Neuronawigacja - czyli o poprawie topograficznej ogniskowo ci przezczaszkowej stymulacji magnetycznej TMS

Transkrypt

1 Tomasz ZYSS 1, Robert T. HESE 2, Piotr GORCZYCA 2, Jaros aw SOBI 2, Andrzej KRAWCZYK 3, Andrzej ZI BA 1, Dominika DUDEK 1 Klinika Psychiatrii Doros ych, Szpital Uniwersytecki, Kraków (1) Klinika Psychiatrii, l sku Uniwersytet Medyczny; Tarnowskie Góry (2) Politechnika Cz stochowska, Wydzia Elektryczny (3) Neuronawigacja - czyli o poprawie topograficznej ogniskowo ci przezczaszkowej stymulacji magnetycznej TMS Streszczenie. Przezczaszkowa stymulacja magnetyczna TMS jest technik pozwalaj c na nieinwazyjn, niemal punktow stymulacj powierzchownych struktur mózgowia. Tak diagnostyczne, jak i terapeutyczne wykorzystanie techniki TMS wymaga dok adnego umiejscawiania cewki stymulacyjnej nad w a ciwa okolic mózgu. Opisano metody maj ce na celu zwi kszenie dok adno ci stymulacji. Najwa niejsz z nich jest neuronawigacja. Abstract. Transcranial magnetic stimulation TMS is the technique allowing to non-invasive, almost punctual stimulation of superficial brain structures. Both diagnostic, and therapeutic applying of TMS technique requires accurate putting the stimulation coil over the of the proper brain area. Methods havings on the aim of enlargement of the stimulation accuracy were described. The most important from them is neuronavigation. (Neuronavigation or about the improvement of topographical focality of transcranial magnetic stimulation TMS). S owa kluczowe: przezczaszkowa stymulacja magnetyczna TMS, neuronawigacja Keywords: transcranial magnetic stimulation, neuronavigation Wst p czyli TMS w mapowaniu mózgu Przezczaszkowa stymulacja magnetyczna TMS (transcranial magnetic stimulation) jest technik neurofizjologiczn wprowadzona do praktyki medycznej w 1985 r. i polega na wykorzystaniu impulsów silnego pola magnetycznego (do 4 T) do dra nienia struktur mózgowia [1]. Wykorzystuje si j g ównie w celach diagnostycznych (ocena szybko ci przewodzenia w drogach ruchowych) oraz w badaniach podstawowych (badanie o rodków wzroku, s uchu, badania nad padaczk, badania nad pami ci i innymi cz stkowymi funkcjami neuropsychologicznymi). Podejmowane s te próby wykorzystania stymulacji TMS w terapii schorze neurologicznych (stwardnienie rozsiane, migrena, padaczka, bóle g owy) oraz zaburze psychicznych (depresja, schizofrenia) [2]. W przeciwie stwie do rozmaitych technik stymulacji elektrycznej - w metodzie magnetycznej pacjent wy czony jest spoza obwodu elektrycznego. Impulsy pr dowe (do 10 ka) przep ywaj ce przez specjalnie skonstruowan cewk (odpowiednia ilo zwojów i geometria, wystarczaj ca izolacja, czasem ch odzona cieczowo lub powietrzem) powoduj powstanie pola magnetycznego, które jest w stanie przenika na g boko ci do kilku centymetrów (cewka w trakcie stymulacji zwykle dotyka g owy) i indukowa pr dy wirowe o nat eniu wystarczaj cym do pobudzenia komórek nerwowych mózgu (g ównie w powierzchownych okolicach korowych) [3]. Precyzyjnej topograficznie stymulacji elektrycznej mózgu nie mo na przeprowadzi z powierzchni g owy. Najcz ciej (w przypadku techniki elektrowstrz sów) stosuje si stymulacj przy pomocy du ych elektrod skórnych, które prowadz do rozleg ego pobudzenia ca ego mózgowia. Punktow stymulacj mózgu mo na przeprowadzi dopiero przy pomocy elektrod implantowanych chirurgicznie do wn trza jamy czaszki: elektrody nadtwardówkowe, korowe lub g bokie. Przy pomocy tych ostatnich mo liwe jest stymulowanie okolic mózgu o obj to ci kilku-kilkunastu mm 3 [4]. Powierzchnia cewek stosowanych w technice stymulacji magnetycznej TMS (r=3-7 cm) jest wielokrotnie wi