Problematyka religijności Konstantyna Wielkiego w odniesieniu do postanowień soboru nicejskiego z 325 r.

Transkrypt

1 Problematyka religijności Konstantyna Wielkiego w odniesieniu do postanowień soboru nicejskiego z 325 r.

2

3 Spis treści Wstęp...1 ROZDZIAŁ I: Sytuacja polityczno-religijna cesarstwa na przełomie III i IV wieku Legitymizacja rządów w kryzysie władzy najwyższej oraz w dobie tetrarchii Prześladowania Dioklecjana we wschodniej części Imperium Wpływ religijności Konstancjusza Chlorusa na duchowość Konstantyna Ustąpienie Dioklecjana i jego następstwa ROZDZIAŁ II: Konstantyn Wielki biskupem na zewnątrz Przyczyny wystąpienia Ariusza Reakcja cesarza Konstantyna na spór Rola cesarza w Kościele Natura i charakter soboru w Nicei Przebieg i postanowienia soboru ROZDZIAŁ III: Religijność Konstantyna Wielkiego In hoc signo victor eris Sprawy rodzinne Chrześcijaństwo na konstantyńskim piedestale Miasto-pomnik Konstantyna Śmierć Konstantyna Zakończenie Bibliografia Spis ilustracji... 90

4 Wstęp Zagadnienie problemu religijności cesarza Konstantyna Wielkiego (ur. 272 zm. 337) przysparza historykom szeregu problemów ze względu na dwie tendencje opisywania jakże delikatnej sfery duchowości podsycanej dodatkowo zupełnie różnym od rozumowania dzisiejszego - pojmowaniem religii nie tylko chrześcijańskiej. Zadaniem niniejszej pracy jest wykazanie skomplikowanej natury religijności Konstantyna Wielkiego i udowodnienie, że poszczególne czynniki (najpierw społeczne, potem polityczne, a w końcu duchowe) decydowały o chrześcijaństwie augusta. Podczas studiów nad dziejami Konstantyna wyłoni także moment, w którym cesarz ostatecznie przyjął chrześcijaństwo, jako jedyną religię wyznawaną przez augusta, a zarazem udowodni, że nie była to religia państwowa. Niniejsza praca stanowi syntezę dwóch obozów prowadzenia badań nad religijnością Konstantyna Wielkiego. Polska literatura przedmiotu nie jest wyjątkiem w przynależności i orientacji badawczych, jeśliby zestawić je z literaturą zagraniczną. Podobne odczucia wynikają z lektury dostępnych autorowi tekstów źródłowych, które aż rażą tendencyjnością. Wśród źródeł posiadającymi kluczowe znaczenie dla pracy wymienia się: Życie Konstantyna, Euzebiusza z Cezarei 1 (opracowane przez Teresę Wnętrzak) ze względu na obfitość szczegółów w relacji biskupa. Do tego dziełka należy podchodzić jednakże z dużą dozą rezerwy, gdyż pomijając chrześcijaństwo autora, dziełko to spisywane było na dworze cesarskim, a także posiada panegiryczny charakter. Mimo to stanowi pierwsze źródło pisane dla studiów nad ewolucją religijności Konstantyna Wielkiego. Innymi chrześcijańskimi źródłami są Historia Kościoła Sokratesa Scholastyka 2 oraz dzieło Hermiasza Sozomena o jednakim tytule 3 (oba dzieła przetłumaczone i opracowane przez Stefana Kazikowskiego). Źródła te stanowią pozycje, z którymi autor niniejszej pracy konfrontuje Życie Konstantyna. Na uwagę zasługuje i Nowa Historia, autorstwa pogańskiego historyka Zosimosa 4 (przetłumaczone przez Helenę Cichocką) oraz źródło 1 Euzebiusz z Cezarei, Życie Konstantyna, oprac. Teresa Wnętrzak, Kraków Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła, oprac. S. Kazikowski, Warszawa Hermiasz Sozomen, Historia Kościoła, oprac. S. Kazikowski, Warszawa Zosimos, Nowa historia, oprac. H. Cichocka, Warszawa

