Budowa anatomiczna przewodu pokarmowego u kota i psa

Transkrypt

1 Budowa anatomiczna przewodu pokarmowego u kota i psa Lek. wet. Michał Wąsowicz Lek. wet. Wojciech Kowalczyk W praktyce określenie przewód pokarmowy (canalis alimentarius) oznacza strukturę rurkowatą penetrującą całe wnętrze organizmu, wykazując przy tym pewne różnice gatunkowe w swoich różnorodnych rozszerzeniach, zwężeniach, pętlach oraz zachyłkach. Układ trawienny (apparatus digestorium) określany także aparatem trawiennym reprezentuje kilka narządów o różnym pochodzeniu odpowiedzialnych za przeróbkę zarówno mechaniczną, jak i chemiczną treści pokarmowej. Narządy układu pokarmowego można podzielić na trzy zespoły pod względem pełniących je funkcji: Jama ustna (cavum oris), gardło (pharynx), przełyk (esophagus) odpowiadają za pobieranie pokarmu, obróbkę mechaniczną za pomocą zębów oraz formowanie kęsów pokarmowych przy użyciu całego zespołu struktur: ślinianek, języka, podniebienia i transportu do dalszych partii przewodu pokarmowego przez gardło przełyk do żołądka, Żołądek (ventriculus s. gaster) i jelito cienkie (intestinum tenue) w tym odcinku dochodzi do chemicznej obróbki treści pod wpływem enzymów, a następnie wchłaniania powstałych prostych składników pokarmowych przyswajalnych przez organizm, Jelito grube (intestinum crassum) składające się z: jelita ślepego (cecum), okrężnicy (colon) oraz jelita prostego czyli odbytnicy (rectum) ma miejsce wchłanianie wody, czego konsekwencją jest zagęszczanie treści jelit co daje uformowanie mas kałowych. Na całość układu trawiennego składają się następujące struktury: jama ustna (cavum oris) gardziel (fauces) gardło (pharynx) przewód pokarmowy właściwy (canalis alimentarius) przełyk (esophagus) żołądek (ventriculus s. gaster) jelito cienkie (intestinum tenue) jelito grube (intestinum crassum) odbyt (anus) wątrobę (hepar) trzustkę (pancreas)

2 JAMA USTNA (CAVUM ORIS) Jama ustna określana jest mianem jamy ustnej ostatecznej czyli wtórnej (cavum oris secundarium), która oddzielona jest od położonej nad nią jamy nosowej za pomocą podniebienia kostnego. W obrębie jamy ustnej wyróżnia się: jamę ustną właściwą (cavum oris proprium) oraz przedsionek jamy ustnej (vestibulum oris) oddzielone od siebie za pomocą dwóch łuków zębowych. Przednia część przedsionka otoczona jest przez wargi i nosi miano przedsionka wargowego (vestibulum labiale), zaś tylna część osłonięta jest policzkiem i określana jest mianem przedsionka policzkowego (vestibulum buccale). Otworem wejściowym do jamy ustnej jest szpara ustna (rima oris), zaś otworem przeciwstawnym służącym wyjściu w kierunku gardła jest cieśń gardzieli (istmus faucium). W badaniu poprzedzającym badanie endoskopowe wskazane jest badanie szczegółowe jamy ustnej uwzględniające: wargi ust (labia oris) policzki (buccae) dziąsła (gingivae) zęby szczęki i żuchwy fałd skrzydłowożuchowowy (plica pterygomandibularis) podniebienie (palatum) podniebienie twarde (palatum durum) i podniebienie miękkie (palatum molle) zwane żagielkiem podniebienia (velum palatium) oraz brodawkę siekaczową (papilla incisiva) gruczoły jamy ustnej (glandulae oris) w szczególności ślinianki duże: ślinianka podjęzykowa jednoprzewodowa (gl. sublingualis monostomatica), ślinianka podjęzykowa wieloprzewodowa (gl. sublingualis polystomatica), ślinianka żuchwowa (gl. mandibularis), ślinianka przyuszna (gl. parotis) język (lingua s. glossa) w tym podjęzycze (lyssa) łuk podniebiennojęzykowy (arcus palatoglosus) GARDZIEL (FAUCES) Gardziel jest otworem wyjściowym z jamy ustnej w postaci cieśni gardzieli (istmus faucium). Jest to przestrzeń ograniczona od dołu przez powierzchnię grzbietową korzenia języka, od góry przez powierzchnię brzuszną żagielka podniebiennego. Boczne ściany stanowią: łuk podniebienno-gardłowy i łuk podniebienno-językowy. Opisywana struktura określana jest także mianem części przedniej gardła (pars oris pharyngis).

