechniczna w Lougborough (Anglia), zorganizowana jesienią 1973 r. przez niedawno powstały Research Committee on Sociotechnics przy International Sociological Association, którego Prezydentem wybrany został Adam Podgórecki. W konferencji tej uczestniczyli liczni pracownicy naukowi IPSiR min. doc. dr hab. A. Krukowski, dr M. Łoś, dr J. Kwaśniewski, prof. dr hab. A. Podgórecki, a także socjotechnicy z Wielkiej Brytanii, Hollandii, Niemiec, bardzo liczna reprezentacja applied sociology z USA i in. Materiały tej konferencji, głównie referaty reprezentantów IPSiR i Sekcji Socjotechniki PTS, opublikowane zostały w dwóch książkach: A. B. Cherns (red.) Sociotechnics. Malaby Press. London 1976, J. Schmidt (red.) Planvolle Steurung gesellschoftlichen Handelns. Vestdeutscher Verlag, W trakcie prac przygotowawczych i organizacyjnych wykrystalizowały się podstawowe założenia działalności IPSiR, które były następujące: Działalność Instytutu powinna być nastawiona na konkretne potrzeby polityki społecznej. [ ] Służebna wobec potrzeb społecznych rola Instytutu realizować się powinna w jak najszerszym rozwinięciu działalności ekspertalnej. Opracowywanie ekspertyz na zlecenie władz

5 Rozwój socjotechniki w IPSiR UW 265 i instytucji, jak również z własnej inicjatywy, należy do istotnych elementów koncepcji Instytutu. Temu kierunkowi działania towarzyszy refleksja socjotechniczna, która znalazła w schemacie organizacyjnym Instytutu właściwe ramy instytucjonalne. Znalazła także wyraz w dużym udziale Socjotechniki oraz przedmiotów socjotechnicznych w programie kształcenia w IPSiR. W IPSiR od samego początku działał Zespół Metodologii Ekspertyz i Problemów Socjotechniki kierowany przez Jerzego Kwaśniewskiego, w którego skład wchodzili między innymi Adam Podgórecki, Maria Łoś, Jakub Karpiński, Kazimierz Frieske, Tomasz Kocowski, Andrzej Kojder. Do pierwotnych zamierzeń organizatorów Instytutu należało również stworzenie w ramach Instytutu Pionu Ekspertalnego, który stanowiłby formę organizacyjną dla szeroko rozwiniętej działalności ekspertalnej. Myśl ta nie została zrealizowana w takiej postaci, niemniej jednak problematyka ekspertyz nie usunęła się nigdy z pola zainteresowań Instytutu. Metodologicznej refleksji w tej dziedzinie służyć miał Zespół Metodologii Ekspertyz i Problemów Socjotechniki. Opracowywanie ekspertyz, czy to na zlecenie zainteresowanych władz i instytucji, czy też z własnej inicjatywy, zajmowało pokaźne miejsce w dorobku Instytutu w pierwszym okresie jego działalności. Najobszerniejszym opracowaniem ekspertalnym Instytutu był: Diagnostyczny obraz niektórych trudnych problemów społeczeństwa polskiego oraz refleksje socjotechniczne. Opracowanie to zawiera 1) omówienie poglądów i postaw charakteryzujących różne grupy społeczeństwa polskiego (ze szczególnym uwzględnieniem postaw młodego pokolenia); 2 informacje podstawowe dotyczące a) stopy życiowej społeczeństwa, b) przestępczości; 3) charakterystykę niektórych przejawów patologii społecznej (w szczególności: alkoholizmu, narkomanii, samobójstw); 4) analizę funkcjonowania instytucji przeciwdziałających różnym rodzajom zachowań dewiacyjnych. Końcową część opracowania stanowiła propozycja interpretacji całościowej. Opracowanie powyższe zmierzało do powiązania materiałów informacyjnych, elementów diagnostycznych i socjotechnicznych (rekomendacje). Chodziło o podsumowanie danych, zebranych na podstawie systematycznych badań, prowadzonych, podług obowiązujących wówczas w naukach społecznych rygorów metodologicznych. Całość opracowana została przez zespół autorów pod kierunkiem prof. dr hab. A. Podgóreckiego. Część omawianej eksper-

