opracowanie: mgr Robert Duszyński UKŁAD POKARMOWY

Transkrypt

1 UKŁAD POKARMOWY opracowanie: mgr Robert Duszyński Układ pokarmowy spełnia bardzo ważne zadanie, tj. przekształca pokarm spożywany przez człowieka, dostarczając organizmowi energii i składników odżywczych, których potrzebuje on do spełnienia różnorodnych funkcji życiowych. Główną jego rolą jest trawienie i wchłanianie pokarmu. Początek układu pokarmowego stanowi jama ustna, gdzie odbywa się miażdżenie pokarmu i jego wstępne trawienie enzymami zawartymi w ślinie (wydzielanej przez ślinianki). Następnie pokarm przez gardło i przełyk przemieszczany jest do żołądka, gdzie odbywa się właściwy proces trawienia. Treść żołądka przechodzi do jelita cienkiego gdzie następuje wchłanianie pokarmu. Niestrawione resztki pokarmu są usuwane z organizmu przez jelito grube, dalej odbyt. Układem pokarmowym (systema digestorium) nazywamy system połączonych funkcjonalnie narządów służących zapewnieniu dostarczania organizmowi odpowiedniej ilości wody i składników odżywczych. Zdecydowana większość składników pokarmowych (węglowodany, tłuszcze, białka), aby mogła zostać przyswojona musi wcześniej zostać strawiona, co polega na rozłożeniu wielkocząsteczkowych organicznych związków chemicznych na ich proste składniki budulcowe.

2 Złożony proces czynności układu pokarmowego można podzielić na kilka powiązanych ze sobą i skoordynowanych czynności: przesuwanie treści pokarmowej wzdłuż przewodu pokarmowego (perystaltyka) trawienie (połączone z wydzielaniem soków trawiennych i żółci) wchłanianie (absorpcja) czynność układu krążenia (krążenie krwi, chłonki, układ wrotny) koordynacja czynności układu pokarmowego (regulacja nerwowa, hormonalna, za pomocą autakoidów) U ssaków układ pokarmowy można podzielić na następujące części: jama ustna/jama gębowa gardło/gardziel przełyk żołądek lub żołądki jelito cienkie dwunastnica jelito czcze jelito kręte jelito grube jelito ślepe okrężnica odbytnica odbyt

3 Budowa układu pokarmowego jest silnie zależna od rodzaju pokarmu trawionego przez zwierzę na przykład u drapieżników mięsożernych jest on krótki, natomiast u roślinożernych dłuższy z powodu konieczności trawienia większej ilości pokarmu trudno przyswajalnego. opracowanie: mgr Robert Duszyński

4 Jama ustna Jama ustna (łac. cavum oris) - początkowy odcinek przewodu pokarmowego i oddechowego. Na jamę ustną składa się przedsionek jamy ustnej i jama ustna właściwa, które oddzielone od siebie są łukami zębowymi żuchwy i szczęki. Przedsionek jamy ustnej ograniczony jest od przodu częścią śluzową wargi górnej i dolnej, od tyłu łukami zębowymi oraz wyrostkami zębodołowymi pokrytymi dziąsłami, od góry i od dołu zachyłkami błony śluzowej, od której odchodzi wędzidełko górne i dolne. opracowanie: mgr Robert Duszyński

5 Jama ustna właściwa ograniczona jest od przodu i bocznie łukami zębowymi oraz wyrostkami zębodołowymi pokrytymi dziąsłami, od góry przez podniebienie (w początkowym odcinku podniebienie twarde - kostne, w tylnym odcinku przez podniebienie miękkie), od tyłu przez wały: podniebienno-językowe i podniebienno-gardłowe (łac. plica palatoglossus et plica palatopharungeus), od dołu zaś przez przeponę jamy ustnej (łac. diaphragma cavum oris), na której spoczywa język (grec.) glossus (łac.) lingua). W niej następuje wstępna, mechaniczna obróbka pokarmu i przygotowanie go do dalszego trawienia. Pokarm zostaje rozdrabniany, miażdżony i mieszany ze śliną, która zawiera enzym trawienny amylazę ślinową. Uzębienie heterodontyczne, difiodontyczne (dwa komp. zębów) tekodontyczne (w zębodołach). Dorosły człowiek ma 32 zęby - 16 w żuchwie i 16 w szczęce: * 4 siekacze, * 2 kły, * 4 zęby przedtrzonowe, * 6 trzonowych. Siekacze służą do odgryzania kęsów, kły do rozrywania pokarmu a zęby trzonowe i przedtrzonowe do jego rozcierania. W trakcie żucia pokarmu jest zwilżany śliną wydzielaną przez ślinianki (gruczoły ślinowe), których przewody uchodzą do jamy ustnej. W ślinie rozpuszczane są cząsteczki pokarmu, na których obecność wyczulone są rozmieszczone głównie na języku kubki smakowe (odpowiedzialne za wrażenia smakowe).