3 GARDŁO (PHARYNX) Gardło jest strukturą krzyżującą w sobie dwa układy: pokarmowy i oddechowy. W obrębie gardła wyróżnia się fałd mięśniowo-śluzówkowy, określany mianem żagielka podniebiennego lub podniebieniem miękkim. Po bokach wolny brzeg żagielka zespala się z błona śluzową tylnej ściany gardła tworząc pojedynczy łuk podniebienno-gardłowy. W ten sposób gardło staje się podzielone na dwa pietra: górne zachowując łączność z jamą nosową poprzez nozdrza tylne oraz piętro dolne pozostając w łączności z jamą ustną. W obrębie piętra dolnego wyróżnia się trzy części: cieśń gardzieli (istmus faucium) część gardła obejmująca zakres od ostatniego trzonowca do nagłośni, zaś po bokach przez fałd łuku podniebiennojęzykowego (arcus palatoglossus) część krtaniowa gardła (pars laryngea pharyngis) obejmuje tzw. koronę krtani w skład której wchodzą: chrząstka nagłośniowa, wyrostki rożkowate chrząstek nalewkowatych oraz fałdy nalewkowonagłośniowe. Po obu stronach korony krtani znajduje się: zachyłek gruszkowaty gardła (recessus piriformis) część przełykowa gardła (pars esophagea) W obrębie gardła wyróżnia się ujścia łączące je z: parzystymi nozdrzami tylnymi (choanae) prowadzące do jamy nosowej, cieśni gardzieli (isthmus faucium) prowadzące do jamy ustnej, parzystymi ujściami gardłowymi trąbki słuchowej (ostium pharyngeum tubae auditivae) łączącej jamę gardła z uchem środkowym, wejściem do krtani (aditus laryngis), wejściem do przełyku (aditus oesophageus). PRZEWÓD POKARMOWY (CANALIS ALIMENTARIUS) Przewód pokarmowy dzieli się na następujące odcinki: przełyk (esophagus), żołądek (ventriculus s. gaster), jelito cienkie (intestinum tenue), jelito grube (intestinum crassum), kanał odbytowy (canalis analis), odbyt (anus). Ze względu na tematykę zajęć zagadnienia zostaną omówione z pominięciem jelita końcowego do którego zalicza się jelita grube i odbyt.