6 266 Jerzy Kwaśniewski tyzy stanowił tekst Adama Podgóreckiego pt.: PROWIZORYCZNA DIAGNOZA SYTUACJI, będący diagnozą patologii instytucji w Polsce, w tym instytucji politycznych i PZPR. Sprawom instytucji wychowawczych (rodzina szkoła lektura) poświęcone były następujące ekspertyzy: System wychowania małego dziecka w rodzinie i instytucjach dla komitetu Ekspertów d/s Oświaty i Wychowania przygotowała doc. dr hab. Maria Ziemska. (Ekspertyza ta została opublikowana w: Pomoc wychowawcza rodzinie. Elementy diagnozy i kierunki działania, pod redakcją doc. dr hab. M. Ziemskiej). Struktura standardów funkcjonalności powierzchni dlainstytutu Urbanistyki i Architektury opracował doc. dr hab. Czesław Czapów. Literatura rozrywkowo-kryminalna jako czynnik kształtowania postaw dla Ministerstwa Spraw Wewnętrznych opracowali doc. dr hab. Cz. Czapów, prof. dr hab. St. Jedlewski, mgr L. Pytka. Zagadnieniom związanym z problematyką wykolejenia społecznego młodzieży oraz działalnością profilaktyczną w tej dziedzinie poświęcone zostały następujące ekspertyzy: Opinia o przyczynach wykolejenia społecznego młodzieży dla Komisji Oświaty i Wychowania Sejmu PRL przygotowali prof. dr hab. St. Jedlewski, doc. dr hab. Cz. Czapów, doc. dr hab. A. Krukowski, dr J. Kwaśniewski. Analiza instytucji zwalczających patologię społeczną dladepartamentu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Młodzieży Ministerstwa Oświaty i Wychowania opracował prof. dr hab. St. Jedlewski. Analiza narkomanii i samobójstw dla Departamentu Profilaktyki i Resocjalizacji Młodzieży Ministerstwa Oświaty i Wychowania opracował doc. dr hab. Cz. Czapów. Opinia w sprawie projektu ustawy o zapobieganiu demoralizacji młodzieży dla Ministerstwa Sprawiedliwości opracował zespół w składzie: dr M. Jasińska, prof. dr hab. St. Jedlewski, dr M. Kosewski, dr J. Kurczewski, mgr M. Porowski, mgr. M. Smoła, prof. dr hab. Walczak, doc. dr hab. M. Ziemska, mgr E. Tochowicz. Do tego typu ekspertyz zaliczyć można również opracowanie przez prof. dr hab. A. Podgóreckiego oraz przez doc. dr hab. A. Krukowskiego dwóch opinii w sprawie projektu ustawy o zmianie nie-

7 Rozwój socjotechniki w IPSiR UW 267 których przepisów w zakresie prawa karnego dla Instytutu Prawa Sądowego Ministerstwa Sprawiedliwości oraz ekspertyzy dotyczącej przygotowania zasad polityki tworzenia prawa przygotowanej w ramach prac Rady Legislacyjnej. Prof. A. Podgórecki uczestniczył w Zespole do opracowania jednolitych zasad polityki tworzenia prawa i techniki legislacyjnej, utworzonym przy Radzie Legislacyjnej, działającej w Urzędzie Rady Ministrów. Została również opracowana w Instytucie, odbiegająca tematycznie od całokształtu działalności ekspertalnej Instytutu, ekspertyza na temat przemian w świecie wartości Polaków w USA złożona w Wydziale I PAN przygotowana przez mgr M. Smołę. Zespół Metodologii Ekspertyz i Problemów Socjotechniki prowadził badania na temat wykorzystywania przez decydentów ekspertyz naukowych oraz możliwości współdziałania przez nich z ekspertami w toku podejmowania decyzji. Zapoczątkowano badania diagnostyczne na temat wykorzystania ekspertyz w pracy komisji sejmowych oraz na temat stosunku decydentów szczebla resortowego do ekspertyz i ekspertów. Te badania, a także niektóre ekspertyzy zwłaszcza PROWIZO- RYCZNA DIAGNOZA SYTUACJI Adama Podgóreckiego wzbudziły zaniepokojenie władz politycznych, co doprowadziło na wiosnę 1976 r. do zawieszenia działalności Zespołu Metodologii Ekspertyz i Problemów Socjotechniki, a w czerwcu do tzw. reorganizacji IPSiR, polegającej min. na usunięciu z Instytutu Adama Podgóreckiego, Marii Łoś i kilkunastu innych pracowników naukowych, do przekształcenia struktury organizacyjnej IPSiR, administracyjnych przeniesień pracowników wewnątrz Instytutu itp. W 1977 r. podczas XIV Zjazdu Socjologicznego w Krakowie Jerzy Kwaśniewski oraz Władysław Kwaśniewicz zorganizowali sesję nt. Stosowanie nauk społecznych w praktyce. Dalszy rozwój socjotechniki oparty był głównie na inicjatywach naukowych socjologów z Polskiej Akademii Nauk (Jerzy Kubin) oraz Instytutu Socjologii UW (Kazimierz Frieske oraz Zakład Problemów Społecznych i Planowania Społecznego). Jerzy Kubin wraz z kierowaną przez niego Sekcją Socjotechniki zorganizował w Warszawie, wraz z Research Committee on Sociotechnics at I.S.A. międzynarodową konferencję socjotechniczną. Materialy z tej konferencji opublikowane zostały przez PTS w tomie pt.: Dilemmas of Effective Social