ksza od elektrod stosowanych do elektrowstrz sów (r=1,5-2 cm). Pocz tkowo wydawa o si wi c, i stymulacja TMS b dzie pozwala a na rozleg obj to ciow stymulacj mózgu. Pó niej okaza o si jednak, i - mimo wzgl dnie du ych wymiarów cewki - aktywny obszar pobudzenia pod ni jest stosunkowo ma y (1-2 cm 2 ), co pozwala na przeprowadzanie stymulacji o niemal ogniskowym charakterze [5]. Opisana powy ej w a ciwo znajduje nie tylko matematyczne wyja nienie w przestrzennych rozk adach pól elektromagnetycznych powstaj cych w czasie TMS, lecz jest wykorzystywania w procedurach precyzyjnego mapowania po o enia rozmaitych funkcji na powierzchni kory mózgu cz owieka. Miejsca cewki pozwalaj ce na efektywn stymulacj magnetyczn okre lane s terminem gor cych punktów (hot spots). W przypadku cewek okr g ych przypadaj po rodku uzwojenia, a w cewkach tzw. motylkowych/ósemkowych - w okolicy mi dzy uzwojeniami (rysunek 1) [6]. kierunek pr du w cewce nerw Rys. 1. Okolice optymalnej stymulacji nerwu rdzeniowego (hot spots - obszar czerwony) za pomoc cewki okr g ej (a) i ósemkowej (b) - ustawionej równolegle do powierzchni cia a [6]. Przeprowadzaj c wielokrotnie stymulacj TMS i systematycznie zmieniaj c miejsce po o enia cewki stymulacyjnej mo liwe jest wykonanie map mózgu w zakresie danej topograficznie funkcji [7, 8]. Pierwszym obszarem mózgu, jaki by poddany mapowaniu za pomoc TMS - by a kora ruchowa [9]. W pó niejszym okresie mapowaniu poddawano równie inne okolice mózgu, np. o rodki wzrokowe w p atach potylicznych. Mapowanie kory ruchowej polega na przeprowadzeniu licznych stymulacji okolicy ruchowej z rejestracj potencja u czynno ciowego z wybranych mi ni po przeciwnej strony stymulacji. Oceni wielko ci mo e by np. amplituda 306 PRZEGL D ELEKTROTECHNICZNY (Electrical Review), ISSN , R. 87 NR 9a/2011

2 odpowiedzi. Ka d stymulacj przeprowadza si zmieniaj c nieznacznie po o enie cewki. Najwi ksza amplituda odpowiedzi z okre lonego mi nia oznacza, e stymulacja zosta a przeprowadzona nad obszarem kory ruchowej bezpo rednio kontroluj cym ten mi sie [10]. Typowa sesja mapowania kory ruchowej sk ada si z oko o stymulacji magnetycznych dokonywanych dla ró nych po o e cewki. Rysunek 2 przedstawia wyniki somatotopowego badania kory ruchowej za pomoc stymulacji magnetycznej i rejestrowania odpowiedzi z pierwszego mi nia mi dzykostnego grzbietowego prawej d oni (FDI) u zdrowej osoby. Z rysunku 2. wyra nie wida, i przesuni cie cewki o jedynie 2 cm od w prawo powoduje, i amplituda odpowiedzi maksymalnej maleje do zera [11]. ciowej z danego mi nia wystarczy kilka pojedynczych stymulacji. Zwykle cewka trzymana jest w r ku przez osob badaj c (rysunek 3.). Kontroluj c wzrokowo i zapisuj c w aparacie do EMG kolejne potencja y czynno ciowe - lekarz przesuwa cewk do uzyskania jak najlepszej odpowiedzi. bok (lewo) przód vertex Rys. 2. Mapowanie motorycznych potencja ów wywo anych MEP: ró nice odpowiedzi przy stymulacji kolejnych punktów 30- elementowej siatki topograficznej [11]. Badania nad wykorzystaniem stymulacji magnetycznej TMS natrafiaj na problem metodologiczny - jakim jest dok adne wyznaczenie miejsca stymulacji. W przypadku wykorzystania stymulacji TMS w neurologii do badania motorycznych potencja ów wywo anych, b d te w badaniach ró nymi cz stkowymi funkcjami poznawczymi (uk ad wzroku, s uchu, o rodki mowy) miejscem stymulacji jest zwykle pierwszorz dowa kora ruchowa, sensoryczna czy korowe o rodki mowy. Pierwszorz dowa kora s uchowa i wzrokowa jest równie celem stymulacji terapeutycznej w przypadku objawów wytwórczych - odpowiednio omamów s uchowych i wzrokowych [1-5]. W przypadku bada nad padaczk - cz sto poddawan stymulacji okolic jest ognisko padaczkowe. W przypadku bada nad depresj stymulacji poddawana jest lewa (rzadziej prawa) okolica grzbietowo-bocznej kory przedczo owej, w której to u pacjentów z depresj cz sto identyfikowana jest dysfunkcja metaboliczna - warunkuj ca objawy kliniczne depresji [12, 13]. Stymulacja TMS a neuronawigacja Poniewa stymulacja magnetyczna TMS prowadzi do miejscowej, ogniskowej stymulacji konieczne jest odpowiedzenie na pytania: kiedy wymagana jest precyzyjna lokalizacja cewki stymuluj cej wzgl dem g owy, a kiedy nie, oraz w jaki sposób mo liwe jest zwi kszenie precyzji umieszczania cewki nad dan okolic g owy? Standardowe badanie MEP nie wydaj si wymaga takiej precyzji. Dla znalezienia optymalnej odpowiedzi czynno- Rys. 3. Stymulacja magnetyczna TMS wykonywana przez trzymanie cewki stymuluj cej w r ce osoby przeprowadzaj cej badanie [14, 15]. W wi kszo ci dotychczasowych bada klinicznych stosowane jest r czne pozycjonowanie cewki. Metoda ta dla pewnych zastosowa eksperymentalnych oraz klinicznych, gdzie wa ne jest precyzyjne przeprowadzenie stymulacji, jest jednak niewystarczaj ca. Wydaje si, e w a nie w przypadku stymulacji TMS stosowanej w terapii depresji - konieczne jest stosowanie dok adnego pozycjonowania cewki. Istnieje kilka mniej lub bardziej z o onych metod poprawiaj cych dok adno pozycjonowania cewki do TMS. Najprostsz metod jest posi kowanie si standardowym uk adem opracowanym przez Jaspera [16] do rozmieszczania elektrod do badania EEG. Przyk adowo Beam i in. [17] wskazali, i optymalnym miejscem dla stymulacji TMS lewej okolicy grzbietowo-bocznej kory przedczo owej ma by elektroencefalograficzny punkt F3 (rysunek 4.). Rys. 4. Koordynaty punktu C3 [18]. Rys. 5. Próba poprawy dok adno ci lokalizacyjnej stymulacji magnetycznej TMS przez wykorzystanie czepków z punktami uk adu [19, 20]. Pewnym - ciekawym z historycznego punktu widzenia - by o wykorzystywanie specjalnych czepków p ywackich z naniesionymi punktami uk adu (rysunek 5). PRZEGL D ELEKTROTECHNICZNY (Electrical Review), ISSN , R. 87 NR 9a/

3 Jak si wydaje metoda czepkowa jedynie w niewielkim stopniu poprawia a dok adno lokalizacyjna stymulacji. Wprawny neurofizjolog kliniczny jest w stanie wyznaczy na g owie osoby badanej punkty uk adu i bez pomocy czepka [21]. Z kolej nieprawid owo za o ony czepek móg skutkowa b dnymi wynikami. O tym jak niedok adna jest metoda czapkowa mo e wiadczy kolejny rysunek (6) - pochodz cy z pracy Mortifee i in. [22]. Nie ulega w tpliwo ci, e dok adno stymulacji zale y od prawid owego za o enia czepka. Na rysunku wyra nie mo na zauwa y - jak marszczy si powierzchnia czepka - absolutnie nie daj c adnych gwarancji przeprowadzenia topograficznie dok adnej stymulacji. Rys. 6. Umieszczanie cewki okr g ej do stymulacji TMS w metodzie czepkowej [22]. W literaturze mo na znale jednak rozwi zania, gdzie stosowano sztywne niemarszcz ce si czepki domowej roboty (rysunek 7.) [23]. Metoda ta nie przyj a si jednak do powszechnego stosowania. Rys. 7. Sztywny czepek z siatk o odleg o ciach mi dzy punktami równych 1 cm [23]. Zdecydowan popraw dok adno ci pozycjonowania cewek stymulacyjnych do TMS zapewni mog o ju tylko odpowiednie oprzyrz dowanie - pozwalaj ce na bardzo dok adne pozycjonowanie cewki w stosunku do g owy pacjenta. Tego rodzaju technologia okre lona zosta a mianem nawigowanej stymulacji mózgu (NBS - navigated brain stimulation; ntms = navigated TMS) [24, 25]. Pocz tkowo do tego celu zosta a zaadoptowana technika stereotaktyczna znana z neurochirurgii - pozwalaj ca na umieszczanie cewki stymuluj cej w trójwymiarowej przestrzeni