4 PRZEŁYK (ESOPHAGUS) Początkowy odcinek właściwego przewodu pokarmowego stanowi przełyk wraz z żołądkiem. Przełyk stanowi rurowatą, rozciągliwą strukturę, która w fazie spoczynku posiada cechy przewodu o zwiotczałych ścianach. Błona śluzowa ściany przełyku posiada nieregularne i podłużne fałdy. Przełyk posiada trzy odcinki: część szyjna (pars cervicalis) część piersiowa (pars thoracica) część brzuszna (pars abdominalis) Część szyjna przełyku rozpościera się od gardła aż po wpust jamy piersiowej. Stopniowo przełyk w swoim przebiegu zmienia położenie z grzbietowego na stronę lewą w stosunku do tchawicy. W początkowym odcinku tchawica jest poniżej przełyku, z boku sąsiaduje z: t. szyjną wspólną, n. błędnym oraz pniem współczulny, zaś od góry m. długim szyi. W 1/3 dolnej części szyi przełyk zbacza na stronę lewą. Kolejna odcinek przełyku to część piersiowa, która rozpoczyna się od wpustu jamy piersiowej podążając do rozworu przełykowego w przeponie. W odcinku przedsercowym śródpiersia leży on dogrzbietowo w stosunku do tchawicy do rozdwojenia tchawicy. W części sercowej śródpiersia kieruje po prawej stronie łuku aorty. W odcinku nasercowym śródpiersia znajduje się pod aortą i wspólnie z nn. błędnymi wkracza przez rozwór przełykowy przepony na teren jamy brzusznej. Ostatni najkrótszy odcinek to część brzuszna przełyku. Na tej wysokości przełyk obejmowany jest przez listki surowicze więzadła żołądkowo-przeponowego uchodząc w dalszej kolejności do wpustu żołądka. U psa mięśniówka przełyku zbudowana jest z mięśni poprzecznie prążkowanych, i jest żywoczerwona. Natomiast u kota na odcinku pomiędzy 2/3 przedniej i 1/3 tylnej części przełyku następuje zmiana typu włókien z prążkowanych na gładkie. ŻOŁĄDEK (VENTRICULUS S.GASTER) Żołądek to rozszerzenie przewodu pokarmowego pomiędzy przełykiem i dwunastnicą. W tej części dochodzi do obróbki chemicznej treści pokarmowej pod wpływem soku żołądkowego. U mięsożernych wyróżnia się żołądek typu prostego jednokomorowego. Składa się z trzech podstawowych części: wpustu (cardia), trzonu (corpus ventriculi) oraz odźwiernika (pylorus). Część brzuszna przełyku kontaktuje się bezpośrednio z częścią wpustową żołądka (pars cardiaca ventriculi) ułożoną po stronie lewej. Żołądek mięsożernych posiada hakowato wygięty kształt. Jako struktura anatomiczna jest skierowana poprzecznie w stosunku do osi długiej ciała zwierzęcia. Żołądek w swoim dolnym obrysie, od strony lewej formuje krzywiznę większą żołądka (curvatura ventriculi major). Natomiast krzywizna mniejsza żołądka

5 (curvatura ventriculi minor) znajduje się od strony górnej i prawej. Żołądek posiada dwie powierzchnie: ścienną (facies parietalis) kontaktującą się z przeponą oraz trzewną (facies visceralis) tylną część komunikującą się pozostałymi narządami jamy ciała. W krzywiźnie mniejszej znajduje się wcięcie kątowe (incisura angularis) pomiędzy trzonem żołądka i częścią odźwiernikową. Powyżej trzonu żołądka tuż za częścią wpustową obecne jest sklepienie żołądka (fornix ventriculi) określane mianem dna żołądka (fundus ventriculi). Natomiast poniżej trzonu wyróżnia się jamę odźwiernikową (antrum pyloricum) prowadzącą w kierunku kanału i ujścia odźwiernika. Odźwiernik, zaś ułożony po stronie prawej przechodzi w swym dalszym biegu w początkową część jelita cienkiego dwunastnicę (duodenum). W obrębie warstwy właściwej śluzówki (propria mucosae) wyróżnia się: gruczoły wpustowe (gll. cardiacae), gruczoły właściwe żołądka (gll. gastricae propriae) oraz gruczoły odźwiernikowe (gll. pyloricae). Żołądek unaczyniony jest przez trzy odgałęzienia tętnicy trzewnej (a. coeliaca): - tętnica śledzionowa (a. lienalis), - tętnica żołądkowo-sieciowa lewa (a. gastroepiploica sinistra), - tętnica wątroba (a. hepatica), - tętnica żołądkowa prawa (a. gastrica dextra), - tętnica żołądkowo-sieciowa prawa (a. gastroepiploica dextra), - tętnica żołądkowa lewa (a. gastrica sinistra). Odcinki jelit Kot Felis silvestris f. catus Pies Canis familiaris Jelito cienkie 0,8 1,3 1,8 4,8 Dwunastnica 0,1 0,12 0,2 0,6 Jelito czcze + jelito biodrowe 0,7 1,2 1,6 4,2 Jelito grube 0,2 0,45 0,28 0,9 Jelito ślepe 0,02 0,04 0,08 0,3 Okrężnica wraz z odbytnicą 0,2 0,4 0,2 0,6 Całkowita długość jelita 1,0 1,8 2,0 5,7 (7,0)* Tab. 1. Długość jelit mięsożernych (w metrach) (*wartość maksymalna) (wg Nickela i in.)

