Tomasz Mokrzycki, Jerzy Borowski, Adam Byk, Artur Rutkiewicz

Transkrypt

1 Waloryzacja ekosystemów Leśnego Kompleksu Promocyjnego Lasy Spalsko-Rogowskie na podstawie struktury zgrupowań chrząszczy (Coleoptera) zasiedlających pniaki Valorisation of the ecosystems of orest Promotional Complex Lasy Spalsko-Rogowskie based on the structure of beetle (Coleoptera) assemblages inhabiting stumps Tomasz Mokrzycki, Jerzy Borowski, Adam Byk, Artur Rutkiewicz ARTYKUŁY / ARTICLES Abstrakt. Badania nad waloryzacją ekosystemów LKP Lasy Spalsko-Rogowskie prowadzono w oparciu o zgrupowania chrząszczy zasiedlające pniaki sosnowe, olchowe i brzozowe. Wykorzystano pułapki typu Ampedus, które nakładano na wybrane pniaki. Odłowiono łącznie przez 5250 okazów chrząszczy z klas wierności -, należących do 254 gatunków. Nie zaobserwowano superdominantów. Dominantami były: Trixagus dermestoides (4,8%) i Agathidium seminulum (5,05%). Dominującą pod względem gatunkowym i ilościowym grupą troficzną były zoofagi, a w dalszej kolejności mycetofagi i ksylofagi. Udział pozostałych grup troficznych był wyraźnie niższy. Najwyższy wskaźnik wartości przyrodniczej zgrupowania (WR) odnotowano dla LMśw (,5), nieco niższy dla BMśw (,45), Bśw (,22) i LMb (,02). Dla większej dokładności waloryzacji, równolegle z pniakami, powinnio badać się także zgrupowania chrząszczy saproksylicznych innych środowisk np. pni, próchnowisk oraz grzybów nadrzewnych. Słowa kluczowe: LKP Lasy Spalsko-Rogowskie, waloryzacja ekosystemów, chrząszcze, pniaki Abstract. Studies on the valorization of the ecosystems of orest Promotional Complex Lasy Spalsko-Rogowskie was based on assemblages of beetles inhabiting stumps of pine, alder and birch. Ampedus type traps were used, which were installed on selected stumps. They caught a total of 5,250 of specimens beetles of fidelity classes -, belonging to 254 species. There was no superdominants. Dominants were Trixagus dermestoides (4.8%) and Agathidium seminulum (5.05%). The dominant species regarding quantity and trophic groups were zoophagous, followed mycetophagous and xylophagous. Participation of other trophic groups was markedly lower. The highest index of the nature conservation value of a community (WR) was observed in the case of fresh mixed broadleaved forest (,5), slightly lower for fresh mixed coniferous forest (,45), fresh coniferous forest (,22) and swamp mixed broadleaved forest (,02). or greater precision valorisation, along with stumps, we should also investigate the assemblages saproxylic beetles other environments such as trunks, rotten wood and fungi growing on wood. Key words: PC Lasy Spalsko-Rogowskie, valorisation of the ecosystems, beetles, stumps 48 T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

2 Wstęp Pniaki wraz z systemami korzeniowymi stanowią dużą część biomasy ogółu rosnących wcześniej drzew. Według Iakaitis (977) w rębnych drzewostanach świerkowych (w zależności od wysokości i średnicy pozostawionych pniaków) ich udział wynosi od 29 do 5% ogólnej masy drzew. Są trwałym (w określonej jednostce czasu) elementem lasów. W lasach gospodarczych stanowią nierzadko jedyne źródło grubowymiarowego martwego drewna szczególnie na siedliskach borowych (Gutowski et al. 2006). Pniak jest częścią drzewa pozostającą nad i pod powierzchnią po ścince. W tym ujęciu jest ściśle powiązany z pozyskiwaniem drewna (Mokrzycki 20). Pniak, jak pozostałe drewno martwych drzew, jest zasiedlany przez owady, spośród których istotną pozycję zajmują saproksylicze chrząszcze. Z drewnem mogą być związane bezpośrednio lub pośrednio. Bezpośrednio wtedy, gdy wykorzystują korę i drewno, jako pokarm, pośrednio, gdy uzależnione są od innych organizmów z nim związanych, wystepują w owocnikach grzybów nadrzewnych i śluzowców, bądź szukają bezpiecznego schronienia. Chrząszcze saproksyliczne, które bezwzględnie wymagają martwego drewna, jako środowiska życia czy pokarmu, to saproksylobionty, natomiast te, które mogą się rozwijać także w innych środowiskach np. w glebie, to saproksylofile (Gutowski 2006, Mokrzycki 20). W środkowej Europie około 500 gatunków chrząszczy jest związanych bezpośrednio i pośrednio z drewnem martwych drzew. W Polsce występuje ich ok. 00, które należą do ponad 70 rodzin (Gutowski 2006). W trakcie badań pniaków, prowadzonych w Górach Świętokrzyskich i Rogowie, wykazano 84 gatunki saproksylicznych chrząszczy (Mokrzycki 20), co z pewnością nie wyczerpuje listy. W kraju badaniami nad zespołami owadów zasiedlających pniaki zajmowali się: Wiąckowski (957), Starzyk i Sęk (98), Starzyk i izia (984), Podlaski (994), Wojtas (2004), Starzyk (995), Starzyk et al. (998), Bednarz (2005). W inlandii badania prowadził m.in. Krogerus (927), Wielkiej Brytanii Wallace (95), w Szwecji Abrahamsson i Lindbladh (2006) i Lindbladh et al. (2007). W Polsce po raz pierwszy pułapki do odłowu chrząszczy występujących w rozkładającym się drewnie pniaków i leżących fragmentów pni w Puszczy Białowieskiej zastosował Byk (200a). Były to tzw. biocenometry wykorzystywane wcześniej w badaniach nad fauną ściółkowo-glebową. Specjalne pułapki (typu Ampedus) służące wyłącznie do odłowu owadów związanych z pniakami zastosowano w Górach Świętokrzyskich (Mokrzycki 2007, 20) i w Rogowie (Mokrzycki 20). Poznanie struktury zgrupowań chrząszczy występujących w pniakach dało możliwość dokonania waloryzacji przyrodniczej różnych ekosystemów leśnych (Byk 200a, Mokrzycki 2007), tak jak w przypadku owadów zasiedlających grzyby nadrzewne (Borowski 200, 2007) oraz próchnowiska zewnętrzne i wewnętrzne (Byk 200b, 2007, Byk i Mokrzycki 2007). Metodyka Badania nad zgrupowaniami chrząszczy pniaków prowadzone były w nadleśnictwach Brzeziny i Spała oraz Leśnym Zakładzie Doświadczalnym (LZD) w Rogowie (Tab. ). Powierzchnie zostały zlokalizowane w taki sposób, aby reprezentowały różne typy siedliskowe i formy ochrony lasu. Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 49

3 Tab.. Lokalizacja powierzchni badawczych i rodzaje badanych pniaków Table. Localization of research areas and types of investigated stumps Nr powierzchni Siedlisko Nadleśnictwo Leśnictwo Oddział Rodzaje pniaków P Bs Rogów Głuchów 77l So, So, So, So P2 Bśw Brzeziny Żywocin 24 So, So, So, So P Bw Spała Żądłowice 25A So, So, So, So P5 BMśw Spała Żądłowice 26 So, So, So, So P6 BMw Spała Małecz Db, So, So, So P7 BMb Brzeziny Rokiciny 298d Brz, Os, So, So P8 LMśw Spała Małomierz 5 Db, Db, Db, Db P9 LMw Spała Żądłowice 22 So, So, So, So P0 LMb Brzeziny Zieleń k Brz, So, So, So P Lśw Rogów Jasień 70b So, So, So, So P2 Lw Spała Borki 267f Db, Db, Db, Db P OlJ Rogów Jasień 77f Ol, Ol, Ol, Ol P4 Ol Spała Żądłowice 27 Brz, Ol, Ol, Ol Owady odławiano za pomocą pułapek typu Ampedus (Mokrzycki 20) (ot.) założonych na pniakach brzozy Betula sp., 9 dębu Quercus sp., osiki Populus tremula L. i 2 sosny zwyczajnej Pinus sylvestris L. (Tab. ). ot.. Pułapka Ampedus (fot. T. Byk) Photo. Ampedus trap Odłów był możliwy dzięki zjawisku wędrówki chrząszczy w kierunku światła. W przypadku pułapki dopływ światła umożliwiał słoik. Po dostaniu się do słoika owady spadały do znajdującej się niżej miski z glikolem (płynem konserwującym). 50 T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