i jej stabilne utrzymywanie wzgl dem g owy [36]. Przyk adem rozwi zania jest eksperymentalna cewka stymulacyjna wraz z uk adem pozycjonowania (rysunek 8.) - skonstruowana w Laboratorium BIOMAG - nale cego do Helsi skiego Centrum Bada Mózgu Helsinki (HBRC - Helsinki Brain Research Center) i Szpitala Centralnego Uniwersytety w Helsinkach [26]. Rys. 8. Fi ski stereotaktyczny system pozycjonowania cewki [26]. W 1997 r. Miranda i in. zaproponowali wykorzystanie techniki digitalizacji w celu poprawy dok adnego rozmieszczania cewki stymuluj cej nad g ow osoby poddawanej stymulacji TMS [27]. System digitalizacji posi kuje si znanymi nie z neurochirurgii uk adami mechanicznej orientacji w przestrzeni trójwymiarowej g owy, lecz specjalnymi digitizerami dzia aj cymi np. w technice ultrad wi kowej (czasem elektromagnetycznej - te rozwi zania s u przyk adowo do dok adnej lokalizacji du ej liczby elektrod EEG stosowanych w technice EEG wysokich rozdzielczo ci - high resolution/density EEG [28, 29]). Tak e Krings i in. [30] zaproponowali posi kowanie si technik bezramowej stereotaktycznej TMS (frameless stereotactic TMS). Przyk adem czystego bezramowego systemu neuronawigacji wspieraj cego stymulacj TMS mo e by system BrainVoyager TMS Neuronavigator [31] firmy BRAIN INNOVATION B.V. (rysunek 9.). Na g owie i cewce stymulacyjnej umieszcza si specjalne markery widoczne dla systemu digitizera. Informacj o po o eniu tych markerów wprowadza si do specjalistycznego oprogramowania za pomoc pióra elektronicznego (rysunki 9.a. i 9.b.). Do oprogramowania tego mo na zaimportowa dane pozyskane we wcze niej wykonanym badaniu neuroobrazowym (np. CT, MRI), które pozwala na trójwymiarow rekonstrukcj obrazu g owy/mózgu danego pacjenta (zaleca si stosowanie zdj wysokiej rozdzielczo ci o wielko ci voxela 1x1x1 mm) [32]. W oprogramowaniu u ywane s równie przestrzenne modele standardowych cewek stymulacyjnych (okr g ej i ósemkowej) b d te wierne wizerunki rzeczywistych cewek dost pnych u komercyjnych producentów. Dzi ki markerom (wska nikom referencyjnym umieszczanym na g owie i cewce) system do neuronawigacji identyfikuje przestrzenne po o enie g owy i cewki wzgl dem siebie. Dedykowane oprogramowanie pozwala sprz gn zaimportowany obraz rzeczywistej g owy pacjenta z wirtualnym obrazem cewki. Rozmieszczenie kilku markerów na g owie pacjenta eliminuje artefakty zwi zane z poruszaniem g owy przez pacjenta [33]. Kilka markerów umieszczonych na cewce pozwala natomiast zidentyfikowa przyk adowo po o enie przestrzenne ca ej powierzchni czo owej (mniej wa ne w przypadku cewki okr g ej, ale niezmiernie wa ne w przypadku cewek ósemkowych - gdzie wymiary poprzeczny i pod u ny s inne) i jej k t nachylenia do g owy. Na monitorze komputerowym otrzymujemy przestrzenny obraz g owy i mózgu badanej osoby wraz z cewk stymuluj c (rysunek 9.c.). R czne przemieszczanie cewki nad g ow pacjenta powoduje przemieszczanie si wirtualnej cewki w cyfrowej przestrzeni oprogramowania komputera w czasie rzeczywistym, tak e mo liwe jest dok adne umieszczenie cewki nad okolic mózgu, która ma by poddana stymulacji (rysunek 9.d.). 308 PRZEGL D ELEKTROTECHNICZNY (Electrical Review), ISSN , R. 87 NR 9a/2011