8 268 Jerzy Kwaśniewski Action, pod jego redakcją w r Jerzy Kubin wraz z Sekcją Socjotechniki PTS oraz Kazimierzem Frieske, przy współudziale IPSiR zorganizował kilka innych interdyscyplinarnych konferencji, w tym konferencję nt.: stanu oraz perspektyw socjotechniki. Materiały z tej konferencji opublikował IPSiR jako tom V Prac Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej w 2000 r. pod red. J. Kubina i J. Kwaśniewskiego. Socjotechnice poświęcona została także w dużym stopniu inna sesja, zorganizowana przez Sekcję Socjologii Prawa oraz IPSiR pt.: Idee naukowe Adama Podgóreckiego. Materiały z tej sesji opublikowane zostały przez IPSiR w tomie X Prac Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej w 2009 r. pod redakcją Jerzego Kwaśniewskiego i Jana Winczorka. W 1998 r. podczas pobytu w Polsce w Instytucie Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Adam Podgórecki zaprezentował swoją ostatnią książkę poświęconą socjotechnice pt. MEGASOCIOLOGY. We wszystkich wcześniejszych koncepcjach socjotechnika rozumiana była jako odrębna dyscyplina naukowa. Natomiast w ostatniej koncepcji A. Podgóreckiego socjotechnika rozumiana jest zupełnie odmiennie; nie, jako odrębna dyscyplina teoretyczna czy odrębny paradygmat intencjonalnych oddziaływań społecznych, lecz jako integralny, organiczny składnik megasocjologii. Bardzo istotne wydaje się w tym kontekście, przyjęte przez Podgóreckiego założenie dotyczące specyfiki twierdzeń orzekających o rzeczywistości społecznej; łączą one w sobie zarówno element teoretyczny, wartościującą ocenę, jak i element pragmatyczny. Gdy socjolog bada życie społeczne, to starając się opisać, zrozumieć i zinterpretować jego przejawy, zarazem dokonuje rozpoznania ocen i systemu wartości badanych ludzi, bez czego niemożliwe byłoby zrozumienie oraz interpretowanie ich zachowań, ich instytucji, systemów normatywnych itp., a także dokonuje ustalenia i oceny warunków, stosowanych przez ludzi metod, środków, technik postępowania (ogólnie mówiąc: socjotechnik), które sprzyjają trwaniu oraz integracji danego społeczeństwa czy zbiorowości. W ten sposób A. Podgórecki rezygnuje z rozdziału nauk społecznych na teoretyczne i praktyczne, i jednocześnie odrzuca przekonanie, że przedmiotem i zadaniem socjologii jest wyłącznie opis oraz wyjaśnianie przejawów życia społecznego, podczas gdy zadaniem socjotechniki jest formułowanie, na podstawie twierdzeń socjologii twierdzeń celowościowych, ocen utylitarnych, określających zmienne, zwłaszcza zmienne mani-

9 Rozwój socjotechniki w IPSiR UW 269 pulowalne, warunkujące występowanie pożądanych stanów rzeczywistości społecznej. Tym samym odrzucone zostało także założenie o możliwości i potrzebie separowania twierdzeń o rzeczywistości społecznej i twierdzeń celowościowych od wartościowania. Oczywiście, wcześniejsza koncepcja socjotechniki również uwzględniała związek tych trzech elementów; był to jednak związek elementów odrębnych, odrębnie badanych, odrębnie formułowanych, łączonych tak, jak łączy się klocki, elementy budowlane, łuk i strzałę czy inne komponenty większych całości. W koncepcji obecnej zakłada się, że każde twierdzenie dotyczące rzeczywistości społecznej powinno być organicznym połączeniem wszystkich tych składników. Koncepcja megasocjologii uchyla także inne istotne założenie wcześniejszej koncepcji socjotechniki jakim jest teza o jej neutralności moralnej. A. Podgórecki podobnie jak wielu innych autorów respektujących kanony metodologiczne pozytywistycznej koncepcji nauk społecznych