5 okraszone wspólnym tytułem Brewiaria Dziejów Rzymskich, zawierające dzieła autorów takich jak Sekstus Aureliusz Wiktor, Eutropiusz i Festus 5 (tłumaczone przez zespół redakcyjny Ryszarda Kuleszy) będące odniesieniem do Sokratesa i Hermiasza. Nie bez znaczenia pozostaje zbiór Dokumentów Soborów Powszechnych, tom I 6 (opracowany przez Arkadiusza Barona i Henryka Pietrasa), z których zaczerpnięte zostały kanony i credo nicejskie. Cytaty z Pisma Świętego pochodzą z Biblii Tysiąclecia 7. Narracja bogata jest w bezpośrednie cytaty pochodzące ze źródeł pisanych tłumaczy. Narracja, która niekiedy rezygnuje z chronologii wydarzeń na rzecz wyjaśnienia poszczególnych elementów, bywa nieunikniona ze względu na, co prawda rzadkie, sprzeczne relacje historyków starożytnych. Najważniejsze monografie, wykorzystane w niniejszej pracy, zostały dobrane w sposób, aby z rozbieżnych koncepcji wyciągnąć pośredni konsensus. Najważniejszą pozycją o charakterze chrześcijańskim obejmuje autorów takich jak Mariana Banaszaka, Historia Kościoła Katolickiego 1. Starożytność 8, ze względu na dość typowe dla pisarzy katolickich podejście do zagadnienia boskości Jezusa i religijności Konstantyna Wielkiego. Podobne odczucia budzi książka Kościół Pierwszych Wieków, Daniela Rops a 9. Pozycja, którą trudno zakwalifikować do którejś z grup jest dziełko Jana Kowalskiego, Wczesne chrześcijaństwo I-X wiek 10, stanowiącą jednak obowiązkową pozycję w polskiej literaturze przedmiotu podobnie jak Kościół w świecie późnego antyku, Ewy Wipszyckiej 11, w którym to dziele, pani historyk stara się równoważyć obie tendencje. Historyk, reprezentujący stanowisko skrajnie świecie i bez wątpienia krytyczne w stosunku do Konstantyna, reprezentuje Aleksander Krawczuk w książce Konstantyn Wielki 12. Pomimo popularnonaukowego charakteru książki, praca ta stanowi absolutny fundament w studiach nad rozwojem religijności Konstantyna i jej powiązaniach z polityką cesarza. Problem pojawia się już przy słowie religijność (lub religijność kogoś), które Słownik Języka Polskiego definiuje, jako osobę odznaczającą się głęboką pobożnością 13. Dla naszych rozważań nie jest do definicja wystarczająca, gdyż skomplikowana natura cesarza Konstantyna Wielkiego, obejmująca jego motywy i uczynki, kłóciła się z 5 Brewiara dziejów rzymskich, pod red. R. Kuleszy, Warszawa Dokumenty soborów powszechnych tom I, oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, opar. Zespół Biblistów Polskich, Poznań M. Banaszak, Historia Kościoła Katolickiego 1 starożytność, Warszawa D. Rops, Kościół pierwszych wieków, Warszwa J. Kowalski, Wczesne chrześcijaństwo I X wiek Warszawa E. Wipszycka, Kościół w świecie późnego antyku, Warszawa A. Krawczuk, Konstantyn Wielki, Warszawa [dostęp na: ] 2