6 JELITO INTESTINUM Jelito jest kolejnym odcinkiem przewodu pokarmowego. Wyróżnia się w nim jelito cienkie (intestinum tenue) oraz jelito grube (intestinum crassum). Najdłuższym odcinkiem przewodu pokarmowego jest jelito cienkie, które swoim zakresem obejmuje odcinek od odźwiernika żołądka do ujścia krętniczego. Wyróżnia się następujące odcinki: dwunastnica (duodenum), jelito czcze (intestinum jejunum), oraz jelito kręte zwane biodrowym (intestinum ileum). Ze względu na zakres badań dotyczących endoskopii górnego odcinka przewodu pokarmowego, został opisany szczegółowo jedynie początkowy odcinek jelita cienkiego, jakim jest dwunastnica (duodenum). Dwunastnica (duodenum) dzieli się na trzy odcinki o nierównej długości: doczaszkową część (pars duodeni cranialis), część zstępującą (pars descendens) i część wstępującą (pars ascendens). Część doczaszkowa dwunastnicy stanowi przedłużenie części odźwiernika po stronie prawej układając się na powierzchni trzewnej wątroby (facies visceralis hepatis). Ten początkowy odcinek kończy się zgięciem dwunastnicy doczaszkowym (flexura duodeni cranialis). Następnie cześć zstępująca dwunastnicy (pars descendens duodeni) zmierza w stronę prawą w kierunku nerki tworząc zgięcie doogonowe dwunastnicy (flexura duodeni caudalis). Kolejnym odcinkiem jest cześć wstępująca dwunastnicy (pars ascendens duodeni) podążająca ku przodowi w stronę nerki lewej. Dwunastnica przechodzi w jelito czcze (intestinum jejunum) w miejscu zwanym zgięcia dwunastniczo-czczego (flexura duodeni caudalis). W świetle doczaszkowego odcinka dwunastnicy obecna jest brodawka większa dwunastnicy (papilla duodeni major) zwana brodawką Vatera (papilla Vateri), która stanowi ujście żółci i soku trzustkowego z przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego. W dalszym przebiegu jelita, podczas duodenoskopii, widoczne są liczne grudki chłonne skupione (lymphonoduli aggregati) określane mianem kępek Peyera, zlokalizowane w błonie właściwej śluzówki. RÓŻNICE W BUDOWIE JAMY USTNEJ U MIĘSOŻERNYCH Różnice w budowie jamy ustnej u mięsożernych wynikają z: - z morfotypu pomiędzy psem i kotem u osobników: brachy-, mesati- i dolichocefalicznych, - pigmentacji błony śluzowej jamy ustnej wyróżniamy częściową lub całkowitą, - marszczek podniebiennych u kota wyróżniamy 7-9, a u psa 6-10, - z obecności u kota zrogowaciałych brodawek podniebiennych (papillae palatinae) pomiędzy marszczkami podniebiennymi, które u psów nie występują, - zasięgu gardła: u kota kończy się na wysokości III kręgu szyjnego, zaś u psa II, - z położenia chrząstki nagłośniowej u kota, która w trakcie spokojnego oddychania jest położona poza zasięgiem żagielka podniebiennego, - bardziej wyrażonego progu gardłowo-przełykowego u psa niż u kota.