zakładał, że socjotechnika, jako nauka i określona wiedza naukowa, mimo posługiwania się twierdzeniami celowościowymi, ocenami utylitarnymi, może i powinna być neutralna etycznie powinna być sprawnym narzędziem celowego oddziaływania społecznego. Zastosowania jakiegoś narzędzia są kwestią osobną; to, że mogą być one godziwe lub niegodziwe nie jest zależne od samego narzędzia, które pozostaje moralnie neutralne. Zgodnie z założeniami megasocjologii przedmiotem dociekań badawczych oraz analiz, projektów i oddziaływań socjotechnicznych jest zawsze konkretne społeczeństwo, w którym ludzie mają określony system wartości, celów, upodobań, w którym dopuszczalne i preferowane są określone systemy normatywne i środki działania. Są więc socjotechniki różnych społeczeństw, socjotechniki różnych systemów społecznych, kulturowych i politycznych. W zgodzie z tymi założeniami, w książce: Megasociology A. Podgórecki formułuje przykładowe charakterystyki socjotechniki totalitarnej i posttotalitarnej, socjotechniki kultury protestanckiej, socjotechniki kultury katolickiej, socjotechniki zorientowanej na wartości, a także socjotechniki pozytywistycznej. Każda z nich cechuje się odmienną wiedzą o społeczeństwie, odmienną aksjologią oraz odmiennymi kryteriami oceny i doboru technik, metod i środków intencjonalnego oddziaływania społecznego. Nie ma już dylematu socjotechniki: neutralność wobec wartości i ocen czy też angażowanie

10 270 Jerzy Kwaśniewski się w nie? Po prostu nie ma innej socjotechniki, niż socjotechnika zaangażowana aksjologicznie i normatywnie. Powracając do pytania o perspektywy socjotechniki, wypada zastanowić się czy i jakie znaczenie mogą mieć dla dalszych jej losów nowe założenia sformułowane przez A. Podgóreckiego. Otóż wydaje się, że pozwalają one uwolnić socjotechnikę od szeregu słabości i zarzutów; przede wszystkim zarzutów natury etycznej, a także tych związanych ze statusem socjotechniki jako odrębnej dyscypliny naukowej, dążącej do stworzenia swego rodzaju ogólnej teorii skutecznego, celowego oddziaływania społecznego. Taka socjotechnika nie ma raczej przyszłości. Przyszłość, a także teraźniejszość należy do takiej socjotechniki, której obiektem są konkretne społeczności, systemy społeczne, czy też konkretne problemy danych społeczności, która opiera się na dotyczącej tych konkretnych społeczeństw wiedzy, na określonych typach metod i środków, a także podporządkowana jest świadomie określonym wartościom i normom społecznym. Można przypuszczać, że tak jak dotychczas, działalność socjotechniczna, stosowanie nauk społecznych w praktyce rozwijać będzie się głównie wedle tzw. modelu klasycznego, klinicznego oraz interwencyjno-ekspertalnego. Niemniej, należy zauważyć, że współcześnie proponowane są coraz częściej nowe interpretacje procesów wytwarzania w społeczeństwie wiedzy przydatnej praktycznie (Gibbons et al., 1994). Odbiegają one od schematu, wedle którego wytwarzana w instytutach i uniwersytetach wiedza jest następnie stosowana na podstawie określonych metodologicznych reguł. Obiektem dociekań staje się kontekst zastosowania (context of application), jako kategoria obejmująca procesy powstawania nowej, transdyscyplinarnej wiedzy. Powstaje ona w wyniku elastycznego, opartego na doraźnie ustalanych zasadach współdziałania praktyków i badaczy rozmaitych specjalności. Ta powstająca poza instytucjami naukowymi wiedza, wytwarzana bądź na zamówienie bądź jako rynkowa oferta, ma walory zarówno użytkowe jak i teoretyczne i jej rola społeczna wydaje się zwiększać 9. Koncepcja megasocjologii Adama Podgóreckiego nie uchyla i nie rozwiązuje wszelkich wątpliwości, słabości czy zarzutów wobec socjo- 9 Kubin, J., 1996, Nowe tendencje tworzenia wiedzy wobec wyzwań współczesnego świata (W:) I. Wojnar, J. Kubin (red. red.) Edukacja wobec wyzwań XXI wieku, Komitet Prognoz Polska XXI wieku, Elipsa, Warszawa.