6 rzekomo wyznawanymi ideami religijnymi. Ponadto Konstantyn przez większość swojego życia oraz sprawowania urzędu, pozostawał wyznawcą bóstwa Sol Invictus albo Mitry, których przeznaczenie i charakter posiadały analogiczne odniesienia do osoby Jezusa z Nazaretu. Z tego powodu odniesienie do soboru nicejskiego z 325 roku pozostaje wartościowym nawiązaniem do religijności cesarza w ogóle. Odnosząc się do soboru nie sposób uniknąć od zagadnienia herezji ariańskiej, która tak wzburzyła Kościołem powszechnym nie tylko w IV wieku, ale i w następnych stuleciach. Zanim przejdziemy do opisywania złożoności natury Konstantyna Wielkiego, powinniśmy przyjrzeć się specyfice okresu, który niejako powołał Konstantyna do sprawowania władzy. Specyfika legitymizacji dioklecjańskiej powstała na bazie kryzysu władzy wyrosłego z częstych zmian cesarzy i mnogości uzurpacji w III wieku. Interesującym nas zagadnieniem będzie przede wszystkim relacja cesarzy z bóstwami. Przedstawiony mandat boski powstały z koncepcji Dioklecjana ukaże jak wiele Konstantyn czerpał od ostatniego cesarza epoki pogan (wyłączając z grupy Juliana Apostatę). Niezbędne będzie również krótkie prześledzenie życia Dioklecjana, które w niektórych przypadkach, przypomina życie Konstantyna i co najważniejsze przeplata krwawe przypadki z najwyższą troską o państwo rzymskie. Zagadnienie rządów Dioklecjana i utworzenia przez niego oryginalnego systemu tetrarchii prowadziło w sposób bezpośredni, przez przyjęte adorowanie i zaczerpnięty ze Wschodu kult cesarzy, do krwawych prześladowań. W tym miejscu chrześcijanie odnaleźli jedynego cezara (a potem augusta), który w swej dobroci ograniczył się do zamykania świątyń chrześcijańskich i na ogół nie utrudniał wyznawcom nowej religii sprawowania kultu. Chrześcijanie zachowali go w życzliwej pamięci, a sam Euzebiusz z Cezarei w Życiu Konstantyna, czynił aluzje jakoby Konstancjusz Chlorus był chrześcijaninem. Prześladowania umocniły wiarę chrześcijan bądź działały na nich w sposób każący im dostosować się do rozporządzeń cesarskich. W pewnym sensie prześladowania dotyczą samego Konstantyna, na których przyszły august budował swój kapitał polityczny, a w decydującej chwili nawet i kapitał militarny. Przyjrzymy się również, w jaki sposób postępowali inni cesarze wobec chrześcijan i jakimi środkami posługiwał się Konstantyn w późniejszej propagandzie opowiadając o powodach, które kierowały nim do sięgnięcia po jednowładztwo w cesarstwie. Analizując wydarzenia poprzedzające okrycie purpurą Konstantyna przez żołnierzy, należy zwrócić uwagę na religijność ojca Konstantyna, Konstancjusza. Przy 3

7 okazji zostanie wykazane, w jakich okolicznościach Konstantyn znalazł się na świecie, co wbrew pozorom będzie kształtowało jego późniejszą politykę. Nie mniej istotniejsze będzie skupienie się na zbadaniu osobowości Konstancjusza. Dodajmy, że niezwykle łagodnej, jak podają źródła chrześcijańskie. Opiszemy przy tym kult Mitry, wielce popularny w legionach stacjonujących między innymi w Galii. Drobnostkowe badanie pozwoli na określenie religijności ojca Konstantyna i wykazanie, że on sam przez długi czas pozostawał wyznawcą, jeśli nie Mitry, to chociażby rozumianego pod różnymi nazwami, bóstwa solarnego. Zwieńczeniem rozdziału pierwszego, dość szeroko charakteryzującego epokę, będzie opis konsekwencji związanych z ustąpieniem cesarza Dioklecjana i załamania się systemu tetrarchii. W drugim rozdziale szczegółowo został przedstawiony problem wystąpienia Ariusza z Aleksandrii. W celu wyjaśnienia, dla którego Konstantyn opowiedział się za nicejskim wyznaniem wiary, należy zanalizować subtelności teologiczne i występujące różnice pomiędzy szkołą aleksandryjską i szkołą antiocheńską. W tym samym miejscu zostaną przytoczone fragmenty Thalii pochodzące z Mów przeciw Arianom, Atanazego. Struktura badań pozwoli na prześledzenie odniesień ariańskich w stosunku do chrześcijaństwa rozumianego, jako ogół wierzeń uznających bóstwo Jezusa i wykazanie różnic pomiędzy wspomnianymi szkołami teologicznymi. List Konstantyna do Aleksandra i Ariusza stanowi dobitny przykład pojmowania sporu chrystologicznego, cesarza. Nie sposób uciec od analizy tegoż sławnego listu, w którym cesarz świadomie umniejsza wartość kontrowersji. Korzystając z okazji analizy wyjaśni się, dlaczego cesarz widział spór, jako błahy, a zarazem burzący wyobrażenie augusta o jedności Kościoła Katolickiego. Przed właściwym opisem soboru w Nicei, należy zwrócić uwagę na schizmę donatan w Afryce. W sposób pośredni zostanie wytłumaczona zachowawcza postawa biskupów na soborze nicejskim z 325 r. Pasterze, bowiem mieli przykład, w jaki sposób Konstantyn postępuje z osobami niegodzącymi się na jedność i dopuszczającymi się samowoli. Schizma afrykańska dostarczy również wizji Konstantyna odnośnie walnych zebrań biskupów, nad którymi czuwała osoba cesarza i w których monarcha posiadał decydujący głos. To z kolei rzuci światło na złożoną problematykę soboru nicejskiego. Przypatrzymy się zatem od kiedy i w jakim celu zwoływano sobory i synody, a także wykażemy 4