6 Po uformowaniu kęsa pokarmowego zostaje on przekazany do dalszej części przewodu pokarmowego w akcie połykania.

7

8 Gardło opracowanie: mgr Robert Duszyński Gardło (łac. pharynx) - jest cewą włóknisto-mięśniową, maczugowatego kształtu rozciągającą się od podstawy czaszki do VI kręgu szyjnego. Długość gardła u dorosłego człowieka wynosi średnio cm. Krzyżuje się tam droga pokarmowa z oddechową. Jego najszersza część znajduje się na wysokości kości gnykowej i wynosi 5 cm. Budowa ściany gardła * Błona śluzowa (łac.tunica mucosa) - położona najbardziej wewnętrznie, wyściela światło gardła. Jest ona przedłużeniem błony śluzowej jamy nosowej i jamy ustnej. W części górnej tworzy ją nabłonek migawkowy, w częściach położonych niżej nabłonek wielowarstwowy płaski. * Tkanka podśluzowa (łac. tela submucosa) jest warstwą tkanki łącznej położonej pomiędzy błoną śluzową gardła a warstwą mięśniową. Jest ona najgrubsza i najmocniejsza w części górnej, która pozbawiona jest mięśniówki. Górna część tkanki podśluzowej gardła nosi nazwę powięź gardłowo-podstawna (łac. fascia pharyngobasilaris). Przyczepia się ona na podstawie czaszki do kości klinowej, skroniowej i potylicznej. Do przodu od guzka gardłowego leżącego na podstawie czaszki łączy się ona z okostną podstawy czaszki. * Błona mięśniowa (łac. tunica muscularis) - tworzą ją mięśnie gardła budujące ścianę tylną i ściany boczne.

9 * Błona zewnętrzna (łac. tunica adventitia vel externa) - tworzy ją cienka warstwa tkanki łącznej zwanej powięzią gardłową (łac. fascia pharyngea). Ku górze przechodzi ona w powięź gardłowo-policzkową a ku dołowi w tkankę łączną wypełniającą przestrzeń zagardłową. Części gardła: * część nosowa gardła (nosogardło, jama nosowo-gardłowa) * część ustna gardła, (gardło środkowe) * część krtaniowa gardła opracowanie: mgr Robert Duszyński

10 Przełyk opracowanie: mgr Robert Duszyński Przełyk jest narządem w kształcie rury o długości ok. 25cm, jest zaopatrzony w ścianki mięśniowe, których rola polega na transportowaniu pożywienia z gardła do żołądka. Ciągnie się on od gardła, przemierza jamę piersiową, przechodzi przez przeponę i w jamie brzusznej uchodzi do jamy żołądkowej. Przełykanie jest złożonym mechanizmem. Pierwsza jego faza jest świadoma i dobrowolna: podczas przeżuwania pożywienia język popycha kęs pokarmu do podniebienia i dalej w kierunku gardła. Następnie zachodzą po sobie różne automatyczne czynności: ścianki gardła zwężają się i popychają pokarm do przełyku, podczas gdy podniebienie miękkie unosi się, blokując dojście do jamy nosowej, nagłośnia - chrząstka działająca jak zatyczka zamyka dojście do krtani, zapobiegając przypadkowemu przedostaniu się pożywienia do dróg oddechowych. W przełyku fale skurczów ścianek sprawiają, że pokarm przedostaje się w dół, aż w końcu trafia do żołądka. Nawet wówczas, gdy nie spożywamy pokarmu, proces połykania powtarza się nieprzerwanie - połykamy ślinę średnio 70 razy na godzinę w stanie aktywności i ok. 10 razy na godzinę podczas snu. Przełyk (łac. esophagus, oesophagus, nosiciel pokarmów) - przewód mięśniowobłoniasty o podłużnym przebiegu; łączy gardło z żołądkiem. Ściana przełyku nie ma zdolności wchłaniania pokarmu ani trawienia.

11 Budowa anatomiczna opracowanie: mgr Robert Duszyński Rozróżniamy część: * szyjną, * piersiową, * brzuszną. Przełyk ma długość średnio około cm, odległość od siekaczy do żołądka około 40 cm. Występują trzy fizjologiczne zwężenia przełyku: * zwężenie górne - w przejściu gardła w przełyk, mięśnie w tym miejscu tworzą czynnościowy mięsień zwieracz górny przełyku. * zwężenie środkowe - na wysokości rozdwojenia tchawicy w miejscu, gdzie aorta zstępująca od strony lewej i do tyłu, a oskrzele lewe od przodu obejmują przełyk. Nie jest ono powodowane budowa samej ściany przełyku, lecz przyleganiem obu sąsiednich narządów; * zwężenie dolne - podobnie jak i górne, jest zwężeniem czynnościowym, spowodowanym napięciem mięśni okrężnych, leży około 3 cm powyżej wpustu żołądka. To zwężenie jest nazywane zwieraczem dolnym przełyku - jego zbyt słaby skurcz leży u podstaw zarzucania kwaśnej treści pokarmowej do przełyku (czyli refluksu żołądkowo-przełykowego).

12 Budowa histologiczna opracowanie: mgr Robert Duszyński Ściana przełyku składa się licząc od wewnątrz z: * błony śluzowej, * utkania podśluzowego * błony mięśniowej o warstwy okrężnej o warstwy podłużnej * błony zewnętrznej Mięśnie w górnej 1/3 części są poprzecznie prążkowane w dolnej występują mięśnie gładkie. Umięśnienie środkowej części przełyku jest mieszane.

