Torfowiska zachodniej części Puszczy Rominckiej ze szczególnym uwzględnieniem rezerwatu Mechacz Wielki

Transkrypt

1 Studia Limnologica et Telmatologica Torfowiska zachodniej 6 części Puszczy 2Rominckiej (STUD LIM TEL) 73 Torfowiska zachodniej części Puszczy Rominckiej ze szczególnym uwzględnieniem rezerwatu Mechacz Wielki Peatlands of W Romincka Forest, general remarks and a case study of the Reserve Mechacz Wielki Sławomir Żurek 1, Marek Kloss 2 1 emerytowany profesor, ul. Szareckiego 6/48, Warszawa, jacekteofil@tlen.pl 2 Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Wydział Biologii i Nauk o Środowisku, ul. K. Wóycickiego 1/3, Warszawa, m.kloss@wp.pl Abstrakt: W pracy scharakteryzowano szczegółowe badania torfowisk zachodniej części Puszczy Rominckiej wykonane w pierwszej połowie lat 60. W tym czasie pod kierunkiem palinologa, dr Krzysztofa Bitnera, dobrze rozpoznano wysokie torfowisko Mechacz Wielki, jego roślinność i stratygrafię złoża. W 2008 roku paleobotanik, Marek Kloss na podstawie szczegółowych badań makroszczątków roślinnych z centralnej partii torfowiska wyróżnił cztery etapy jego rozwoju: jeziorny, torfowiska niskiego, torfowiska przejściowego i torfowiska wysokiego. Granice etapów wydatowano metodą 14 C. W zagłębieniach morenowych przylegających do Mechacza od zachodu i wschodu udokumentowano 79 różnej wielkości torfowisk: 22 wysokie, 17 przejściowych i 40 niskich. Czterdzieści osiem torfowisk było podścielonych gytią, pozostałe są genezy paludyfikacyjnej. Słowa kluczowe: torfowiska, Puszcza Romincka, Mechacz Wielki, torfowisko niskie i wysokie Abstract: Detailed research of peatlands in W Romincka Forest made in the first half of the 1960s, were characterized. In that time, under palinologist s - Ph.D. Krzysztof Bitner s supervision raised bog Mechacz Wielki, its vegetation and stratigraphy of the deposit were well identified. In 2008 a coauthor, paleobotanist Marek Kloss, on the basis of detailed studies of plant macrofossils from the central part of the mire marked out four stages of its development: lake, fen, transitional mire and raised bog. The limits of these stages were dated by the radiocarbon method. In the moraine hollows, adjacent to the west and east part of Mechacz Wielki, 79 peatlands different in size were documented: 22 raised bogs, 17 transitional mires and 40 fens. Forty-eight mires were underlain by gyttja. The rest of them were of paludification origin. Key words: peatlands, Romincka Forest, Mechacz Wielki, fen, bog

2 74 Sławomir Żurek, Marek Kloss Wstęp Obszar Puszczy Rominckiej, odrębny mezoregion Pojezierza Litewskiego (Kondracki 2000), rozciąga się między jeziorem Gołdap i jeziorem Wisztynieckim. Jego krajobraz nie jest dobrze poznany, gdyż do Wzgórz Szeskich sięgały od zachodu powojenne badania geomorfologiczne Kondrackiego (1952), a bardziej na wschód badania Pachuckiego (1952). Jest to obszar, na którym czołowe moreny Pojezierza Mazurskiego przebiegające w kierunku SW-NE przyjmują kierunek NW-SE. Obydwaj badacze wiążą to z odrębnymi lobami lodowcowymi ostatniego zlodowacenia, jednym mazurskim, a drugim litewskim. Na przeglądowej mapie geomorfologicznej (Mojski 1980) w zachodniej części Puszczy Rominckiej dominują wały moren akumulacyjnych (część południowa i południowo-wschodnia), a w części północnej występuje marginalna strefa pagórkowata z wałami moren. Między pagórami występują liczne bezodpływowe lub odpływowe zagłębienia wypełnione dziś całkowicie torfami. W centrum tego obszaru rozciąga się największe zagłębienie o wymiarach 2 x 1,5 km z torfowiskiem wysokim Mechacz Wielki, chronionym jako rezerwat leśny (Żurek 2006). Zachodnią część Puszczy kształtował mazurski lob Rospudy nasuwający się z północnego-zachodu (Ber 2000). Wycofywał się on na północ zamierając arealnie. Stąd występują tu liczne pagórki i zagłębienia wytopiskowe. Obszar ten odwadniany jest do dwóch zlewni (Czarnecka i in. 1986): do zlewni Rominty poprzez Błędziankę (na E od torfowiska Mechacz) i do zlewni Węgorapy (na W od Mechacza). Wokół Mechacza występuje szereg zlewni bezodpływowych, w których