8 zasadnicze różnice pomiędzy nimi. Omówimy przy okazji problem daty obchodów święta Paschy (Wielkanocy) i koncepcji związanych z celebracją pomiędzy kwartodecymanami a zwolennikami obrządku uprawianego w Mieście i paru innych prowincjach cesarstwa rzymskiego. Zasadniczym, dla tego rozdziału, tematem rozważań będzie przebieg soboru w Nicei i zastanowienie się nad tendencjami panującymi przy okazji obrad. Najistotniejszym zaś punktem będzie sama postawa Konstantyna: jak sposób prezentował się biskupom, jak reagował na dyskusje i namiętne spory i w końcu, jaki był bądź czy w ogóle istniał wpływ Konstantyna na postanowienia soborowe. Przyjrzymy się także sylwetkom poszczególnych osobistości, a także zostaną wykazane motywy postępowania augusta podczas sesji soborowych. Ostatni rozdział pracy traktuje o powodach, dla których Konstantyn permanentnie porzucił chrześcijaństwo. Moment przejścia na chrześcijaństwo nie jest tak prosty jak sugerują źródła, a same okoliczności skłaniają do skomplikowanych wniosków, bynajmniej nieupraszczających religijnych aspektów prowadzących do wypowiadania wojen kolegom cesarzom. Gruntowna analiza przeprowadzona metodą porównawczą ze źródłami niechrześcijańskimi, prowadzi w efekcie do zdumiewiających wniosków, przedstawiających Konstantyna w świetle pogańskich wierzeń aż do roku 324! Tragedie rodzinne również posiadały istotny wpływ na sposób zarządzania państwem rzymskim. Toteż należy wykazać problematykę małżeństwa z Faustą oraz tragedię pierworodnego Konstantyna, Kryspusa, która przekreślała wprowadzenie jednowładztwo w cesarstwie rzymskim. Nie bez znaczenia pozostaje postawa matki Konstantyna, Heleny, neofitki, czczonej przez syna, lecz w pewnym momencie życia oddalonej. Przyjrzymy się zatem czy cierpienia wynikające z konfliktów rodzinnych miały wpływ na duchowość Konstantyna Wielkiego i jeżeli miały, to czy posiadały swe odzwierciedlenie w postanowieniach soboru nicejskiego. Bez wątpienia chrześcijaństwo stanowiło ważny element w polityce wewnętrznej cesarstwa. Konstantyn widział jednak Kościół, jako zjednoczony element, posłuszny cesarstwu i zarazem służący mu. Zwrócimy ponowie uwagę i wykażemy, kiedy Konstantyn nawrócił się na chrześcijaństwo i w jaki sposób odnosił się do niego, kiedy to, nie chciało mu służyć. Na uwagę zasługuje również miasto Konstantyna, Konstantynopol, wzniesione na terytorium starożytnego Biznancjum. Geneza powstania miasta-pomnika zostanie 5

9 obarczona wyjaśnieniem, w jakim stopniu Nowy Rzym był chrześcijański w rzeczywistości, a w jaki stopniu ową chrześcijańskość chcieli widzieć starożytni historycy pokroju Euzebiusza z Cezarei. Wobec tego dojdzie do konfrontacji chrześcijańskiego spojrzenia na Konstantynopol z komentarzem pogańskiego historyka Zosimosa. Rozważania na temat Konstantyna nie można zakończyć w inny sposób, jak badaniem okoliczności przyjęcia chrztu przez cesarza i prześledzeniem motywów, dla których august zdecydował się przyjąć sakrament z rąk nomen omen przywódcy obozu arian. 6