11 Rozwój socjotechniki w IPSiR UW 271 techniki. Warto jak sądzę przypomnieć niektóre z nich, gdy rozważamy stan i perspektywy socjotechniki, zwłaszcza iż można założyć, że to właśnie one spowodowały i powodują, że zarówno aktualny stan jak i perspektywy socjotechniki nie są zbyt imponujące. Podstawowa wątpliwość odnosi się do socjotechnicznej funkcji wiedzy o społeczeństwie czy też funkcji wiedzy socjotechnicznej; kwestionuje się tezę, że wiedza ta sprzyja postępowi oraz, że korzysta na tym człowiek. Bardzo pouczające rozważania na ten zawarł ostatnio J. Kozielecki w opublikowanym niedawno studium pt. Zaduma nad możliwością ulepszania człowieka 10. Inne wątpliwości (które podnosił już wiele lat temu min. Merton, i które nadal wydają się aktualne) dotyczą stanu, stopnia zaawansowania rozwoju nauk społecznych; wskazuje się, że nauki te nie dostarczają jeszcze dostatecznych podstaw teoretycznych niezbędnych dla rozwiązywania problemów współczesnego społeczeństwa, zwłaszcza, gdy chodzi o skalę makro. Zwraca się także uwagę na to, że bardzo ograniczona jest możliwość uogólniania i systematyzacji wiedzy socjotechnicznej. Jest to także przeciwcelowe z punktu widzenia praktycznego ponieważ prowadzi do utraty bądź pomniejszenia wartości aplikacyjnej wiedzy socjotechnicznej. Ponadto, badania stosowane uwzględniają przede wszystkim kontekst dyscyplinarny, natomiast w mniejszym stopniu specyfikę miejsca i czasu oraz kontekst polityczny diagnozowanego bądź rozwiązywanego problemu, co uznaje się za powód nieskuteczności rekomendacji socjotechnicznych opartych na badaniach socjologicznych ocenianych skądinąd wysoko według kryteriów naukowości. Możliwości aplikacyjne wiedzy socjotechnicznej ograniczone są ponadto znacznie przez właściwości tworzywa społecznego; trudna do określenia i kontroli jest podatność większości procesów i zjawisk społecznych na celowe oddziaływania. Skuteczność aplikacyjną teorii socjotechnicznych osłabia również to, że opierają się one zazwyczaj na schemacie jednokierunkowego toku następstwa zdarzeń, wyznaczonego przez związki przyczynowe między wyizolowanymi zmiennymi. Podkreśla się w związku z tym, że proponowanie i naukowe 10 (W:): Józef Kozielecki (red.) Humanistyka przełomu wieków, Wydawnictwo Akademickie Żak, 1999.

12 272 Jerzy Kwaśniewski uzasadnianie skutecznych dyrektyw socjotechnicznych wymaga teorii sformułowanej w kategoriach dynamicznych, złożonych systemów. Inną słabością socjotechniki są rozmaite niesprawności współpracy uczonych z praktykami, nieadekwatność języka i systemu pojęć, którymi się posługują. Zwraca się także uwagę na nieadekwatność struktury wiedzy socjologicznej (struktury specjalności socjologicznych) do struktury rzeczywistości społecznej; rzeczywistość społeczna jako przedmiot badań i ekspertyz socjotechnicznych jest znacznie bardziej złożona a ponadto wielodyscyplinowa. W związku z tym, że współcześnie zagadnienia socjologii stosowanej podejmowane są często z perspektywy socjologii wiedzy, pojawia się krytyka teorii socjologicznej i socjotechnicznej, jako nie nadających się lub nadających się tylko w niewielkim stopniu do włączania w skład profesjonalnej wiedzy roboczej 11, którą posługują się tzw. praktycy. Jednocześnie, co podkreśliliśmy już wyżej 12 i co stanowi obiecujący kierunek wzbogacania wiedzy socjotechnicznej, rozwijane są alternatywne do akademickich sposoby generowania wiedzy przydatnej do rozwiązywania problemów praktycznych, uwzględniające tzw. kontekst zastosowania. 11 Frieske, K., 1990, Socjologia w działaniu. Nadzieje i rozczarowania, Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego. 12 Por.: Kubin, J., 1996, Nowe tendencje tworzenia wiedzy wobec wyzwań współczesnego świata (W:) I. Wojnar, J. Kubin (red. red.) Edukacja wobec wyzwań XXI wieku, Komitet Prognoz Polska XXI wieku, Elipsa, Warszawa.