13 Żołądek Żołądek jest mięsistym narządem, przypominającym worek, posiadającym dwa ujścia: górne, zwane częścią wpustową, uniemożliwiające cofanie się zawartości żołądka do przełyku, i dolne, zwane częścią odźwiernikową, działającą jak zatyczka, zatrzymując pokarm, który jest tu przygotowywany do dalszego trawienia. Stąd kęs pokarmowy jest przepuszczany do dwunastnicy - pierwszego odcinka jelita cienkiego. Żołądek (łac. gaster, ventriculus, stomachus) narząd stanowiący część przewodu pokarmowego, którego zasadniczą rolą jest trawienie zawartych w pokarmie białek (nie zachodzi więc trawienie tłuszczów, a trawienie cukrów jest wręcz hamowane przez niskie ph żołądka). Żołądek wydziela sok żołądkowy zawierający enzymy trawienne: * podpuszczka - ścina białko w mleku, * pepsyna - zapoczątkowuje trawienie białek. Żołądek wydziela kwas solny, który uaktywnia enzymy trawienne oraz zabija drobnoustroje. Położenie U człowieka żołądek znajduje się w jamie brzusznej na wysokości od 11 kręgu piersiowego (Th11), gdzie położony jest wpust żołądka do 3 bądź 4 kręgu lędźwiowego (L3-L4). opracowanie: mgr Robert Duszyński

14 Budowa Żołądek jest workiem mięśniowym o hakowatym kształcie, z przełykiem łączy się przez wpust żołądka (cardia) (E), a z dwunastnicą (D) łączy go odźwiernik (pylorus) (5), otwór otoczony silną mięśniówką okrężną (6), która rozszerza się i zwęża w zależności od różnicy ph między środowiskami. Wielkość żołądka jest zmienna i zależy od jego wypełnienia, napięcia ścian oraz pozycji ciała. Długość żołądka: cm Szerokość żołądka: cm Pojemność: ml Podział anatomiczny W budowie makroskopowej żołądka można wyróżnić następujące elementy: * wpust żołądka (łac. cardia ventriculi) * dno żołądka (fundus ventriculi)(1) * trzon żołądka (corpus ventriculi)(3) o krzywizna mniejsza (curvatura minor)(8) o krzywizna większa (curvatura major)(2) * część przedodźwiernikową(pars prepylorica)(5) * odźwiernik (pylorus ventriculi)(6). opracowanie: mgr Robert Duszyński

15 Budowa histologiczna opracowanie: mgr Robert Duszyński Ściana żołądka zbudowana jest z następujących warstw (od wewnątrz): * błony śluzowej * błony mięśniowej (mięśniówka) * błony surowiczej. Mięśniówka żołądka zbudowana jest z trzech warstw mięśni; (od zewnątrz) podłużnej, okrężnej i skośnej. Warto zauważyć że różne warstwy występują w różnych częściach żołądka: * warstwa podłużna - na krzywiźnie mniejszej i większej * warstwa okrężna - w części odźwiernikowej * warstwa skośna - w rejonie dna żołądka. Komórki żołądka Wewnętrzną warstwę wyścielającą wnętrze żołądka stanowi błona śluzowa. W błonie śluzowej znajdują się gruczoły, które zawierają następujące rodzaje komórek: * okładzinowe - wydzielające kwas solny * główne - wydzielające enzym pepsynę, a dokładniej pepsynogen (nieaktywny prekursor, który pod wpływem kwasu solnego przechodzi w aktywną pepsynę) trawiący białko * śluzowe - wydzielające śluz, który chroni komórki okładzinowe, główne oraz inne wchodzące w skład błony śluzowej przed trawiącym działaniem kwasu solnego

16 * macierzyste - z nich powstają wszystkie komórki nabłonka śluzówki * dokrewne - wydzielają serotoninę * komórki APUD komórki G wydzielające gastrynę. W błonie śluzowej żołądka rozróżniamy następujące rodzaje gruczołów: * gruczoły żołądkowe właściwe jest ich duża liczba (ok. 100 na 1mm².), w okolicach dna i trzonu * gruczoły wpustowe - w części wpustowej żołądka, wydzielają obojętny śluz i niewielkie ilości lizozymu * gruczoły odźwiernikowe występują w części odźwiernikowej żołądka. Przez to, że błona śluzowa żołądka wydziela kwas solny, ph treści żołądkowej może dochodzić nawet do 4. Pokarm, zbierający się w żołądku, jest trawiony przez sok żołądkowy. Z zewnątrz żołądek pokryty jest błoną surowiczą. opracowanie: mgr Robert Duszyński