7 RÓŻNICE W BUDOWIE PRZEŁYKU U mięsożernych przełyk rozpoczyna swój bieg progiem gardłowo-przełykowym (limen pharyngoesophageum) zlokalizowanym w tylno-górnej stronie gardła. W tej części obecne są gruczoły śluzowe przełykowe (glandulae esophageae), których u kota nie występują, zaś u psa są one obecne. Wspomniany próg położony jest na wysokości trzeciego kręgu szyjnego u kota, natomiast u psa na wysokości połowy długości kręgu obrotowego. Gruczoły przełykowe u kota występują jedynie w początkowym odcinku przełyku, w przypadku psa na całej jego długości. W przebiegu przełyku kota można zaobserwować przewężenie wynikające ze zgrubiałej mięśniówki. Znajdują się one w początkowym odcinku oraz przed ujściem do żołądka. RÓŻNICE W BUDOWIE ŻOŁĄDKA Żołądek kota i psa jest jednokomorowy, pokryty błoną śluzową typu gruczołowego z nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym. Gruczoły żołądkowe właściwe, określane mianem gruczołów dennych, stanowią wyściółkę trzonu żołądka wydzielając sok żołądkowy. Natomiast gruczoły wpustowe oraz gruczoły odźwiernikowe posiadają wydzielinę o charakterze zasadowym. Kształt żołądka przypomina zarysem literę U. Lewe ramię tworzy trzon uwypuklający się w postaci sklepienia (dna) w górnej części. Prawe ramię tworzy przewód odźwiernikowy przechodzący w odźwiernik, a następnie w dwunastnicę. Stopień wypełnienia żołądka wpływa na jego położenie w jamie brzusznej, stąd miernie zapełniony leży po stronie lewej, zaś obficie obejmuje swym zasięgiem ścianę dolną i prawą stronę jamy brzusznej. Na uwagę zasługuje fakt, że żołądek kota jest bardziej wydłużony niż psa. U kota opisuje się wcięcie kątowe, jako szczególnie silnie zaznaczone miejsce mogące sprawiać trudności podczas wziernikowania żołądka w trakcie gastroskopii. Kӧnig i Liebich podają, że według nich żołądek przypomina literę C u mięsożernych z tym, że u kota światło jest węższe niż u psa. Rozmieszczenie gruczołów błony śluzowej u psa i kota jest takie samo. Zarówno część bezgruczołowa i okolica gruczołów wpustowych sięgają do strefy okrężnej błony śluzowej w obrębie ujścia wpustowego żołądka. RÓŻNICE W BUDOWIE DWUNASTNICY Zgięcie doczaszkowe dwunastnicy znajduje się na wysokości dziewiątej przestrzeni międzyżebrowej. W dalszej części przechodzi w część zstępującą. Podążając doogonowo nawiązuje kontakt od strony grzbietowej z prawą stroną ściany jamy brzusznej. Część wstępująca dwunastnicy położona jest z jednej strony pomiędzy lewą nerką i okrężnicą zstępującą, zaś po drugiej między korzeniem krezki doczaszkowym i okrężnicą wstępującą.

8 Piśmiennictwo: 1. Boyd J.S., Paterson C., May A.H.: Color Atlas of Clinical Anatomy of the Dog & Cat. II nd ed. Mosby. London König H.E., Liebich H.-G.: Veterinary anatomy of domestic mammals. Schattauer, Germany Krysiak K., Świerzyński K.: Anatomia zwierząt. Tom 2. PWN, Warszawa Nickel R., Schummer A., Seiferle E.: Lehrbuch der Anatomie der Haustiere. Verlag Paul Parey, Berlin Ruberte J., Schlet J.: Atlas d Anatomie du Chien et du Chat. Abdomen, Bassin et Membre pelvien. Vol. I, II, III. Barcelona 1998