lokują się torfowiska wysokie. W pracy przedstawiono dotąd niepublikowane szczegółowe badania torfowisk w zachodniej części Puszczy Rominckiej, wykonane w latach oraz w roku Warszawski Ośrodek Badań Torfowisk na Uniwersytecie Warszawskim i w Polskiej Akademii Nauk 9 marca 1957 r. na posiedzeniu Rady Naukowej IG PAN podjęto uchwałę w sprawie utworzenia Pracowni Geografii Fizycznej Jezior pod kierownictwem prof. J. Kondrackiego (Krzymowska 1958). W 1960 roku zaczął pracować w niej mgr Krzysztof Bitner, utalentowany palinolog i paleobotanik, odkrywca eemskich gytii z wkładkami torfów z Horoszek na Podlasiu (Bitner 1954). Profil ten był ponownie szczegółowo badany i interpretowany w ostatnich latach przez Granoszewskiego (2003), który scharakteryzował interglacjał eemski, wczesny vistulian i plenivistulian. Bitner badał również makroszczątki innych eemskich flor torfowych np. w Otapach pod Brańskiem (Bitner 1956 a), Czarnej Wsi, Nowym Mieście i Klękówku (Bitner 1956b) oraz w rejonie Sidry (Bitner 1957a). Wszystkie te prace wykonywał w Dziale Torfu Instytutu Geologicznego (Pacowski 1960). Dział Torfu od 1955 r. wcielony został do Centralnego Urzędu Gospodarki Torfowej i tam K. Bitner kierował zespołem, który na podstawie wszelkich dostępnych dokumentacji i rękopisów, opracował problem ilości, powierzchni i zasobów torfów w Polsce (Bitner 1958). Referat na ten temat wygłoszony został na 3-dniowej (23-25 maj 1956) Sesji Torfowej Wydziału Nauk Biologicznych PAN (Bitner 1957b), na której przeprowadzono dogłębną dyskusję nad problemem badań i użytkowania torfowisk. Podstawą dyskusji był referat prof. S. Kulczyńskiego (1958) Program badań torfowych. W 1959 r. problematykę torfową przejął Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, a K. Bitner przeszedł prawdopodobnie wtedy do Pracowni Geografii Fizycznej Jezior PAN, gdyż w 1960 r. w sprawozdaniu Rady wspomniano, że mgr K. Bitner był w Anglii, gdzie przeprowadzał studia nad tamtejszymi torfowiskami (Puffowa 1961). Wziął również udział (15-19 IX 1960) w VII Międzynarodowym Zjeździe Towarzystwa Badań Torfowisk we Franciszkowych Łaźniach (Kolominský 1960). Trochę wcześniej, bo w 1959 r. K. Bitner pokazał prof. S. Kulczyńskiemu i prof. D. J. Bellamy z Uniwersytetu Londyńskiego torfowisko wysokie Bagnowo (Gązwa) koło Mrągowa. Na torfowisku tym prowadzone były w 1950 r. badania Instytutu Geologicznego (roślinność, stratygrafia - 34 wiercenia, popielność, ph). Prof. D. J. Bellamy wykonał tam 3 zdjęcia florystyczne w miejscach pobrania wody wyciskanej z torfowców. K. Bitner (1960) scharakteryzował torfowisko Bagnowo pod kątem hipsometrii, roślinności, hydrografii, stratygrafii, a w dyskusji stwierdził, że jest to torfowisko wysokie typu grzędowego według klasyfikacji Kulczyńskiego (1939). Prof. D. J. Bellamy w 1962 roku opublikował artykuł o torfowiskach Puszczy Piskiej, charakteryzując je na podstawie analiz chemicznych wody gruntowej i ich flory. K. Bitner w 1959 opisał też ciekawe kopułowe torfowisko w dolinie Makowlanki na Podlasiu. W tej pracy nazwał je torfowiskiem pseudo-źródliskowym, mylnie traktując wapienny osad źródliskowy jako gytię jeziorną. Genezę torfowiska związał więc z erozją dolinną osadów jeziornych. Dalsze badania, a zwłaszcza analiza pyłkowa osadów (Bitner 1961), pozwoliły Bitnerowi na otwarcie 17 lutego 1961 przewodu doktorskiego na podstawie pracy Powstanie torfowiska w okolicy Sidry na tle poglądów o genezie torfowisk źródliskowych 1. W lutym 1961 r. Bitner towarzyszył prof. M. Neustadtowi w podróży naukowej po Polsce. Wizyta Neustadta była związana z mającym się odbyć we wrześniu 1961 r. Kongresem IN- QUA w Polsce. W 1960 r. otwarto w Katedrze Geografii Fizycznej UW kierowanej przez prof. J. Kondrackiego nową specjalizację dotyczącą badań torfowisk. Seminarium specjalizacyjne, a potem magisterskie prowadził Krzysztof Bitner. W latach ukończyło seminarium 6 osób: 4 w 1962 i 2 w 1963 roku (fot. 1). Na IV roku studenci uczyli się ana- 1 Obrona pracy doktorskiej K. Bitnera odbyła się 6 października 1962 r. w IG PAN w Warszawie. Praca nie została opublikowana.