4 a) b) d) Rys. 9. System BrainVoyager TMS Neuronavigator - metoda manualnej neuronawigacji do pozycjonowania cewki stymulacyjnej TMS wzgl dem g owy pacjenta [30] a) c) c) b) d nie jest trzymana w r ce osoby przeprowadzaj cej stymulacj, lecz pozostaje unieruchomiona w specjalnym stela u (system umo liwia jednak nawigacj w warunkach nieuruchomionej g owy i przeprowadzania stymulacji TMS z r ki ). Ruchy g owy osoby stymulowanej s ograniczone przez specjalny podbródek oraz uchwyt montowany w okolicy czo a. Z jednej strony tego rodzaju rozwi zanie wydaje si by bardziej korzystne dla stosowania stymulacji TMS w celach terapeutycznych, gdzie wskazane by oby stymulowanie danego obszaru mózgu przez d u szy czas. Z drugiej jednak strony umieszczanie pacjenta ze schorzeniami psychicznymi w tego rodzaju stela u z cz ciowym unieruchomieniem g owy - mo e by przez niego odczuwane bardzo nieprzyjemnie. St d te wydaje si lepsze stosowanie zestawów, gdzie stymulacja magnetyczna przeprowadzana jest z r ki lub cewka trzymana jest w sposób nie ograniczaj cy znacz co pacjentowi swobody ruchu (to jednak w pewnym zakresie mo e i musi odbija si niekorzystnie na dok adno ci lokalizacyjnej stymulacji). Firma NEXSTIM Ltd. [35] oferuje w asny system nawigowanej stymulacji mózgu ntms (navigated brain stimulation) - eximia NBS Navigation System - pozwalaj cy na precyzj lokalizacj cewki stymulacyjnej wzgl dem g owy/mózgu z dok adno ci 2 mm. Oprócz mo liwo ci pracy systemu z w asnym stymulatorem magnetycznym (eximia TMS Stimulator) - do oprogramowania s zaimplementowane dane z dwóch innych firm komercyjnych MAGSTIM [36] i MAGVENTURE [37]. Dzi ki temu na ekranie komputerowym mog by wizualizowane nie modelowe, lecz rzeczywiste cewki pracuj ce ze stymulatorami obu firm. Ponadto system - znaj c parametry stymulacji - mo e prezentowa proces nawigacji nie tyle pod postaci wskazania topograficznego miejsca najsilniejszej stymulacji, lecz wr cz rozk adu pola elektrycznego powstaj cego w trakcie stymulacji TMS (rysunek 11.). Herwig i Schönfeld- Lecuona [32] poddali krytyce to rozwi zanie techniczne t umacz c, i ze wzgl du na anatomiczne i elektryczne zró nicowanie budowy g owy i mózgu - wizualizacja rozk adu pola elektrycznego ma jedynie dalece przybli ony charakter. Rys. 10. System Magstim Brainsight TMS - metoda stymulacji TMS prowadzonej pod kontrol obrazu (image-guided TMS) [ a) centrala jednostka komputerowa do przetwarzania obrazów z anten - pozwalaj c na optyczne ledzenie markerów po o enia, b) stanowisko badawcze ze stymulatorem do TMS, c) dok adny schemat unieruchamiania g owy pacjenta i pozycjonowania nad ni cewki (bia e kuliste elementy nad cewk i wspornikiem czo a to markery po o enia, d) oprogramowanie do wizualizacji okolicy mózgu poddawanej aktualnie najbardziej intensywnej stymulacji magnetycznej [49, 50]. Innym rozwi zaniem zaproponowanym przez firm MAGSTIM [2010] (w a ciwie firma MAGSTIM jest dystrybutorem, a producentem jest ROGUE RESEARCH Inc. [34]) jest system Brainsight TMS (obecna wersja: Brainsight 2), który czy w sobie elementy uk adu ramowego (w tym przypadku rama nie s u y wyznaczaniu po o enia, lecz jedynie dla pewnego unieruchomienia g owy i cewki) i bezramowego (rys. 10.). Sama identyfikacja po o enia g owy i cewki jest podobna jak w systemie BrainVoyager TMS Neuronavigator, cho markery po o enia (trackers) widoczne s przez system na drodze wizualnej (promieniowanie podczerwone), a nie ultrad wi kowej. Wi ksza ró nica polega na tym, e cewka Rys. 11. Nawigowana stymulacja magnetyczna mózgu za pomoc systemu Nexstim eximia NBS Navigation System [34]. Z kolei zaprezentowany przez firm ANT system Visor pozwala na wizualizacj wzgl dem g owy - a dwóch cewek stymulacyjnych do TMS [38]. Za pomoc kamer emituj cych promieniowanie podczerwone - Visor automatycznie wykrywa ruchy g owy i przeprowadza ich kompensacj - bez straty dok adno ci pomiaru. System dokonuje w czasie rzeczywistym wizualizacji pobudzenia okolic mózgowia poddanego stymulacji TMS w trakcie PRZEGL D ELEKTROTECHNICZNY (Electrical Review), ISSN , R. 87 NR 9a/