4 Pułapki wyłożono na początku kwietnia i w terenie funkcjonowały do końca października. Chrząszcze wybierano z pułapek pięciokrotnie. Zebrane okazy były umieszczane w pojemnikach z odpowiednią etykietą. Odłowione chrząszcze, po ich oznaczeniu, przydzielano do odpowiednich klas wierności: gatunki przypadkowe, niezwiązane z drewnem pniaków, których nie uwzględniono w analizach szczegółowych, gatunki fakultatywnie związane z pniakami, pojawiające się okresowo lub poszukujące tam pokarmu, gatunki związane pniakami lub owocnikami grzybów, ale mogące występować w innych środowiskach, gatunki obligatoryjnie związane z pniakami, jako źródłem pokarmu lub miejscem rozwoju oraz grup troficznych: c kambiofagi, m mycetofagi, m-s mycetofago-saprofagi, m-x mycetofago-ksylofagi, m-z mycetofago-zoofagi, n nekrofagi, n-s nekrofago-saprofagi, p polifagi (odżywiające się więcej, niż dwoma rodzajami pokarmu), s saprofagi, s-m saprofago-mycetofagi, s-n sapro-nekrofagi, s-z saprofago-zoofagi, x ksylofagi, x-m ksylofago-mycetofagi, x-s ksylofago-saprofagi, z zoofagi, z-m zoofago-mycetofagi, z-s zoofago-saprofagi, z-x zoofago-ksylofagi, a pozostałe,? brak danych (gatunki o niewyjaśnionej biologii). Literą R oznaczano gatunki rzadkie i relikty lasów naturalnych. Zaklasyfikowanie gatunków do odpowiednich klas wierności i grup troficznych jest wynikiem aktualnego stanu wiedzy o ich biologii. Podziału chrząszczy na poszczególne grupy troficzne dokonano na podstawie prac: Schlaghamerske go (2000), Grove (2002) i Mokrzyckiego (20). Chrząszcze z rodziny Staphylinidae (z wyłączeniem Scaphidinae) oznaczył Andrzej Melke. Stosowane nazewnictwo przyjęto za: Catalogue of Palaearctic Coleoptera. Vol. -7 (Löbl, Smetana eds ) i A new checklist of the weevils of Poland (Wanat, Mokrzycki 2005). Do analizy struktury zgrupowań chrząszczy zasiedlających pniaki zastosowano następujące wskaźniki faunistyczno-ekologiczne: wskaźnik dominacji (D) D = n i N gdzie: n i liczebność i-tego gatunku w zgrupowaniu, N liczebność zgrupowania, Przy określaniu struktury dominacji posłużono się skalą przyjętą przez Kasprzaka i Niedbałę (98): superdominanty >0,00%, dominanty 5,0 0,00%, subdominanty,0 5,00% i akcydenty,00%. Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 5

5 wskaźnik bogactwa gatunkowego Margalefa (d) S d = log N gdzie: S liczba gatunków w zgrupowaniu, N ogólna liczba osobników, wskaźnik wierności zgrupowania (Q ) Q = du N U S gdzie: d wskaźnik bogactwa gatunkowego Margalefa, U N procentowy udział osobników gatunków obligatoryjnie związanych z silnie rozłożonym drewnem w zgrupowaniu, U S procentowy udział gatunków obligatoryjnie związanych z silnie rozłożonym drewnem w zgrupowaniu, wskaźnik cenności faunistycznej zgrupowania (Q R ) Q = R gdzie: d wskaźnik bogactwa gatunkowego Margalefa, U NR procentowy udział osobników gatunków należących do rzadkości faunistycznych lub reliktów lasów pierwotnych w zgrupowaniu, U SR procentowy udział gatunków należących do rzadkości faunistycznych lub reliktów lasów pierwotnych w zgrupowaniu, wskaźnik wartości przyrodniczej zgrupowania (W R ) W = Q + Q )/ 2 gdzie: Q wskaźnik wierności zgrupowania, Q R wskaźnik cenności faunistycznej zgrupowania. W celu wyróżnienia zgrupowań faunistycznych pniaków wykorzystano metodę Warda. Do obliczeń statystycznych wykorzystano program Statistica 0. Wyniki du NR U SR R ( R W trakcie badań odłowiono 6789 okazów należących do 406 gatunków i 55 rodzin chrząszczy (Tab. 2). 52 T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

6 Tab. 2. Wykaz chrząszczy (Coleoptera) odłowionych do pułapek założonych na pniakach w LKP Lasy Spalsko-Rogowskie (x ksylofagi, m mycetofagi, z zoofagi, s saprofagi, p polifagi, n nekrofagi, a inne,? brak informacji) Table 2. The list of Coleoptera catching to traps installing an the stumps in the PC Lasy Spalsko- -Rogowskie (x xylophagous, m mycetophagous, z zoophagous, s saprophagous, p polyphagous, n necrophagous, a another,? no information) Lp. No amily and species idelity class D Hydroporus palustris (Linnaeus, 76) 2 2 Hydroporus umbrosus (Gyllenhal, 808) z 4 C Agonum micans (Nicolai, 822) z Amara brunnea (Gyllenhal, 80) Amara communis (Panzer, 797) z Amara lunicollis Schiødte, Amara plebeja (Gyllenhal, 80) z Badister lacertosus Sturm, 85 7 Badister peltatus (Panzer, 796) z Badister unipustulatus Bonelli, 8 9 Bembidion doris (Panzer, 796) z Calathus micropterus (Duftschmid, 82) z Carabus arcensis Herbst, Carabus auronitens abricius, 792 z 0 4 Carabus glabratus Paykull, 790 z 4 4 Carabus granulatus Linnaeus, 758 z Carabus hortensis Linnaeus, 758 z Carabus violaceus Linnaeus, Cychrus caraboides (Linnaeus, 758) z Dyschirius globosus (Herbst, 784) z Elaphrus cupreus Duftschmid, Harpalus laevipes Zetterstedt, 828 z Harpalus latus (Linnaeus, 758) z Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 5

7 amily and species idelity class Leistus piceus rölich, 799 z Nebria brevicollis (abricius, 792) z Notiophilus biguttatus (abricius, 779) z 2 25 Notiophilus palustris (Duftschmid, 82) 26 Platynus assimils (Paykull, 790) z Platynus livens (Gyllenhal, 80) z Pterostichus anthracinus (Illiger, 798) z Pterostichus diligens (Sturm, 824) Pterostichus minor (Gyllenhal, 827) z 0 0 Pterostichus niger (Schaller, 78) z Pterostichus nigrita (Paykull, 790) z Pterostichus oblongopunctatus (abricius, 787) z Pterostichus strenuus (Panzer, 796) z Stomis pumicatus (Panzer, 796) z H Cercyon melanocephalus (Linnaeus, 758) s 2 Cymbiodyta marginella (abricius, 792)? H Abraeus granulum Erichson, 89 R z Hetaerius ferrugineus (A.G. Olivier, 789) R Margarinotus bipustulatus (Schrank, 78) 4 Margarinotus striola succicola (Thomson, 862) 5 Paromalus parallelepipedus (Herbst, 79) z Plegaderus caesus (Herbst, 79) 7 Plegaderus vulneratus (Panzer, 797) z 54 T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