17 Funkcje żołądka * rozdrabnia pokarm; * wyjaławia pokarm; * trawi białka a lipaza żołądkowa zapoczątkowuje trawienie tłuszczów; * w żołądku odbywa się trawienie cukrów przez amylazę ślinową - do momentu obniżenia ph pokarmu do wartości deaktywującej enzym. U zdrowego człowieka w żołądku trawione jest około 30% skrobi. Unerwienie Żołądek u człowieka unerwiony jest przez nerw błędny oraz dwa sploty autonomiczne. Lewy nerw błędny unerwia przednią część żołądka a prawy tylną (jest to spowodowane obrotem pętli jelitowej w rozwoju). Rozrusznik w żołądku zlokalizowany jest na 2/3 górnych krzywizny większej żołądka. Unaczynienie Żołądek jest unaczyniony od tętnic pochodzących z pnia trzewnego. Dno żołądka jest zaopatrywane przez tętnice żołądkowe krótkie - gałązki tętnicy śledzionowej. Reszta naczyń biegnie wzdłuż krzywizn żołądka - tętnice żołądkowe wzdłuż krzywizny mniejszej a tętnice żołądkowo-sieciowe wzdłuż krzywizny większej. Tętnica żołądkowa lewa odchodzi bezpośrednio od pnia trzewnego natomiast tętnica żołądkowa prawa od tętnicy wątrobowej właściwej. Tętnica żołądkowo-sieciowa lewa odchodzi od tętnicy śledzionowej a tętnica żołądkowo-sieciowa prawa od żołądkowo-dwunastniczej (jedna z gałęzi końcowych). Tak więc tętnice mające określenie "lewa" zaopatrują górną część krzywizny natomiast "prawa"

18 - dolną (oddając gałązki do przedniej i tylnej powierzchni żołądka). Tętnice łączą się pośrodku krzywizny zespoleniami (anastomozami). Określenie granic unaczynienia pomiędzy tętnicami prawa i lewa jest umowne. Jelito cienkie Jelito cienkie jest miejscem dalszych etapów procesu trawienia, w jego wnętrzu składniki są poddawane działaniu enzymów pochodzących z wątroby, z trzustki i własnej śluzówki jelita, które rozkładają je na elementy podstawowe. W zespole o długości od 4 do 5m rozróżniamy trzy odcinki: 1) dwunastnicę - odcinek umieszczony u wyjścia żołądka, długości ok cm, która wydziela sok trzustkowy i żółć wyprodukowaną przez wątrobę; 2) jelito czcze - długość ok. 3m, umieszczone w górnej części jamy brzusznej; 3) jelito kręte, długość od 3 do 4m, umieszczone w dolnej części jamy brzusznej, uchodzi do jelito grubego.

19 Ruchy jelit Ścianki jelita cienkiego ściskają się automatycznie. Rytmiczne ruchy odcinków jelita służą do ugniatania i kruszenia pokarmu, przeciwstawne skurcze jelita służą dobremu zmieszaniu pokarmu a ruchy perystaltyczne, następujące falowo, przesuwają pokarm w kierunku jelita grubego. Trzustka i dwunastnica Trzustka to gruczoł przyłączony do układu trawiennego, produkuje bogaty w enzymy sok, który rozkłada składniki pokarmowe. Stanowi również część układu hormonalnego, produkuje bardzo ważny hormon - insulinę i glikogen. Trzustka jest wydłużonym, stożkowatym narządem umieszczonym poziomo w górnej części jamy brzusznej. Jej największa część nosi nazwę głowy i otoczona jest dwunastnicą. Wątroba Wątroba jest gruczołem wchodzącym w skład układu pokarmowego, ponieważ obok innych ważnych funkcji niezbędnych dla metabolizmu, produkuje żółć, wydzielinę potrzebną

20 do trawienia tłuszczy. Gromadzi się ona w woreczku żółciowym, następnie, po każdym posiłku, przelewa się do wnętrza jelita cienkiego poprzez drogi żółciowe. Jelito cienkie (łac. intestinum tenue) - najdłuższa część przewodu pokarmowego, która ciągnie się od żołądka aż do jelita grubego, od którego oddziela się poprzez zastawkę krętniczo-kątniczą. Zajmuje ono okolicę pępkową, podbrzuszną i obie okolice biodrowe, a częściowo i miednicę małą. Długość jego zależy od indywidualnych genów, zmienia się także osobniczo, w zależności od wieku i od stanu skurczu błony mięśniowej. Najdłuższe zanotowane ludzkie jelito cienkie miało około 11 m. Średnio mierzy 4-5 m, a średnica (światło jelita) 3 5 cm. Podczas badania endoskopowego ulega skróceniu. U noworodków i dzieci, jelito cienkie jest stosunkowo dłuższe, niż u dorosłych - przypuszczalnie w związku z większą pojemnością jamy brzusznej. Podział anatomiczny opracowanie: mgr Robert Duszyński Jelito cienkie dzielimy na trzy podstawowe części. Są to, kolejno: dwunastnica, jelito czcze oraz jelito kręte. Stosunkowo ściśle daje się odgraniczyć jedynie dwunastnica - jelito czcze przechodzi w kręte bez wyraźnej granicy.