5 ka dego z generowanych impulsów. System Visor wspó pracuje z licznymi cewkami g ównych producentów stymulatorów do TMS (rysunek 12.). Rys. 12. Wska niki referencyjne umieszczone na g owie osoby badanej i cewce stymulacyjnej w systemie Visor firmy ANT [37]. Podsumowanie i wyniki bada klinicznych Podsumowuj c mo na stwierdzi, i aktualnie badaczom dost pna jest technologia pozwalaj ca na precyzyjne umieszczanie cewki stymulacyjnej nad g ow osoby badanej - tak aby przeprowadzi bardzo dok adn - niemal punktow stymulacj kory mózgowej [29]. Mimo ok. 10 lat jakie up yn y od pierwszych bada z wykorzystaniem techniki nawigowanej stymulacji magnetycznej TMS - technologia ta nie sta a si powszechnie dost pna równie i w zachodnich o rodkach. Barier zaporow powszechniejszego stosowania nawigowanej TMS jest cena tej technologii. Cena zestawu do neuronawigacji stosowanego w sprz eniu z technik TSM - jest ponad dwukrotnie wi ksza od ceny samego stymulatora magnetycznego. Pewnym potwierdzeniem tego stanu rzeczy jest fakt, i bardzo niewiele prac klinicznych podejmuj cych si oceny skuteczno ci nawigowanej TMS - przyk adowo w terapii depresji. Bodaj jedynym badaniem gdzie autorzy zastosowali nawigowan stymulacj TMS okolicy, gdzie wcze niej czynno ciowym badaniem neuroobrazowym stwierdzono zaburzenia aktywno ci metabolicznej, jest praca Herwiga i in. [39]. W kazuistycznej publikacja Lefaucheura i in. [40] technika ntms s u y a dok adnej identyfikacji lewej grzbietowobocznej okolicy kory przedczo owej (pole Brodmanna 46), która znajdowa a si 8,3 cm do przodu od korowej reprezentacji d oni. Kolejnym badaniem kazuistycznym by a praca Dell Osso i Altamury [41]. W tym przypadku u pacjentki z chorob afektywn dwubiegunow stymulacj magnetyczn przeprowadzono nad praw, a nie lew, grzbietowo-boczn okolica przedczo ow. W tym samym roku Dell Osso i in. [42] przedstawi wyniki pierwszego wi kszego badania klinicznego (11 pacjentów) nad wykorzystaniem nawigowanej TMS w terapii depresji. Zastosowanie opisanej metodologii pozwoli o na osi gni cie poprawy u 9 z 11 pacjentów. Poza wymienionymi badaniami mo na znale jedynie kilkana cie innych prezentuj cych wyniki zastosowania nawigowanej TMS w innych wskazaniach - co potwierdza trudno ci zwi zane z wprowadzeniem opisanej techniki do praktyki klinicznej. LITERATURA [1] Hallett M., Chokroverty S. (red.): Magnetic stimulation in clinical neurophysiology. Elsevier. Butterworth Heinemann. Philadelphia, (2005). [2] Marcolin M.A., Padberg F. (red.): Transcranial brain stimulation for treatment of psychiatric disorders. Advances in Biological Psychiatry. Vol. 23. Karger AG. Basel, Freiburg, Paris, London, New York, Bangalore, Bangkok, Singapore, Tokyo, Sydney, (2007). [3] Brunelin J., A., Januel D., Poulet E. (red.): Stimulation magnétique transcrânienne. Principes et applications en psychiatrie. Collection Psychopathologie. Solal Editeur. Marseille, (2009). [4] Siebner H., Ziemann U. (red.): Das TMS-Buch. Handbuch der transkraniellen Magnetstimulation. Springer Medizin Verlag. Heidelberg, (2007). [5] George M.S., Nahas Z., Kozol F.A., Li X., Yamanaka K., Mishory A., Bohning D.E.: Mechanisms and the current state of transcranial magnetic stimulation. CNS Spectr., 8 (2003), nr 7, [6] Bischoff C., Riescher H., Machetanz J., Meyer B.U., Conrad B.: Comparison of various coils used for magnetic stimulation of peripheral motor nerves: physiological considerations and consequences for diagnostic use. Electroencephalogr. Clin. Neurophysiol., 97 (1995), nr. 6, [7] Grafman J.: TMS as a primary brain mapping tool. W: George M.S., Belmaker R.H. (red.): Transcranial