8 amily and species idelity class Saprinus semistriatus 8 (L.G. Scriba, 790) z 5 5 H Hydraena palustris Erichson, 87 a P Acrotrichis dispar A. Matthews, 865 s L Agathidium haemorrhoum Erichson, 845 m Agathidium plagiatum (Gyllenhal, 80) R m Agathidium seminulum (Linnaeus, 758) m Amphicyllis globiformis (C.R. Sahlberg, 8) m 2 5 Anisotoma castanea (Herbst, 79) m Anisotoma glabra (abricius, 787) m Anisotoma humeralis (Herbst, 79) m Apocatops nigrita (Erichson, 87) n-s Catops picipes (abricius, 787) n-s Choleva jeanneli Britten, 922 n-s Choleva oblonga Latreille, 806 n-s 2 Leiodes ferruginea (abricius, 787)? Liodopria serricornis (Gyllenhal, 8) m Nemadus colonoides (Kraatz, 85) n-s Ptomaphagus sericatus Chaudoir, 845 n-s Sciodrepoides fumatus (Spence, 8) n-s Sciodrepoides watsoni (Spence, 8) n-s S Cephennium majus Reitter, Euconnus claviger (P.W.J. Müller & Kunze, 822) 2 Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 55

9 amily and species idelity class Neuraphes plicicollis Reitter, Stenichnus collaris (P.W.J. Müller & Kunze, 822) z Stenichnus godarti (Latreille, 806) z S Nicrophorus vespillo (Linnaeus, 758) n Nicrophorus vespilloides Herbst, 78 n Posphuga atrata (Linnaeus, 758) n 6 S Acidota creanata (abricius, 79) s 2 Acrotona parvula 2 (Mannerheim, 80) 0 s Aleochara brevipennis Gravenhorst, s 4 Aleochara fumata Gravenhorst, 802? 5 Aleochara sparsa Heer, 89 s 6 Aloconota gregaria (Erichson, 89)? 7 Aloconota insecta (Thomson, 856)? Aloconota languida (Erichson, 87) R? Aloconota ultima (Benick & Lohse, 959) R? Amarochara umbrosa (Erichson, 87) s Amischa analis (Gravenhorst, 802)? Anotylus rugosus (abricius, 775)? 5 5 Anotylus tetracarinatus (Block, 799)? 2 4 Anthobium atrocephalum (Gyllenhal, 827) s-n Anthobium unicolor (Marsham, 802) 2 s 6 Astenus lyonessius (Joy, 908) s 7 Atheta celata (Erichson, 87) s 8 Atheta crassicornis (abricius, 79) s-m T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

10 amily and species idelity class Atheta elongatula (Gravenhorst, 802) s Atheta fungi (Gravenhorst, 806) s-m 2 Atheta fungicola (Thomson, 852) m-s 22 Atheta gagatina (Baudi, 848) m-s Atheta hypnorum (Kiesenwetter, 850) s 2 24 Atheta marcida (Erichson, 87) s-m 25 Atheta orbata (Erichson, 87)? 26 Atheta pallidicornis (Thomson, 856) s Atheta palustris (Kiesenwetter, 844) s 2 28 Atheta ravilla (Erichson, 89) s-n 29 Atheta sodalis (Erichson, 87) s Atrecus affinis (Paykull, 879) s 9 9 Batrisodes delaporti (Aubé, 8) 2 Batrisodes venustus (Reichenbach, 86) z 4 8 Bibloplectus ambiguus (Reichenbach, 86) Bibloporus bicolor (Denny, 825) z 4 5 Bibloporus minutus Raffray, 94 z 4 6 Bolitobius cingulatus Mannerheim, 80? Bolitochara lucida (Gravenhorst, 802) m 8 Bolitochara mulsanti Sharp, 875 s-m 9 Brachygluta fossulata (Reichenbach, 86) Bryaxis curtisii orientalis (Karaman, 952) z Bythinus macropalpus Aubé, 8 42 Calodera aethoips (Gravenhorst, 802)? Calodera rubens Erichson, 87 R? Calodera rufescens Kraatz, 856 R? Calodera uliginosa Erichson, 87? Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 57

11 amily and species idelity class Carpelimus elongatulus (Erichson, 89)? 47 Dadobia immersa (Erichson, 87) s 2 48 Dexiogyia corticina (Erichson, 87) 49 Dinaraea angustula (Gyllenhal, 80) 2 50 Dinaraea linearis (Gravenhorst, 802)? 2 5 Dochmonota clancula (Erichson, 87) R? Erichsonius cinerascens (Gravenhorst, 802)? 5 Euplectus bescidicus Reitter, Euplectus brunneus Grimmer, 84 z Euplectus karsteni (Reichenbach, 86) z Euplectus kirbii revelierei Reitter, 884 z Euplectus nanaus (Reichenbach, 86) z Euplectus piceus Motschulsky, 85 z Eusphalerum minutum (abricius, 792)? agniezia impressa (Panzer, 805) 6 Gabrius splendidulus (Gravenhorst, 802) z Gyrohypnus angustatus Stephens, 8? 6 Gyrophaena affinis Mannerheim, 80 m Gyrophaena fasciata (Marsham, 802) m 65 Gyrophaena joyi Wendeler, 924 m 66 Gyrophaena minima Erichson, 87 m 67 Gyrophaena poweri Croth, 867 m T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

12 amily and species idelity class Hypnogyra angularis (Ganglbauer, 895)? 69 Ischnosoma longicorne (Mäklin, 847) s 70 Ischnosoma splendidum (Gravenhorst, 806) s 4 7 Lathrobium elongatum (Linnaeus, 767) s Lathrobium longulum Gravenhorst, 802 s 7 Leptacinus sulcifrons (Stephens, 8) s 74 Leptusa pulchella (Mannerheim, 80) p Liogluta alpestris (Heer, 89) s 2 5 Liogluta granigera 76 (Kiesenwetter, 850) 0 s-m 77 Liogluta microptera Thomson, 857 s 78 Lordithon exoletus (Erichson, 89) m 79 Lordithon lunulatus (Linnaeus, 760) m-s Lordithon trimaculatus (abricius, 79) m-s 8 Lordithon trinotatus (Erichson, 89) m 82 Medon fusculus (Mannerheim, 80) s 2 8 Medon rufiventris (Nordmann, 87) R s Meotica filiformis (Motschulsky, 860) Micropeplus porcatus (Paykull, 789) Mycetoporus erichsonanus agel, 965 Mycetoporus lepidus (Gravenhorst, 806) Mycetoporus punctus (Gravenhorst, 806) Myllaena brevicornis (Matthews, 88) 2 s 2 s s 6 9 s 2 s Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 59

13 amily and species idelity class Notothecta flavipes (Gravenhorst, 806) z Ocalea badia Erichson, 87 s 92 Ocalea picata (Stephens, 82) s 9 Olophrum assimile (Paykull, 800) s 94 Olophrum piceum (Gyllenhal, 80) s 95 Omalium caesum Gravenhorst, 806 s Omalium rivulare (Paykull, 789) s Othius punctulatus (Goeze, 777) p Oxypoda acuminata (Stephens, 82) s-m Oxypoda alternans (Gravenhorst, 802) m Oxypoda annularis (Mannerheim, 80) s 0 Paederus riparius (Linnaeus, 758)? 02 Parabolitobius formosus (Gravenhorst, 806) s 2 0 Parabolitobius inclinans (Gravenhorst 806) s 04 Pella cognata (Märkel, 842) z Pella humeralis (Gravenhorst, 802) z Pella lugens (Gravenhorst 802) z Philonthus carbonarius (Gravenhorst, 802) Philonthus decorus (Gravenhorst, 802) Philonthus fumarius (Gravenhorst 806) Philonthus micans (Gravenhorst 802) Philonthus succicola Thomson, 860 Phloeocharis subtilissima Mannerheim, 80 Phloeonomus punctipennis Thomson, 867 Phloeonomus pusillus (Gravenhorst, 806) s 2 2 s s 8 8 s 2 2 s-n p 2 2 p T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