21 Dwunastnica - rurkowaty narząd o długości około 30 centymetrów. Łączy się on z żołądkiem a następnie przechodzi w jelito czcze. Tutaj wpada żółć z wątroby oraz sok trzustkowy z trzustki (o odczynie zasadowym w ilości około 2,5 litra na dobę). Jelito czcze - rurowaty narząd o długości 2-8 metrów. W błonie śluzowej jelita cienkiego występują liczne gruczoły, wydzielające sok jelitowy lub zasadowy śluz (około 2 litrów na dobę). Błona śluzowa ma również mnóstwo malutkich, unerwionych wypustek, do których dochodzą bardzo cienkie naczynia krwionośne i limfatyczne. Każda wypustka kosmek ma na sobie mikrokosmki. Wchłania mleczko pokarmowe i za pomocą krwi dostarcza pożywienie do każdej żywej komórki organizmu. Tutaj odbywa się zasadnicza część trawienia. Jelito kręte - w jelicie krętym odbywa się końcowe trawienie pokarmów. Jelito kręte kończy się zastawką krętniczo-kątniczą i przechodzi w jelito grube. Różnicowanie Jelito czcze różni się od jelita krętego następującymi cechami: * Położenie anatomiczne (dystalnie położone jest jelito kręte); * Jelito kręte ma nieco mniejszą średnicę; * Jelito kręte ma więcej grudek chłonnych (jest dalej od bakteriobójczego działania kwasu solnego). Grudki chłonne są częściej skupione a rzadziej samotne (inaczej niż w jelicie czczym).

22 Unaczynienie i unerwienie Jelito cienkie jest unaczynione przez tętnicę krezkową górną. Jedynie dwunastnica posiada unaczynienie pochodzące od pnia trzewnego - dzięki gałązkom tętnicy żołądkowodwunastniczej. Unerwienie jest autonomiczne i niezależne od woli. Jelita posiadają własny system rozrusznikowy, który odpowiada za perystaltykę - komórki Cajala. Gruczoły trawienne: wątroba i trzustka W trawieniu pokarmów niezbędne są enzymy produkowane i wydzielane przez tzw. gruczoły trawienne. Najbardziej znanym jest chyba wątroba, położona w okolicy podżebrowej prawej i w znacznej części nadbrzusza. Ten duży narząd, ważący od 1300 do 1700 gramów, składa się z dwóch płatów: prawego i lewego. Płaty z kolei dzielą się na zraziki. Do tzw. wnęki wątroby wpływa krew z tętnicy wątrobowej oraz z żyły wrotnej (ta ostatnia zbiera krew z żołądka, jelit, śledziony i trzustki). Krew opuszcza wątrobę, kierując się do serca poprzez żyły wątrobowe. wątroba

23 Jedną z funkcji wątroby jest wydzielanie żółci. Zbiera się ona w przewodach wątrobowych: prawym i lewym, które z kolei łączą się we wnęce w jeden przewód wątrobowy wspólny. Żółć nie spływa bezpośrednio do dwunastnicy, ale gromadzi się w pęcherzyku żółciowym. Przewód pęcherzykowy łączy pęcherzyk z przewodem wątrobowym wspólnym. Od tego miejsca ta główna droga wyprowadzająca żółć nosi nazwę przewodu żółciowego wspólnego uchodzącego na brodawce większej dwunastnicy. Innym gruczołem trawiennym jest trzustka. Wydzielane przez nią enzymy są niezbędne do prawidłowego trawienia pokarmów. Trzustka składa się z głowy (objętej pętlą dwunastnicy), szyjki i ogona. W przeciwieństwie do wątroby umiejscowiona jest głównie po lewej stronie (nadbrzusze i lewe podżebrze). Wydzielina (sok) trzustki zbiera się (analogicznie do żółci w wątrobie) w przewodach. Wyróżniamy dwa główne przewody: przewód trzustkowy (uchodzi wspólnie z przewodem żółciowym wspólnym w dwunastnicy) i przewód trzustkowy dodatkowy (uchodzi na brodawce mniejszej dwunastnicy). Podobnie jak wątroba, miąższ trzustki dzieli się na mniejsze jednostki - pęcherzyki, które wydzielają enzymy trawienne. Pomiędzy nimi rozproszone są tzw. wyspy trzustkowe, które zamiast do dwunastnicy wydzielają swoją zawartość (hormony) do krwi. Są więc gruczołem wydzielania wewnętrznego.

24 Jelito grube Jelito grube stanowi końcową część układu pokarmowego, tu gromadzą się tymczasowo nie wchłonięte składniki pokarmowe, przygotowywane do wydalenia. Jelito grube o długości 1,5-1,8m dzieli się na trzy odcinki: 1) jelito ślepe - umieszczone w dolnej, prawej części jamy brzusznej, do którego uchodzi jelito cienkie; 2) okrężnicę - najszerszy odcinek, umieszczony również wewnątrz jamy brzusznej, dzielący się na cztery mniejsze odcinki: okrężnicę wstępującą, poprzeczną, zstępującą i esowatą; 3) odbytnicę - która uchodzi do odbytu. Jelito grube (łac. intestinum crassum) - końcowy odcinek jelita kręgowców łączący jelito cienkie z odbytem. W jelicie grubym odbywa się końcowy proces formowania kału. Śluzówka jelita grubego tworzy kosmki jelitowe (są one jednak dużo niższe niż np. w jelicie cienkim). Jest również silnie pofałdowana, co zwiększa jego powierzchnię. W jelicie grubym zachodzi końcowy etap wchłaniania wody, elektrolitów i soli mineralnych z resztek pokarmowych. opracowanie: mgr Robert Duszyński

25 Jelito grube dzieli się na: * jelito ślepe (cecum), * okrężnicę (wstępującą, poprzeczną i zstępującą) (colon), * esicę (sigmoideum), * odbytnicę, czyli (jelito proste) (rectum). opracowanie: mgr Robert Duszyński Jelito grube uchodzi na zewnątrz pojedynczym otworem (odbyt). Jelito grube oddzielone jest od jelita cienkiego zastawką krętniczo-kątniczą. U wszystkich kręgowców poza ssakami łożyskowymi końcowy odcinek jelita grubego (odbytnica) tworzy kloakę, do której wydalane są stałe i płynne odpadowe produkty przemiany materii, a także do której otwierają się nasieniowody i jajowody.