magnetic stimulation in neuropsychiatry. American Psychiatric Press, Inc. Washington, London, (2000), [8] Thickbroom G.W., Byrnes M.L., Mastaglia F.L.: Methodology and application of TMS mapping. W: Paulus W., Hallett M., Rossini P.M., Rothwell J.C. (red.): Transcranial magnetic stimulation. Proceedings of the International Symposium on Transcranial Magnetic Stimulation, Göttingen, 30 September to 4 October Elsevier. Amsterdam, Lausanne, New York, Oxford, Shannon, Singapore, Tokyo, (1999). Electroencephalogr. Clin. Neurophysiol., Suppl. 51 (1999), [9] Cohen L.G., Hallett M., Lelli S.: Noninvasive mapping of human motor cortex with transcranial magnetic stimulation. W: Chokroverty S. (red.): Magnetic stimulation in clinical neurophysiology. Butterworths. Boston, London, Singapore, Sydney, Toronto, Wellington, (1990), [10] Ruohonen J.: Background physics for magnetic stimulation. W: Paulus W., Tergau F., Nitsche M.A., Rothwell J.C., Ziemann U., Hallett M. (red.): Transcranial magnetic stimulation and transcranial Direct Current Stimulation. Proceedings of the 2nd International on Magnetic Stimulation (TMS) and Transcranial Direct Current Stimulation (tdcs) Symposium, Göttingen, Elsevier. Amsterdam, Lausanne, New York, Oxford, Shannon, Singapore, Tokyo, (2003). Clinical Neurophysiology, Suppl. 56 (2003), [11] Mills K.R.: Magnetic stimulation of the human nervous system. Oxford University Press. New York, (1999). [12] George M.S., Wassermann E.M., Kimbrell T.A., Little J.T., Williams W.E., Danielson A.L., Greenberg B.D., Hallett M., Post R.M.: Mood improvement following daily left prefrontal repetitive transcranial magnetic stimulation in patients with depression: a placebo-controlled crossover trial. Am. J. Psychiatry, 154 (1997), nr. 12, [13] Pascual-Leone A., Catalá M.D., Pascual-Leone Pascual A.: Lateralized effect of rapid-rate transcranial magnetic stimulation of the prefrontal cortex on mood. Neurology 46 (1996), nr. 2, [14] s/annual_reports/2006/images/27981daskalakis_wand06lg.jpg [15] [16] Jasper H.H.: The ten-twenty electrode system of the International Federation /Report of the Committee on Methods of Clinical Examination in Electroencephalography/. Electroencephal. Clin. Neurophysiol., 10 (1958), [17] Beam W., Borckardt J.J., Reeves S.T., George M.S.: An efficient and accurate new method for locating the F3 position for prefrontal TMS applications. Brain Stimul. 2 (2009), nr. 1, [18] Meyer B.U., Britton T.C., Kloten H., Steinmetz H., Benecke R.: Coil placement in magnetic brain stimulation related to skull and brain anatomy. Electroencephalogr. Clin. Neurophysiol., 81 (1991), nr. 1, [19] [20] [21] Zyss T. (red.): Zastosowanie uk adu do rozmieszczania elektrod do EEG. Biblioteka ELMIKO. Krakowskie Wydawnictwo Medyczne. Kraków, (2007). 310 PRZEGL D ELEKTROTECHNICZNY (Electrical Review), ISSN , R. 87 NR 9a/2011

6 [22] Mortifee P., Stewart H., Schulzer M., Eisen A.: Reliability of transcranial magnetic stimulation for mapping the human motor cortex. Electroencephalogr. Clin. Neurophysiol., 93 (1994), nr. 2, [23] Thickbroom G.W., Mastaglia F.L.: Mapping studies. W: Pascual-Leone A., Davey N.J., Rothwell J., Wassermann E.M., Puri B.K. (red.): Handbook of transcranial magnetic stimulation. Arnold. London, New York, New Delhi, (2002), [24] Herwig U, Schönfeldt-Lecuona C, Wunderlich AP, von Tiesenhausen C, Thielscher A, Walter H, Spitzer M. The navigation of transcranial magnetic stimulation. Psychiatry Res., 108 (2001), nr. 2, [25] Ruohonen J., Karhu J.: Navigated transcranial magnetic stimulation. Neurophysiol. Clin., 40 (2010), nr. 1, [26] Ilmoniemi