14 amily and species idelity class Placusa tachyporoides (Waltl, 88) z 6 Plectophloeus fischeri (Aubé, 8) 7 Plectophloeus nitidus (airmaire, 858) z Pselaphus heisei Herbst, 792 z Quedius brevis Erichson, Quedius cruentus (Olivier, 795)? 2 Quedius fulgidus (abricius, 79) s 4 22 Quedius fuliginosus (Gravenhorst, 802) s 2 Quedius limbatus (Heer, 89) s 24 Quedius maurus (Sahlberg, 80) s Quedius mesomelinus (Marsham, 802) z Quedius ochripennis (Ménétriés, 82) R z 27 Quedius scitus (Gravenhorst, 802) z Quedius xanthopus Erichson, 89 2 z Rugilus rufipes (Germar, 86) s Scaphidium quadrimaculatum A.G. Olivier, 790 m 9 9 Scaphisoma agaricinum (Linnaeus, 758) m Scaphisoma boleti (Panzer, 79) m Scopaeus laevigatus (Gyllenhal, 80) Sepedophilus bipunctatus (Gravenhorst, 802) Sepedophilus littoreus (Linnaeus, 758) Sepedophilus marshami (Stephens, 82) Sepedophilus pedicularius (Gravenhorst, 802) Sepedophilus testaceus (abricius, 79)? z z z 2 2 z Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 6

15 amily and species idelity class Sepedophilus transcaspicus (Bernhauer, 97) R 40 Staphylinus erythropterus Linnaeus, 758 z Stenus aterrimus Erichson, 89? 42 Stenus bimaculatus Gyllenhal, 80? Stenus clavicornis (Scopoli, 76)? 2 44 Stenus gallicus auvel, 87 R? 45 Stenus geniculatus Gravenhorst, 806? 46 Stenus humilis Erichson, 89? Stenus nigritulus Gyllenhal, 827? Tachinus fimetarius Gravenhorst, 802 s 49 Tachinus laticollis Gravenhorst, 802 s 8 50 Tachinus subterraneus (Linnaeus, 758) s Tachyporus dispar (Paykull, 789)? 52 Tachyporus hypnorum (abricius, 775) s Tachyporus transversalis Gravenhorst, 806 s 54 Tachyusida gracilis (Erichson, 87) R? Tasgius melanarius (Heer, 89) s 56 Tetartopeus terminatus (Gravenhorst, 802) s 57 Tyrus mucronotus (Panzer, 805) 58 Xantholinus gallicus Coiffait, 956? 59 Xantholinus laevigatus Jacobsen, 849 s Xantholinus linearis (Olivier, 795) s-n Xantholinus longiventris Heer, 89 s 2 2 L Platycerus caraboides (Linnaeus, 758) G Anoplotrupes stercorosus (L.G. Scriba, 79) x 2 s T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

16 amily and species idelity class S Cetonia aurata (Linnaeus, 76) s Protaetia metalica (Herbst, 782) s 2 2 Serica brunnea (Linnaeus, 758) a C Clambus punctulum (L. Beck, 87) s S Cyphon ochraceus Stephens, 80? Cyphon padi (Linnaeus, 758)? 4 46 Elodes pseudominuta (Klausnitzer, 97)? 4 Microcara testacea (Linnaeus, 767)? B Chalcophora mariana (Linnaeus, 758) T x Trixagus dermestoides (Linnaeus, 767) m-s E Agrypnus murinus (Linnaeus, 758) 2 Ampedus balteatus (Linnaeus, 758) z Ampedus erythrogonus (P.W.J. Müller, 82) z Ampedus nigrinus (Herbst, 784) z Ampedus pomonae (Stephens, 80) z Ampedus pomorum (Herbst, 784) z Ampedus praeustus (abricius, 792) R z Ampedus sanguineus (Linnaeus, 758) z Ampedus sanguinolentus (Schrank, 776) z 0 Athous subfuscus (O.. Müller, 764) a Cardiophorus ruficollis (Linnaeus, 758)? Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 6

17 amily and species idelity class Dalopius marginatus (Linnaeus, 758) p Denticollis linearis (Linnaeus, 758) z-x Ectinus aterrimus (Linnaeus, 76) a Melanotus castanipes (Paykull, 800) p Melanotus villosus (Geoffroy, 785) p Prosternon tessellatum (Linnaeus, 758) z Selatosomus cruciatus (Linnaeus, 758)? 2 Stenagostus rufus (DeGeer, 774) R z 7 7 L Dictyoptera aurora (Herbst, 784) m-z Platycis minutus (abricius, 787) s- L Phosphaenus hemipterus (Geoffroy, 762) 0? C Cantharis nigra (DeGeer, 774)? 2 Cantharis nigricans (O.. Müller, 776) Cantharis pallida Goeze, 777? 4 Cantharis pellucida abricius, 792? Malthinus biguttatus (Linnaeus, 758) z Malthodes marginatus 6 (Latreille, 806) Malthodes spathifer 7 Kiesenwetter, Rhagonycha atra (Linnaeus, 767)? Rhagonycha lignosa 9 (O.. Müller, 764) Rhagonycha testacea 0 (Linnaeus, 758) D Attagenus schaefferi (Herbst, 79)? 6 4? n 64 T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

18 amily and species idelity class B Rhyzopertha dominica (abricius, 792) a P Ernobius pini (Sturm, 87) x 2 Ptinus rufipes A.G. Olivier, 790 x-s 2 Ptinus subpillosus Sturm, 87 x-s 2 C Thanasimus formicarius (Linnaeus, 758) z 4 4 M Charopus flavipes (Paykull, 798) S Aspidiphorus orbiculatus (Gyllenhal, 808) m Sphindus dubius (Gyllenhal, 808) m 5 K Heterhelus solani (Heer, 84) a N Epuraea fageticola Audisio, 99 s 2 Epuraea marseuli Reitter, 87 s- 2 Epuraea neglecta (Heer, 84)? 4 Epuraea thoracica Tournier, 872 s-z Epuraea variegata (Herbst, 79) s-m 6 Meligethes aeneus (abricius, 775) a 7 Meligethes subaeneus Sturm, 845 a Pocadius ferrugineus 8 (abricius, 775) M 2 Rhizophagus bipustulatus (abricius, 792) Rhizophagus cribratus (Gyllenhal, 827) Rhizophagus depressus (abricius, 792) m 2 4 p s- 2 s- Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 65

19 amily and species idelity class Rhizophagus dispar 4 (Paykull, 800) S Silvanus bidentatus (abricius, 792) L s-z 2 2 Cryptolestes ferrugineus (Stephens, 8) 2 Leptophloeus alternans (Erichson, 846) z 2 2 P Olibrus bimaculatus Küster, 848 a 2 C Atomaria morio Kolenati, 846 m 2 Atomaria procerula Erichson, 846 m Cryptophagus laticollis P.H. Lucas, 846 m 4 Cryptophagus pilosus Gyllenhal, 827 m Cryptophagus pubescens 5 Sturm, m Cryptophagus quercinus 6 Kraatz, 852 m 2 2 E Dacne bipustulata (Thunberg, 78) m 2 C Cerylon ferrugineum Stephens, 80 Cerylon histeroides 2 (abricius, 792) E Mycetaea subterranea (abricius, 80) C 2 Calvia quatuordecimguttata (Linnaeus, 758) Calvia quinquedecimguttata (abricius, 777) z-m 5 4 z-m m-s z 2 z 4 66 T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

20 amily and species idelity class Propylea quatuordecimpunctata (Linnaeus, 758) Rhyzobius litura 4 (abricius, 787) Scymnus rubromaculatus 5 (Goeze, 777) C Corylophus cassidoides (Marsham, 802) s 2 Orthoperus atomus (Gyllenhal, 808) s Orthoperus rogeri Kraatz, 874 R s L Corticaria longicollis (Zetterstedt, 88) m 2 Cortinicara gibbosa (Herbst, 79) m 4 5 Enicmus brevicornis (Mannerheim, 844) R m 4 Enicmus fungicola Thomson, 868 m 2 5 Enicmus rugosus (Herbst, 79) m Latridius hirtus (Gyllenhal, 827) m 2 Stephostethus alternans 7 (Mannerheim, 844) Stephostethus angusticollis 8 (Gyllenhal, 827) M m m Mycetophagus fulvicollis abricius, 792 m- 2 Mycetophagus quadripustulatus (Linnaeus, 760) m- C Cis fusciclavis Nyholm, 95 m Cis micans (abricius, 792) m Ennearthron cornutum (Gyllenhal, 827) m Sulcacis nitidus (abricius, 792) m M Hypulus quercinus (Quensel, 790) R m-x 6 6 Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 67