26 PODSUMOWANIE - UKŁAD POKARMOWY INACZEJ... opracowanie: mgr Robert Duszyński Wydawać by się mogło, że układ pokarmowy, zwany też trawiennym, jest jedynie prostą "rurą" służącą do rozdrobnienia i wchłaniania pokarmów. Nic bardziej błędnego. Nawet najbardziej "rurowate" narządy - przełyk i jelita - mają skomplikowaną budowę. Prawidłowe odżywianie, czyli trawienie i wchłanianie pokarmów, wymaga odpowiedniej koordynacji skomplikowanej czynności ruchowej oraz wydzielania dziesiątek rodzajów enzymów rozkładających składniki pożywienia. Układ pokarmowy rozpoczyna się od jamy ustnej, potem poprzez gardło i przełyk pokarm dociera do żołądka, z niego przechodzi do jelita cienkiego. Niestrawione resztki przesuwane są poprzez jelito grube aż do odbytu. Długość tej drogi wynosi 8-9 metrów. Poszczególne odcinki przewodu pokarmowego mają pewne cechy wspólne. Składają się z trzech warstw: patrząc od środka, jest to błona śluzowa, błona mięśniowa i błona surowicza (zewnętrzna). Różnice dotyczą przede wszystkim budowy nabłonka pokrywającego błonę śluzową. Tam, gdzie pokarmy nie są wchłaniane, ale jedynie transportowane, mamy do czynienia z ochronną pokrywą nabłonka wielowarstwowego płaskiego. W żołądku i jelitach spotykamy się z nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym, pokrytym dodatkowo w jelicie rąbkiem prążkowanym. Ten typ nabłonka bierze udział zarówno we wchłanianiu pokarmów, jak i czynności wydzielniczej (soki trawienne).

27 Jama ustna - tutaj dochodzi do pierwszej modyfikacji pokarmu: żucia, miażdżenia, mieszania ze śliną oraz jego nawilżania i częściowego trawienia. Tym celom służą zęby, język i wydzielające ślinę gruczoły - ślinianki. Pomiędzy wargami a zębami znajduje się tzw. przedsionek jamy ustnej, dopiero za zębami rozpoczyna się jama ustna właściwa. Przypomnijmy, że dorosły człowiek ma 32 zęby stałe (zębów mlecznych jest 20). Są to: siekacze (po 2 z każdej strony), kły (po 1), zęby przedtrzonowe (po 2) i trzonowe (po trzy z każdej strony). Największą ze ślinianek jest położona bezpośrednio do przodu od małżowiny usznej ślinianka przyuszna (jej zapalenie to popularna "świnka"). Jej ujście leży na policzku na wysokości drugiego zęba trzonowego górnego. Następna pod względem wielkości jest ślinianka podżuchwowa, położona zgodnie ze swoją nazwą na dnie jamy ustnej. Ostatnim dużym gruczołem wydzielającym ślinę jest ślinianka podjęzykowa, której przewody (podobnie jak przewód ślinianki podżuchwowej) uchodzą na tzw. mięsku podjęzykowym. Gardło - to następny po jamie ustnej odcinek przewodu pokarmowego. Wyróżniamy jego trzy części: nosową, ustną i krtaniową. Funkcją tego mięśniowo-błoniastego przewodu jest transport pokarmów i powietrza. Gardło pełni więc rolę "skrzyżowania", w którym naprzemiennie pokarm zstępuje do przełyku, a powietrze kieruje się z jamy nosowej do krtani. Przełyk - stanowi niejako kontynuację gardła i dlatego możemy go również określić jako przewód mięśniowo-błoniasty. Pełni wyłącznie transportową rolę. Przełyk dzielimy na