10 ROZDZIAŁ I: Sytuacja polityczno-religijna cesarstwa na przełomie III i IV wieku 1.1 Legitymizacja rządów w kryzysie władzy najwyższej oraz w dobie tetrarchii Przyczyna specyficznej legitymizacji władzy cesarza Dioklecjana (Gaius Aurelius Valerius Diocletianus po objęciu władzy dodano przydomek Jovius) powstała, jako reakcja na zaistniały kryzys polityczny w latach Wspomniany okres musi być przeanalizowany dla lepszego rozeznania w studiach nad późniejszą legitymizacją władzy cesarza Konstantyna (Gaius Flavius Valerius Constantinus). Nie bez znaczenia pozostają mistyczne doznania, najpierw Dioklecjana a później Konstantyna, pełniące rolę wytłumaczenia popełnionych czynów, a także ukazują zainteresowanym, iż posługa władcy została nadana im z woli bóstwa. Różnica pomiędzy dwoma cesarzami polega na tym, że Dioklecjanem, wedle legendy, los pokierował ku purpurze, zaś Konstantyn dokonał wolnego wyboru. Charakter wyłonienia cesarza najlepiej obrazować będzie wybór Decjusza (Gaius Messius Quintus Decius) z 249 roku. Decius spełniał kryteria ówczesnych potrzeb rządzącego. Pochodził mianowicie z rodziny senatorskiej, a także rozwijał karierę wojskową osiągając stopień oficera 14. Na przełomie lat 249/250, a zatem tuż po objęciu rządów, cesarz rozkazał, aby w całym Imperium ludność założyła ofiary ku czci bogom, w obecności komisji nadzorczych. Za uchylenie się od składania ofiar groziły sankcje wobec nieposłusznych. Efektem ubocznym było prześladowanie chrześcijan. Należy jednak pamiętać, że edykt nie był wymierzony w tę grupę wyznaniową. Dyrektywa cesarska miała uprosić u bóstw patronujących państwo pomyślność i zakończenie konfliktów. Edykt Decjusza w sposób dobitny ukazał nam trudną sytuację, zarówno wewnętrzną jak i zewnętrzną cesarstwa A. Krawczuk, Poczet cesarzy rzymskich, Warszawa 2001, s A. Ziółkowski, Historia Powszechna Starożytność, Warszawa 2009, s

11 Praktykę wyłaniania cesarzy z klasy militarnej nie do końca można wytłumaczyć zwykłą ambicją i rządzą władania. Limes Imperium stale był narażony na ataki plemion naddunajskich, w Afryce zagrażali między innymi Berberowie, a na wschodzie rosła potęga Persji. Do roku 235 najwyższe stanowiska wojskowe piastowali znamienici członkowie rodów rzymskich, niekoniecznie biegli w powierzonym im zadaniach. Trudna sytuacja zmusiła korpusy oficerskie, zwykle wywodzące się z prowincji iliryjskiej do przejęcia kontroli nad państwem i, co charakterystyczne, gdy Ilustracja 1. Głowa cesarza Dioklecjana sytuacja zaczęła się uspokajać, zwykle usuwano cesarza rękami, które wcześniej okryły go purpurą 16. Takiego stanu rzeczy należy upatrywać się w relacji cesarz-poddany. Legioniści, wyłaniając cesarza, dokonywali subiektywnej oceny zadań, której wedle ich zamysłu, miał wykonać wybrany. Kiedy powierzona rola przestawała być adekwatna do innych warstw życia (pochodzenie, ceremoniały, sposób odnoszenia się do władcy), wartość panującego musiała spać w oczach wojska. Opisywane zjawisko jest konsekwencją słabości legitymizacji wojskowej. Korpus oficerski w wybranym cesarzu nie widział nikogo lepszego od siebie 17. Z tych braków będą czerpali w przyszłości Dioklecjan oraz Konstantyn swoją pozycję legitymizując inną nomenklaturą, lecz tymi samymi środkami. Na stan autorytetu cesarskiego nie bez znaczenia pozostawało społeczeństwo cywilne, na które nakładano szereg podatków i utrzymanie armii. Dopiero modyfikacja ustroju panującego w Imperium mogła przynieść doraźne skutki. Cesarz do tej pory był pierwszym obywatelem państwa (principatus) i jak już wcześniej zostało zakomunikowane, liczył się z wpływami rzymskiego senatu. Ustrój, który zapoczątkował 16 Idem, Historia Rzymu, Poznań 2004, s Idem, Historia, Poznań 2004, s

12