21 amily and species idelity class Orchesia undulata Kraatz, 85 m-x Z Colydium elongatum (abricius, 787) R 2 Synchita humeralis (abricius, 792) T Lagria hirta (Linnaeus, 758) a Mycetochara axillaris (Paykull, 799) m Prionychus ater (abricius, 775) m-x Pseudocistella ceramboides 4 (Linnaeus, 758) Scaphidema metallicum 5 (abricius, 792) Uloma rufa 6 (Piller & Mitterpacher, 78) P Schizotus pectinicornis (Linnaeus, 758) S s 4 4 m 2 x-m z-s Salpingus planirostris (abricius, 787) A Euglenes oculatus (Paykull, 798) z-s 2 2 S Anaspis frontalis (Linnaeus, 758) x 2 2 Anaspis ruficollis (abricius, 792) x 2 Anaspis rufilabris (Gyllenhal, 827) x Anaspis thoracica (Linnaeus, 758) x 4 26 C Acanthocinus aedilis (Linnaeus, 758) x Alosterna tabacicolor tabacicolor (DeGeer, 775) x 8 2 Arhopalus rusticus (Linnaeus, 758) x Leptura quadrifasciata 4 Linnaeus, x Oxymirus cursor (Linnaeus, 758) x T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

22 amily and species idelity class Spondylis buprestoides 6 (Linnaeus, 758) x Stenurella melanura (Linnaeus, 758) x Stictoleptura rubra rubra 8 (Linnaeus, 758) C x Agelastica alni alni (Linnaeus, 758) a Altica lythri Aubé, 84 a 2 2 Cryptocephalus androgyne Marseul, 875 a 4 Cryptocephalus labiatus (Linnaeus, 760) a 5 Cryptocephalus ocellatus Drapiez, 89 a 6 Cryptocephalus populi Suffrian, 848 a 7 Cryptocephalus pusillus abricius, 777 a 2 8 Galerucella lineola (abricius, 78) a 9 Galerucella nymphaeae (Linnaeus, 758) a 0 Gonioctena pallida (Linnaeus, 758) a Gonioctena quinquepunctata (abricius, 787) a 2 Neocrepidodera cyanescens (Duftschmid, 825) a 2 2 Phyllotreta nemorum (Linnaeus, 758) a 4 Plagiosterna aenea (Linnaeus, 758) a Pyrrhalta viburni (Paykull, 799) a A Anthribus nebulosus (orster, 770) A Eutrichapion viciae (Paykull, 800) a Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 69

23 amily and species idelity class D Dryophthorus corticalis (Paykull, 792) x 4 5 C Acalles camelus (abricius, 792) x 2 Archarius salicivorus (Paykull, 792) a Ceutorhynchus alliariae (Brisout de Barneville, 860) a 2 4 Ceutorhynchus cochleariae (Gyllenhal, 8) a Ceutorhynchus sulcicollis (Paykull, 800) a 6 Ceutorhynchus typhae (Herbst, 795) a 4 7 Crypturgus hispidulus Thomson, 870 x Curculio glandium Marsham, 802 a Hylastes angustatus (Herbst, 794) x Hylastes opacus Erichson, 86 x Hylobius abietis (Linnaeus, 758) x Hylobius pinastri (Gyllenhal, 8) x Hylurgops palliatus (Gyllenhal, 8) x Hylurgus ligniperda (abricius, 787) x 5 Phyllobius arborator (Herbst, 797) a 2 Phyllobius argentatus 6 (Linnaeus, 758) 0 a 7 Phyllobius pomaceus Gyllenhal, 84 a Polydrusus tereticollis 8 (DeGeer, 775) 0 a Rhinoncus pericarpius 9 (Linnaeus, 758) 0 a 20 Rhyncolus ater (Linnaeus, 758) x Rhyncolus elongatus (Gyllenhal, 827) x Strophosoma capitatum (DeGeer, 775) a Tomicus piniperda (Linnaeus, 758) x T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

24 amily and species idelity class Trachodes hispidus (Linnaeus, 758) x-m 25 Trichosirocalus troglodytes (abricius, 787) 0 a Ł Ą C Z N I E T O T A L Klasy wierności - były reprezentowane przez 5250 okazów i 254 gatunki. Gatunki z klasy, jako przypadkowe, nie uwzględniano w szczegółowych analizach. Najwięcej gatunków i osobników występowało w grupie (98 i 27), mniej w grupie (89 i 965), najmniej w (67 i 94). Procentowe udziały gatunków i osobników w poszczególnych klasach wierności przedstawiają ryc. i 2. ; 2,9% 0; 22,6% ; 28,9% 0; 7,2% 2; 6,5% 2;,5% ; 5,0% ; 24,4% Ryc.. Procentowy udział gatunków w poszczególnych klasach wierności ig.. Percent participation of species in individual fidelity class Ryc. 2. Procentowy udział osobników w poszczególnych klasach wierności ig. 2. Percent participation of individuals in each fidelity class Na wszystkich rodzajach badanych pniaków odnotowano gatunków chrząszczy: Agathidium seminulum, Anisotoma castanea, A. humeralis, Gabrius splendidulus, Anoplotrupes stercorosus, Trixagus dermestoides, Ampedus pomorum, Athous subfuscus, Melanotus villosus, Aspidiphorus orbiculatus i Cerylon histeroides (Tab. 2). Na pniakach brzozowych zaobserwowano 58 gatunków i 54 okazów chrząszczy, na dębowych 96 gatunków i 540 okazów, na olchowych 4 gatunków i 48 okazów, na osikowym 2 gatunki i 04 okazy oraz na sosnowych 78 gatunków i 2946 okazów. Nie zaobserwowano superdominantów. Dominantami były: Trixagus dermestoides (4,8%) i Agathidium seminulum (5,05%). Subdominantami były: Pterostichus strenuus (4,50%), Stictoleptura rubra (4,2%), Agonum micans (4,29%), Sciodrepoides watsoni (,8%), Ampedus balteatus (,28%), Spondylis buprestoides (2,95%), Ampedus pomorum (2,7%), Anisotoma castanea (2,4%), Euplectus kirbii revelierei (2,%), Anisotoma glabra (2,0%), Anisotoma orbicularis (2,00%), Aspidiphorus orbiculatus (2,00%), Cerylon histeroides (,89%), Pterostichus oblongopunctatus (,56%), Pterostichus niger (,56%), Tomicus piniperda (,52%), Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 7

25 Scaphisoma agaricinum (,9%), Anisotoma humeralis (,22%), Gabrius splendidulus (,22%), Anoplotrupes stercorosus (,20%), Acrotrichis dispar (,8%), Dictyoptera aurora (,07%) i Quedius scitus (,0%). Pozostałe wykazane gatunki to akcydenty. Występowanie rzadkich i reliktowych chrząszczy ( - ) na poszczególnych powierzchniach badawczych przedstawiało się następująco: Nadleśnictwo Brzeziny: Sepedophilus transcaspicus ( osobnik), Ampedus praeustus (2) i Colydium elongatum (). LZD Rogów Quedius ochripennis ( osobniki) Nadleśnictwo Spała Abraeus granulum (9 osobników), Hetaerius ferrugineus (), Agathidium plagiatum (), Aloconota ultima (6), Calodera rubens (5), Calodera rufescens (2), Dochmonota clancula (4), Medon rufiventris (2), Stenus gallicus (), Tachyusida gracilis (8), Ampedus praeustus (), Stenagostus rufus (7), Orthoperus rogeri (), Enicmus brevicornis () i Hypulus quercinus (6). Łącznie na całym obszarze LKP Lasy Spalsko-Rogowskie odnotowano występowanie 5 takich gatunków. Najwięcej rzadkich i reliktowych gatunków (0) i osobników (57) odłowiono w rez. Żądłowice (ot. 2). ot. 2. Rezerwat Żądłowice (fot. T. Mokrzycki) Photo 2. Żądłowice reserve Spośród badanych siedlisk najwyższy wskaźnik bogactwa gatunkowego Margalefa (d) odnotowano dla LMw (29,5), nieco niższy dla LMb (27,65), Ol (27,24), LMśw (27,07) i OlJ (27,02) (Tab. ). Najwyższym wskaźnikiem wierności zgrupowania (Q ) chrakteryzował się Bśw (248,78), niższym BMś (24,45), LMb (29,45), LMw (222,82) i LMśw (220,2) (Tab. ). 72 T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