R.J.: Transcranial Magnetic Stimulation - new modality in brain mapping. Global Healthcare, (2002), [27] Miranda P.C., de Carvalho M., Conceição I., Luis M.L., Ducla- Soares E.: A new method for reproducible coil positioning in transcranial magnetic stimulation mapping. Electroencephalogr. Clin. Neurophysiol., 105 (1997), nr. 2, [28] Zyss T.: Wprowadzenie do techniki EEG du ych rozdzielczo ci. Przegl d Elektrotechniczny, 12 (2004), [29] Zyss T., Sawicki B., Stanis awczyk A.: Dok adna lokalizacja po o enia elektrod EEG przy pomocy elektromagnetycznego digitizera. Przegl d Elektrotechniczny, 86 (2010), nr. 5, [30] Krings T., Chiappa K.H., Foltys H., Rbinges M.H., Cosgrove G.R., Thron A.: Introducing navigated transcranial magnetic stimulation as a refined brain mapping methodology. Neurosurg. Rev., 24 (2001), [31] BRAIN INNOVATION B.V.: BrainVoyager TMS Neuronavigator. Maastricht, (2008). [32] Herwig U., Schönfeld-Lecuona C.: Neuronavigation der transkraniellen Magnetstimulation. W: Siebner H., Ziemann U. (red.): Das TMS-Buch. Handbuch der transkraniellen Magnetstimulation. Springer Medizin Verlag. Heidelberg, (2007), [33] Paczkowski D.: Neuronawigacja. W: Harat M. (red.): Neurochirurgia czynno ciowa. Druktom. Bydgoszcz, (2007), [34] ROGUE RESEARCH Inc.: Brainsight 2. Quebec, (2010). [35] Nexstim Ltd.: eximia NBS Navigation System. Helsinki, (2008). [36] MAGSTIM Company Ltd. (Magstim): /materia y techniczne i informacyjne/. Spring Gardens, Whitland, Carmarthenshire, (2010). [37] MAGVENTURE: /materia y techniczne i informacyjne/. Farum, (2010). [38] ANT: Visor easy and accurate TMS navigation. Enschede, (2009). [39] Herwig U., Lampe Y., Juengling F.D., Wunderlich A., Walter H., Spitzer M., Schönfeldt-Lecuona C.: Add-on rtms for treatment of depression: a pilot study using stereotaxic coil-navigation according to PET data. J. Psychiatr. Res., 37 (2003), nr. 4, [40] Lefaucheur J.P., Brugières P., Ménard-Lefaucheur I., Wendling S., Pommier M., Bellivier F.: The value of navigation-guided rtms for the treatment of depression: an illustrative case. Neurophysiol. Clin., 37 (2007), nr. 4, [41] Dell'Osso B., Altamura A.C.: Augmentative transcranial magnetic stimulation (TMS) combined with brain navigation in drug-resistant rapid cycling bipolar depression: a case report of acute and maintenance efficacy. World J. Biol. Psychiatry, 10 (2009a), nr. 4, [42] Dell'Osso B, Mundo E, D'Urso N, Pozzoli S, Buoli M, Ciabatti M, Rosanova M, Massimini M, Bellina V, Mariotti M, Altamura AC. Augmentative repetitive navigated transcranial magnetic stimulation (rtms) in drug-resistant bipolar depression. Bipolar Disord., 11 (2009b), nr. 1, Autorzy: dr med. Tomasz Zyss, Klinika Psychiatrii Doros ych, Szpital Uniwersytecki, ul. Kopernika 21a, Kraków, mzzyss@cyf-kr.edu.pl; prof. dr hab. med. Robert T. Hese, Klinika Psychiatrii, l ski Uniwersytet Medyczny, ul. Pyskowicka 47-51, Tarnowskie Góry, rhese@interia.pl; dr hab. med. Piotr Gorczyca, Klinika Psychiatrii, l ski Uniwersytet Medyczny, ul. Pyskowicka 47-51, Tarnowskie Góry, gormasp@o2.pl; dr med. Jaros aw Sobi, Klinika Psychiatrii, l ski Uniwersytet Medyczny, ul. Pyskowicka 47-51, Tarnowskie Góry, jaroslaw.sobis@poczta.onet.pl; prof. dr hab. in. Andrzej Krawczyk, Politechnika Cz stochowska, Wydzia Elektryczny, ankra@ciop.pl; prof. dr hab. med. Andrzej Zi ba, Klinika Psychiatrii Doros ych, Szpital Uniwersytecki, ul. Kopernika 21a, Kraków; dr hab. med. Dominika Dudek, Klinika Psychiatrii Doros ych, Szpital Uniwersytecki, ul. Kopernika 21a, Kraków, dominika.dudek@poczta.fm PRZEGL D ELEKTROTECHNICZNY (Electrical Review), ISSN , R. 87 NR 9a/