28 część szyjną, piersiową (w klatce piersiowej) oraz krótką część brzuszną. Aby dobrze pełnić swoją funkcję, przełyk musi być zaopatrzony w "zastawki"; w jego przypadku są to tzw. zwieracze. Dolny zwieracz przełyku zapobiega przedostawaniu się treści pokarmowej z następnego w kolejności "etapu", czyli żołądka. Żołądek - najobszerniejsza część przewodu pokarmowego - leży w lewym podżebrzu (okolica brzucha znajdująca się pod lewym łukiem żebrowym). Jego kształt jest bardzo zmienny i zależy głównie od pozycji ciała. Ogólnie wyróżniamy w nim część wpustową (przy połączeniu z przełykiem), trzon żołądka (część środkowa) oraz część odźwiernikową (przy przejściu w dwunastnicę). Workowate uwypuklenie żołądka będące jego górnym biegunem nazywamy dnem tego narządu (nazwa myląca, ponieważ jest to jego najwyższa część). W opisie tego organu nie może też zabraknąć krzywizn: większej po lewej stronie i mniejszej po stronie prawej. Żołądek nie tylko transportuje pokarm, ale również go trawi. Taka przemieszana i "nadtrawiona" papka trafia do dwunastnicy, pierwszego odcinka jelita cienkiego. Jelito cienkie i jelito grube - dwunastnica oddzielona jest od żołądka zastawką odźwiernika. Jelito cienkie liczy sobie 4-5 metrów. Oprócz dwunastnicy jego częściami są jelito kręte (2/5 górne) i jelito czcze (3/5 dolne). W jelicie cienkim następuje trawienie pokarmu, jego dalszy transport i wchłanianie składników pokarmowych. Do takiej roli przystosowana jest błona śluzowa z fałdami okrężnymi i kosmkami. Jelito cienkie oddzielone jest od grubego zastawką krętniczo-kątniczą, która nie przepuszcza nieprzydatnych już

29 resztek pokarmu z powrotem. W jelicie grubym poprzez odciąganie wody i wydzielanie śluzu tworzy się kał. Jelito grube dzielimy na jelito ślepe wraz z wyrostkiem robaczkowym, okrężnicę i odbytnicę razem z kanałem odbytowym. Okrężnica z kolei dzieli się na część wstępującą, poprzeczną, zstępującą i esowatą. Czynność układu pokarmowego - rolą układu pokarmowego jest głównie trawienie i wchłanianie pokarmów. Te zasadnicze funkcje wiążą się z innymi: transportem treści pokarmowej (za co odpowiada czynność ruchowa, czyli motoryka przewodu pokarmowego) oraz usuwaniem niestrawionych resztek i wydzielaniem tzw. soków trawiennych. Motoryka przewodu pokarmowego - aktywność ruchowa rozpoczyna się już w momencie żucia pokarmu. Wbrew pozorom jest to skomplikowana czynność podzielona na 6 faz. Nie wszyscy zdają też sobie sprawę, że siła docisku szczęk (w zakresie zębów trzonowych) wynosi do 150 kg. Dzięki odruchowej kontroli ze strony układu nerwowego zęby nie uszkadzają części miękkich. Żucie zapewnia rozdrobnienie pokarmu i mieszanie go ze śliną, w której znajdują się już enzymy trawiące składniki pokarmowe (skrobię). Równie skomplikowane jest połykanie. W jego przebiegu wyróżniamy trzy fazy: ustną, gardłową i przełykową. Tylko pierwszą z nich, kiedy pokarm znajduje się jeszcze w ustach, możemy dowolnie kontrolować. Następne są już odruchowe, toczą się bez udziału naszej woli. Dzięki skoordynowanej pracy wielu mięśni możliwe jest szybkie i sprawne przesunięcie kęsa pokarmowego i płynów aż do żołądka w taki sposób, że ani nie prze-

30 suwa się do dróg oddechowych (nosa, krtani), ani nie cofa z powrotem do przełyku (dzięki napięciu tzw. zwieracza dolnego przełyku). Warstwa mięśniowa przewodu pokarmowego składa się przede wszystkim z mięśni gładkich. Dla tego rodzaju tkanki charakterystyczne są okresowe, rytmiczne skurcze, które stanowią podstawę wszelkich ruchów doprowadzających do mieszania i przesuwania treści pokarmowej (perystaltyki). W różnych odcinkach układu pokarmowego spotykamy się z odmienną częstotliwością tych ruchów: w żołądku jest to około 3/min, a w jelicie krętym 8/ min. Ta perystaltyka doprowadza do przesunięcia treści pokarmowej, a później niestrawionych resztek aż do odbytnicy, gdzie na drodze odruchu defekacyjnego następuje wypróżnienie. W dzieciństwie uczymy się kontroli nad tą czynnością i możemy ją dzięki naszej woli stłumić. Soki trawienne - w trawieniu i przesuwaniu pokarmów niezbędne jest wydzielanie przez gruczoły trawienne enzymów i śluzu. Pierwszą taką wydzieliną jest ślina, tworzona w śliniankach. Oprócz funkcji trawiennej (zawiera w sobie enzym amylazę trawiącą skrobię) pełni również rolę ochronną, ma bowiem właściwości bakteriobójcze i nawilża jamę ustną, chroniąc ją przed twardymi składnikami pokarmu. Sok żołądkowy jest mieszaniną kwasu solnego, wody i czynnika wewnętrznego wydzielanego przez komórki okładzinowe oraz pepsynogenu (komórki główne) i śluzu (komórki śluzowe). Pepsynogen jest nieaktywnym enzymem ulegającym uczynnieniu do pepsyny w środowisku kwaśnym zapewnianym przez kwas solny. Pepsyna bierze udział w