26 Najwyższy wskaźnik cenności faunistycznej zgrupowania (Q R ) odnotowano dla LMśw (44,8), niższy BMśw (20,8), Ol (8,95), Lw (5,) i Bw (4,80) (Tab. ). Wskaźnik wartości przyrodniczej zgrupowania (W R ) najwyższy był dla LMśw (,5) (ot. ), nieco niższy dla BMśw (,45), Bśw (,22) i LMb (,02) (Tab. ). Tab.. Wskaźniki faunistyczno-ekologiczne dla badanych siedlisk Table. aunal-ecological indexes for forest habitat types Siedlisko d Q Q R W R Bs 9,07 20,5 0,00 0,26 Bśw 5,42 248,78,09,22 Bw 24,58 98,90 4,80 0,4 BMśw 2,85 24,45 20,8,45 BMw 2,92 4,02 0,00 7,55 BMb 2,54 206,52 2,90 0,2 LMśw 27,07 220,2 44,8,5 LMw 29,5 222,82 0,00 0,56 LMb 27,65 29,45,58,02 Lśw 6,70 0,24 9,7 7,75 Lw 9,5 0,94 5, 7,65 Olj 27,02 4,59 0,00 8,20 Ol 27,24 68,0 8,95 6,59 ot.. Las mieszany świeży (rezerwat Konewka) (fot. T. Mokrzycki) Photo. resh mixed broadleaved forest (Konewka reserve) Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 7

27 Spośród badanych pniaków najwyższy wskaźnik bogactwa gatunkowego Margalefa (50,7), wskaźnik wierności zgrupowania (2,44) i wartości przyrodniczej zgrupowania (2,82) odnotowano dla pniaków sosnowych (Tab. 4). Najwyższym wskaźnikiem cenności faunistycznej zgrupowania (40,95) charakteryzowały się pniaki dębowe (Tab. 4). Trzeba zaznaczyć, że są to wartości dla 2 pniaków sosnowych, 9 dębowych, 7 olchowych i tylko brzozowych i nie można ich wprost porównywać. Tab. 4. Wartości wskaźników faunistyczno-ekologicznych dla badanych pniaków Table 4. aunal-ecological metrics for investigated stumps Pniak d Q Q R W R So 50,7 2,44 6,27 2,82 Brz 2,0 25,47 7,5 8,5 Db 4,77 2,95 40,95,29 Ol 6,9 87,77 7, 7,24 Efektem analizy skupień dla gatunków - było wyodrębnienie dwóch zgrupowań faunistycznych. W skład pierwszego weszły zgrupowania chrząszczy zasiedlające pniaki olchowe, dębowe i brzozowe w skład drugiego zgrupowania zasiedlające pniaki sosnowe (Ryc. ). Pierwsze zgrupowanie podzieliło się na dwie wyraźne podgrupy. W pierwszej podgrupie znalazły się gatunki występujące na pniakach olchowych, w drugiej gatunki występujące na pniakach dębowych i brzozowych.,5 Diagram drzewa - Tree distance Metoda Warda - Ward's method Odległ. euklidesowa - Euclid s distance,0 Odległość wiąz. - Bonding distance 2,5 2,0,5,0 0,5 0,0 9,5 9,0 Ol Db Brz So Ryc.. Podobieństwo faunistyczne zgrupowań chrząszczy saproksylicznych (gatunki - ); pniaki: Ol olchowe, Db dębowe, Brz brzozowe, So sosnowe ig.. aunistic similarity between saproxylic beetle assemblages (species - ); stumps: Ol alder, Db oak, Brz birch, So pine 74 T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

28 Na badanych pniakach dominowały pod względem gatunkowym (89) i ilościowym (92) zoofagi. Kolejne miejsce zajęły mycetofagi (odpowiednio 4 i 860). Udział pozostałych grup troficznych przedstawiał się następująco: ksylofagi (26 i 68), saprofagi (5 i 8), polifagi (7 i 2) oraz nekrofagi ( i ). Biologia 6 gatunków nie jest dokładnie poznana, stąd nie można było ich zaklasyfikować do danej grupy troficznej. Udziały procentowe poszczególnych grup teoficznych w rozbiciu na gatunki i okazy przedstawia ryc. 4. gatunki - species (%) osobniki - individuals (%) x m z s p n? Ryc. 4. Grupy troficzne zgrupowań saproksylicznych chrząszczy badanych pniaków. Dane dla gatunków i okazów podane w procentach (x ksylofagi, m mycetofagi, z zoofagi, s saprofagi, p polifagi, n nekrofagi,? brak informacji) ig. 4. in the saproxylic beetle assemblages of investigated stumps. Percentages of species and individuals are given (x xylophagous, m mycetophagous, z zoophagous, s saprophagous, p polyphagous, n necrophagous,? no information) Charakterystyka wybranych gatunków chrząszczy wykazanych na pniakach Do charakterystyki wybrano gatunki uznawane za rzadkości faunistyczne i relikty lasów o charakterze pierwotnym. Gatunki pojawiające się czasowo Histeridae Hetaerius ferrugineus (A.G. Oliv.) znany z prawie całej Europy, Kaukazu i Azji Mniejszej. W Polsce prawdopodobnie na całym obszarze, ale rzadko spotykany (Mazur 98). Typowy myrmekofil. Jeden okaz odłowiono w nadleśnictwie Spała (rez. Żądłowice) na siedlisku Bw na pniaku sosnowym. Staphylinidae Aloconota ultima (Benick & Lohse) europejski gatunek o bardzo słabo poznanym rozsiedleniu. W Polsce znany tylko ze Śląska, Bielinka nad Odrą i Puszczy Boreckiej (Melke, Maciejewski 999). Sześć okazów odłowiono w nadleśnictwie Spała (rez. Żądłowice) na siedlisku Ol na pniaku olchowym. Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 75

29 Calodera rubens E. wszędzie notowany jako duża rzadkość oraz uważany za relikt preglacjalny, występujący w środkowej części Europy na rozproszonych stanowiskach w obszarach bagienno-torfowiskowych. W Polsce znany tylko z trzech krain (Burakowski et al. 98). Poławiany w detrytusie i pod rozkładającymi się szczątkami roślinnymi. Wszystkie okazy odłowiono w nadleśnictwie Spała (rez. Żądłowice) na siedlisku Ol, z czego na pniaku olchowym i 2 na brzozowym. Calodera rufescens K. znany głównie ze środkowej części. W Polsce chrząszcz nadzwyczaj rzadko spotykany, znany tylko z dwu krain. Zasiedla biotopy wilgotne: bagniska leśne, łąki łęgowe, podmokłe olszyny, zacienione rowy w lasach. Poławiany przeważnie wśród mchów i pod rozkładającymi się szczątkami roślinnymi (Burakowski et al. 98). Dwa okazy odłowiono w nadleśnictwie Spała (rez. Żądłowice) na siedlisku Ol na pniaku olchowym. Dochmonota clancula (E.) w Polsce znany jest z nielicznych, rozproszonych stanowisk. Wykazany z czterech krain, głównie z południowej części kraju oraz Pojezierza Pomorskiego (Ruta, Melke 20). Cztery okazy odłowiono w nadleśnictwie Spała (rez. Żądłowice) na siedlisku Ol na pniaku olchowym. Medon rufiventris (Nordm.) występuje głównie w południowej Europie i w południowej części środkowej Europy, notowany również z Algierii i Tunisu (Burakowski et al. 979). Relikt lasów pierwotnych, zasiedla stare, spróchniałe pnie drzew liściastych i iglastych. W Polsce rzadko łowiony, znany z kilku krain (Staniec 200). Wszystkie okazy odłowiono na pniakach sosnowych w nadleśnictwie Spała (rez. Żądłowice), z czego na siedlisku Bw i na siedlisku BMśw. Sepedophilus transcaspicus (Bernh.) chrząszcz mało znany, gdyż stosunkowo niedawno opisany z Austrii, Czech i Moraw, notowany nadto z nielicznych stanowisk w Brandenburgii i Saksonii. W Polsce wykazany na podstawie pojedynczych okazów na dwu stanowiskach. Wymagania ekologiczne nie są dostatecznie poznane. Poławiano go w gnijących szczątkach roślinnych, w zmurszałym drewnie buka i jabłoni (Burakowski et al. 2000). Jeden okaz odłowiono w nadleśnictwie Brzeziny (leśnictwo Żywocin) na siedlisku Bśw na pniaku sosnowym. Tachyusida gracilis (E.) rozmieszczony głównie w środkowej części Europy. W Polsce znany z nielicznych rozproszonych miejscowości tylko na Śląsku Górnym częściej obserwowany. Występuje w starych, leżących pniach drzew liściastych, rzadziej iglastych, pod zmurszałą korą, w głębszych warstwach spróchniałego drewna, często w sąsiedztwie gniazd mrówek Lasius brunneus (Latr.) (Burakowski et al. 98). Wszystkie okazy odłowiono na pniakach sosnowych w nadleśnictwie Spała (rez. Żądłowice), z czego 7 na siedlisku Bw i na siedlisku BMśw. Corylophidae Orthoperus rogeri Kraatz znany z Europy środkowej, ennoskandii oraz Siedmiogrodu. W Polsce chrząszcz nadzwyczaj rzadki, notowany tylko z dwu krain. Znajdowany pod odstającą korą brzóz i sosen, wśród opadłego wilgotnego listowia, w detrytusie i wśród rozkładających się szczątków roślinnych (Burakowski in. 986). Jeden okaz odłowiono w nadleśnictwie Spała (rez. Żądłowice) na siedlisku Bw na pniaku sosnowym. 76 T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

30 Gatunki związane z owocnikami grzybów i drewnem przerośniętym strzępkami grzybni: Leiodidae Agathidium plagiatum (Gyll.) znany z nielicznych, głównie górskich stanowisk w Centralnej Europie. W Polsce spotykany na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej, w Sudetach, Beskidzie, Tatrach, Pieninach, Bieszczadach i w Puszczy Białowieskiej (Kilian, Borowiec, 998). Jeden okaz odłowiono w nadleśnictwie Spała (rez. Spała) na siedlisku Lw na pniaku dębowym. Staphylinidae Quedius ochripennis (Mén.) rozprzestrzeniony w południowej części Palearktyki, w Europie znany z jej części zachodniej, środkowej i południowej. Z Polski wykazany rzadko z nielicznych, rozproszonych stanowisk, tylko ze Śląska Dolnego częściej notowany. Zamieszkuje tereny lesiste, gdzie zasiedla stare, zmurszałe i dziuplaste drzewa i pieńki. Znajdowany również w pojedynczo stojących drzewach, na polach, łąkach, w parkach i alejach, nadto niekiedy w piwnicach i jaskiniach, w podziemnych gniazdach drobnych ssaków, trzmieli, os i mrówek (Burakowski et al. 980). Trzy okazy odłowiono w nadleśnictwie Rogów (rez. Jasień) na siedlisku Lśw na pniakach sosnowych. Lathridiidae Enicmus brevicornis (Mann.) obszar rozmieszczenia obejmuje środkową część Europy, Wyspy Brytyjskie i południową Szwecję. Wszędzie bardzo rzadki. W Polsce jest znany z nielicznych stanowisk głównie w zachodniej części kraju. Chrząszcz ten jest zaliczany do fauny lasów pierwotnych (Burakowski et al. 986). Jeden okaz odłowiono w nadleśnictwie Spała (rez. Spała) na siedlisku Lw na pniaku dębowym. Zopheridae Colydium elongatum (abr.) gatunek zasiedlający większą część Europy. W Polsce występuje prawdopodobnie na całym obszarze prócz wyższych, partii górskich. Występuje pod zmurszałą korą i w drewnie drzew liściastych i iglastych uprzednio zaatakowanych przez larwy korników i innych ksylofagów (Burakowski et al. 986). Jeden okaz odłowiono w nadleśnictwie Brzeziny (leśnictwo Rokiciny) na siedlisku BMb na pniaku sosnowym. Gatunki ściśle związane z drewnem martwych drzew: Histeridae Abraeus granulum E. znany z obszaru prawie całej Europy. W Polsce wykazany z nielicznych stanowisk na południu i na Pomorzu (Mazur 98). Trzydzieści dziewięć okazów odłowiono w nadleśnictwie Spała (rez. Konewka) na siedlisku LMśw na pniakach dębowych. Elateridae Ampedus praeustus (abr.) w kraju znany z nielicznych rozproszonych stanowisk (Burakowski et al. 985). Trzy okazy odłowiono w nadleśnictwie Spała (rez. Konewka) na siedlisku LMśw na pniakach dębowych i 2 w nadleśnictwie Brzeziny (leśnictwo Zieleń) na siedlisku LMb na pniaku brzozowym. Stenagostus rufus (De Geer) w kraju należy do wielkich rzadkości. Zasiedla nasłonecznione pniaki sosen, rzadziej świerków. Rozwój trwa, co najmniej pięć lat Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 77

31 (Burakowski et al. 985). Drapieżne larwy żyją w dolnej partii kłód lub pniaków, najczęściej poniżej powierzchni ziemi, a nawet w grubych korzeniach, pod korą lub w bielu. Żerują w chodnikach kózek (Tarnawski 2000). Siedem okazów obserwowano w nadleśnictwie Spała (rez. Żądłowice) na niewielkim i zacienionym pniaku sosnowym na siedlisku BMśw. Na nim wykazano też obecność ksylofagicznych gatunków: Arhopalus rusticus, Spondylis buprestoides i Stictoleptura rubra, których larwy stanowią bazę pokarmową tego sprężyka. Melandryidae Hypulus quercinus (Quens.) gatunek wykazywany głównie z Europy środkowej. W Polsce znany z nielicznych stanowisk rozproszonych w różnych częściach kraju. Cykl rozwojowy dwuletni. Larwy żerują na miejscach zacienionych w wilgotnym, butwiejącym drewnie pni, pieńków, gałęzi drzew liściastych, zwłaszcza dębów, niekiedy również pod ziemią w zmurszałych korzeniach (Burakowski et al. 987). Po trzy okazy odłowiono w nadleśnictwie Spała (rez. Konewka na siedlisku LMśw i rez. Spała na siedlisku Lw). Wszystkie na pnikach dębowych. Gatunki przypadkowe Staphylinidae Stenus gallicus auvel znany ze środkowej i południowo-wschodniej Europy oraz z Kaukazu. Wszędzie bardzo rzadko i sporadycznie znajdowany. W Polsce znany tylko z pięciu krain. Występuje na torfowiskach i wilgotnych łąkach, nad bagienkami, pod opadłym listowiem i wśród mchów (Burakowski et al. 979). Jeden okaz odłowiono w nadleśnictwie Spała (rez. Żądłowice) na siedlisku Ol na pniaku olchowym. Dyskusja i wnioski Pniaki są tym fragmentem drzewa, który bada się najtrudniej spośród wszystkich pozostałych elementów (gałęzie, pnie, dziuple). Decyduje o tym w głównej mierze część podziemna, która, podobnie jak część nadziemna, chętnie jest wykorzystywana przez saproksyliczne chrząszcze do swego rozwoju. Taka specyfika pniaka sprawiła, że przez dłuższy czas nie było możliwe prowadzenie dokładnych badań nie tylko nad zgrupowaniami Coleoptera, ale także pozostałych owadów zasiedlających te środowiska. (Mokrzycki 20). Najwyższą wartością przyrodniczą (W R ) charakteryzował się LMśw (Tab. ) zlokalizowany w rezerwacie Konewka. Wpływ na to miał wysoki wskaźnik wierności zgrupowania oraz najwyższy wskaźnik udziału gatunków rzadkich i reliktowych spośród wszystkich badanych siedlisk. Wysoką wartość przyrodniczą odnotowano również dla BMśw, zlokalizowanego na terenie rez. Żądłowice. Uwzględniając lokalizację obu badanych siedlisk na terenie rezerwatów, widać, że najwyższe wskaźniki wartości przyrodniczej nie są przypadkowe. W badaniach nad waloryzacją siedlisk Gór Świętokrzyskich najwyższą wartością przyrodniczą charakteryzował się ols, w którym zaobserwowano dużą masę drewna martwych drzew (Mokrzycki 2007). W LKP Lasy Spalsko-Rogowskie ols okazał się siedliskiem o najniższej wartości przyrodniczej. Takie różnice mogły wynikać z wyższej wysokości badanych pniaków w Górach Świętokrzyskich, większego stopnia ich rozkładu (tylko takie były dostępne) oraz dużej ilości drewna martwych drzew. Im większa jest masa martwego drewna, tym bogatsze są pod względem gatunkowym zgrupowania saproxylicznych owadów (Gutowski 2006). Pniaki 78 T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów

32 w Lasach Spalsko-Rogowskich były niższe i słabiej rozłożone, co nie sprzyjało zasiedlaniu ich przez chrząszcze rzadkie i reliktowe. Najwyższy wskaźnik cenności faunistycznej zgrupowania (Q R ) odnotowano dla LMśw. Zadecydował o tym stosunkowo wysoki udział osobników gatunków rzadkich i reliktowych, które stanowiły 0% wszystkich chrząszczy zaobserwowanych w tym środowisku. Bór świeży charakteryzował się najwyższym wskaźnikiem wierności zgrupowania (Q ). Wpłynął na to wysoki udział gatunków (5%) i okazów (78%) (ściśle związanych z drewnem pniaków). Najwyższy wskaźnik bogactwa gatunkowego Margalefa (d) zaobserwowano na siedlisku LMw. Najliczniejszą grupę, zarówno pod względem gatunkowym, jak i ilościowym, stanowiły zoofagi (Ryc. 4), co jest potwierdzeniem wcześniejszych badań (Starzyk 995, Gutowski et al. 200, Mokrzycki 20). Na ich dominację zasadniczy wpływ miała obecność pięciu gatunków: Pterostichus strenuus, Agonum micans, Ampedus balteatus, A. pomorum i Euplectus kirbii revelierei. Kolejną, pod względem gatunkowym i ilościowym, grupą troficzną były mycetofagi. Wysoki udział gatunkowy i ilościowy mycetofagicznych C jest wynikiem procesu zachodzącego we wszystkich pniakach czyli rozkładu drewna przez grzyby (Mokrzycki 20). Najliczniej reprezentowanymi gatunkami w tym zgrupowaniu były kolejno: Agathidium seminulum, Anisotoma castanea, A. glabra i Aspidiphorus orbiculatus. Spośród ksylofagicznych chrząszczy dominował zmorsznik czerwony Stictoleptura rubra i kłopotek Spondylis buprestoides.. Pniaki są ważnym miejscem występowania saproksylicznych chrząszczy, przez co mogą być stosowane w waloryzacji przyrodniczej siedlisk. 2. Dla większej dokładności waloryzacji, równolegle z pniakami, powinnio badać się także zgrupowania chrząszczy saproksylicznych innych środowisk (próchnowiska, grzyby nadrzewne).. Dominującą pod względem gatunkowym i ilościowym grupą troficzną były zoofagi, a w dalszej kolejności mycetofagi i ksylofagi. Udział pozostałych grup troficznych był wyraźnie niższy. Dominujący udział zoofagów był efektem istnienia odpowiedniej bazy pokarmowej w postaci innych owadów. Autorzy składają podziękowania Jakubowi Mokrzyckiemu za ogromną pomoc w pracach terenowych oraz Andrzejowi Melke za oznaczenie chrząszczy z rodzaju Staphylinidae. Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 5. Zeszyt 5 / 2 / 20 79

33 Literatura Abrahamsson M., Lindbladh M A comparison of saproxylic beetle occurrence between man-made high- and low-stumps of spruce (Picea abies). or. Ecol. Manage. 226: Bednarz B Zasiedlenie pniaków na pogromiskach przez owady kambio- i ksylofagiczne. Acta Sci. Pol., Silv. Colendar. Rat. Ind. Lignar. 4(): -0. Borowski J Próba waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej na podstawie chrząszczy (Coleoptera) związanych z nadrzewnymi grzybami. W: Szujecki A. (red.), Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Warszawa: Borowski J Waloryzacja drzewostanów Gór Świętokrzyskich przy wykorzystaniu mycetobiontycznych chrząszczy grzybów nadrzewnych. W: Borowski J., Mazur S. (red.). Waloryzacja ekosystemów leśnych Gór Świętokrzyskich metodą zooindykacyjną. Wyd. SGGW: Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J Chrząszcze Coleoptera. Katalog auny Polski. Część XXIII, tomy Byk A. 200a. Próba waloryzacji drzewostanów starszych klas wieku Puszczy Białowieskiej na podstawie struktury zgrupowań chrząszczy (Coleoptera) związanych z rozkładającym się drewnem leżących pni i pniaków. W: Szujecki A. (red.). Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną. Wyd. SGGW, Warszawa: Byk A. 200b. Próba waloryzacji drzewostanów starszych klas wieku Puszczy Białowieskiej na podstawie struktury zgrupowań chrząszczy (Coleoptera) związanych z rozkładającym się drewnem pni martwych drzew stojących i dziupli. W: Szujecki A. (red.). Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną. Wyd. SGGW, Warszawa: -67. Byk A Waloryzacja lasów Gór Świętokrzyskich na podstawie zgrupowań chrząszczy saproksylicznych. W: Borowski J., Mazur S. (red.). Waloryzacja ekosystemów leśnych Gór Świętokrzyskich metodą zooindykacyjną. Wyd. SGGW: Byk A., Mokrzycki T Chrząszcze saproksyliczne jako wskaźnik antropogenicznych odkształceń Puszczy Białowieskiej. W: Anderwald D. (red.). Siedliska i gatunki wskaźnikowe w lasach. Stud. i Mat. CEPL, Rogów 2/(6): Grove S. J Saproxylic insect ecology and the sustainable management of forests. Ann. Rev. Ecol. Syst. : -2. Gutowski J. M Saproksyliczne chrząszcze. Kosmos 55(): 5-7. Gutowski J. M., Buchholz L., Kubisz D., Ossowska M., Sućko K Chrząszcze saproksyliczne, jako wskaźnik odkształceń ekosystemów leśnych borów sosnowych. Leśne Prace Badawcze 4: Gutowski J. M., Kubisz D., Sućko K., Zub K Sukcesja saproksylicznych chrząszczy (Coleoptera) na powierzchniach pohuraganowych w drzewostanach sosnowych Puszczy Piskiej. Leśne Prace Badawcze 7(): Iakaitis B. J aunistichnye kompleksy bezpozvonochnykh pod koreї el ovykh pney. Voprosy lesozashch. Yuzhn. Pribaltiki 25, Kaunas: Krogerus R Beobachtungen über die Succession einiger Insektenbiocoenosen in ichtenstümpfen. Notulae Entomologicae. 7: Lindbladh M., Abrahamsson M., Seedre M., Jonsell M Saproxylic beetles in artificially created highstumps of spruce and birch within and outside hotspot areas. Biodiv. Conserv. 6: Löbl I., Smetana A. (eds) Catalogue of Palaearctic Coleoptera. Volume -7. Apollo Books, Stenstrup. Mazur S. 98. Histeridae gnilikowate (Insecta: Coleoptera). auna Polski 9. PWN, Warszawa, 205 ss. 80 T. Mokrzycki, J. Borowski, A. Byk, A. Rutkiewicz Waloryzacja ekosystemów