31 trawieniu białek. Wydzielany przez niektóre komórki śluz ma podstawowe znaczenie dla ochrony błony śluzowej żołądka przed "agresywnym" wpływem kwasu. Prawdziwą "fabryką" enzymów jest trzustka. Narząd ten wydziela na dobę do 4 litrów soku, w którym znajdują się enzymy trawiące białka, tłuszcze i skrobię. W przeciwieństwie do żołądka wydzielina ta ma odczyn zasadowy, dzięki zawartym w niej wodorowęglanom. Trzustka oprócz enzymów wydziela również hormony; najważniejsze z nich to insulina i glukagon. Enzymy trawienne znajdują się również w samych jelitach. Poza tym rozsiane w całym przewodzie pokarmowym komórki wydzielania wewnętrznego uwalniają hormony wpływające na złożoną regulację jego czynności. Do tych substancji należy między innymi sekretyna pobudzająca wydzielanie trzustkowe czy cholecystokinina, która oprócz wpływu na trzustkę wywołuje również silny skurcz pęcherzyka żółciowego. Oprócz hormonów na ruchy i wydzielanie przewodu pokarmowego niebagatelny wypływ na również autonomiczny układ nerwowy. Mówiąc bardzo ogólnie, czynności te pobudza część parasympatyczna tego układu, a hamuje część sympatyczna. Żółć jest mieszaniną wody, kwasów żółciowych, cholesterolu, bilirubiny i innych substancji. Sole żółciowe odgrywają bardzo dużą rolę w trawieniu tłuszczów i rozpuszczalnych w nich witamin. Żółć spływa najpierw do pęcherzyka żółciowego, gdzie jest zagęszczana (do 20 razy). W momencie pojawienia się w jelicie pokarmów, zwłaszcza z

32 dużą zawartością tłuszczów, skurcz pęcherzyka uwalnia zgromadzoną żółć do dwunastnicy. Wspomnijmy tutaj, że prawdziwy "kombinat chemiczny", jakim jest wątroba, bierze wieloraki udział w metabolizmie węglowodanów (np. magazynowanie glikogenu), tłuszczów (np. tworzenie lipoprotein i cholesterolu) czy białek (np. synteza białek osocza krwi). Poza tym magazynuje witaminy i żelazo, wytwarza czynniki krzepnięcia krwi, odtruwa ustrój z toksyn i inaktywuje szereg hormonów. Trawienie i wchłanianie substancji pokarmowych Podstawowymi czynnościami układu pokarmowego jest trawienie i wchłanianie substancji pokarmowych. Węglowodany są podstawowym składnikiem pokarmowym, w pożywieniu dostarczana jest głównie skrobia, a także sacharoza (popularny "cukier"), laktoza (składnik mleka), fruktoza (cukier owocowy). Trawienie tej grupy składników rozpoczyna się już w jamie ustnej, bowiem nasza ślina zawiera amylazę - enzym rozkładający skrobię na prostsze składniki. Później działa jeszcze jedna amylaza, tym razem produkowana w trzustce i na koniec enzymy jelitowe: maltaza, izomaltaza, sacharaza i laktaza. Ostatecznie pozostają najprostsze "cegiełki", z których składają się węglowodany złożone, czyli glukoza, fruktoza i galaktoza. Są to tzw. cukry proste, które wchłaniają się w dwunastnicy i górnym odcinku jelita

33 czczego. Do wchłonięcia glukozy i galaktozy potrzebna jest energia, mówimy tutaj zatem o transporcie aktywnym. W trawieniu białek biorą udział proteazy żołądkowe, trzustkowe i jelitowe. Enzymy te powstające w trzustce i żołądku wydzielane są w nieaktywnej, prekursorowej postaci. W przeciwnym razie strawiłyby narząd, w którym powstały, składający się przecież z białka. Przypomnijmy, że w żołądku działa pepsyna, z kolei trzustka wydziela trypsynę, chymotrypsynę, elastazę i karboksypeptydazy (wszystkie w postaci nieaktywnej). Na koniec do "akcji" wkraczają enzymy jelitowe, zawarte w tzw. rąbku szczoteczkowym komórek błony śluzowej jelita. Ostatecznie "na placu boju" pozostają aminokwasy - "cegiełki", z których składają się białka. Aminokwasy są podobnie jak glukoza na tyle ważne dla organizmu, że "opłaca" się mu wydatkować na ich wchłanianie energię. Dzięki temu proces ten zachodzi bardzo szybko. Tłuszcze, ważny składnik naszej diety, są estrami kwasów tłuszczowych i glicerolu. Aby strawić tłuszcze, należy najpierw je rozdrobnić w procesie zwanym emulsyfikacją. Niezbędne są tutaj sole żółciowe wydzielane przez wątrobę. Takie zemulsyfikowane cząstki rozkładane są następnie przez lipazę trzustkową, która "odczepia" kwasy tłuszczowe od glicerolu. Powstałe produkty rozpadu rozpuszczają się lepiej w tłuszczach niż w wodzie; dlatego niezbędna jest dalsza pomoc soli żółciowych tworzących tzw. micele - rodzaj przenośnika dostarczającego te produkty do błony śluzowej jelita, gdzie ulegają wchłonięciu.

34 Razem z białkami, węglowodanami i tłuszczami wchłonięciu ulega również woda, sód, chlorki, wapń, żelazo oraz inne makro- i mikroelementy. Wchłonięciu ulegają również witaminy, zarówno te rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E i K), jak i rozpuszczalne w wodzie (grupa B, witamina C, kwas foliowy). W jelicie grubym wchłania się już tyko woda i sód, tworząc ostatecznie kał.