3 Torfowiska zachodniej części Puszczy Rominckiej Torfowisko Mechacz Wielki Fot. 1. Studenci geografii specjalizacji badań torfowisk na UW na tle popiersia W. Nałkowskiego (wiosna 1962). Od lewej: Adam Pertkiewicz, Mieczysław Hołdakowski, Tadeusz Popławski, Teresa Budaszewska, Jerzy Staliszewski, Ryszard Klimpel, Krzysztof Budaszewski (fot. S. Żurek). Phot. 1. Students of geography, specialization of mire research at Warsaw University; at the background bust of W. Nałkowski (spring 1962). From the left: Adam Pertkiewicz, Mieczysław Hołdakowski, Tadeusz Popławski, Teresa Budaszewska, Jerzy Staliszewski, Ryszard Klimpel, Krzysztof Budaszewski (phot. S. Żurek). lizy makroszczątków torfowych oraz analizy pyłkowej. W lecie 1961 r. zbierano w terenie materiały do napisania 5 prac magisterskich (Kondracki 1967). Prace te prowadzono na terenie Puszczy Piskiej (Budaszewski 1962, Pertkiewicz 1962) oraz Puszczy Rominckiej (Klimpel 1962, Staliszewski 1962). W badaniach torfowiska Mechacz Wielki brali również udział dwaj kolejni magistranci, którzy w 1962 r. opracowywali obszary Puszczy Rominckiej (ryc. 1) przylegające do torfowiska Mechacz Wielki (Hołdakowski 1963, Żurek 1963). Prace polowe i laboratoryjne w latach Na torfowisko Mechacz Wielki ( E i N) udano się w połowie lipca 1961 r. W wyprawie zakwaterowanej w leśniczówce Hajnówek w Czarnowie Wielkim brali udział: mgr K. Bitner jako kierownik badań, mgr M. Turowski (torfoznawca), geodeta oraz 8 studentów z dwóch lat specjalizacji badań torfowisk. Prace zaplanowane zostały zarówno dla celów naukowych (geneza i rozwój wysokiego torfowiska bałtyckiego), jak i dla celów praktycznych (badania szczegółowe w kategorii A dla celów eksploatacji złoża). Zakres badań określony był instrukcjami opisanymi w podręczniku Maksimowa (1959). Początkowo wytyczona została magistrala wzdłuż starego rowu o długości 1900 m i kierunku NNE-SSW. Co 100 m wyznaczono ciągi poprzeczne kończące się na gruncie mineralnym. Każdy punkt co 100 m został zniwelowany, a końcówki ciągów trwale oznaczone. Przez dwa dni wyznaczono granicę zerową tj. granicę torfowiska (torf powyżej 30 cm) i gleb zabagnionych oraz gruntów mineralnych (M. Turowski, M. Hołdakowski, S. Żurek). Granica ta miała długość 10,7 km. Prace na torfowisku były wyraźnie rozdzielone. Geodeta wyznaczył za pomocą teodolitu, niwelatora i taśmy wysokość n.p.m. 400 punktów oznaczonych palikami, z których powstał plan wysokościowy torfowiska w podziałce 1: Po kilku dniach podzieleni na dwie grupy po 4 osoby rozpoczęliśmy sondowania i wiercenia. Wykonano 219 sondowań (119 torfowych i 100 na glebach zabagnionych) oraz 44 wiercenia (216 mb i 860 prób). Wiercenia zlokalizowane były co 200 m na magistrali i liniach poprzecznych, sondowania co 100 m. Używano świdrów Hillera z 1,5-metrowymi prętami. Materiały zostały opracowane przez Ryszarda Klimpla jako temat pracy magisterskiej w Laboratorium Instytutu Geografii UW. Wykonał on 257 analiz składu botanicznego torfu, 257 analiz stopnia jego rozkładu metodą mikroskopową i 63 analizy gytii (Klimpel 1962). Pomocą w analizach był podręcznik Tiuremnowa (1949) przetłumaczony z języka rosyjskiego przez R. Żyłkę na język polski (Tiuremnow 1957) oraz Atlas szczątków torfowych (Dombrovska i in. 1959). W Laboratorium IMUZ wykonano 181 analiz popielności i 423 analizy ph. Biorąc za podstawę klasyfikację torfów Moskiewskiego Instytutu Torfowego, Klimpel wyróżnił 49 gatunków torfu i 15 gatunków gytii. Prace polowe i laboratoryjne wykonane w latach zestawiono w tabeli 1. Prace polowe i laboratoryjne w latach W części centralnej złoża Mechacz Wielki Marek Kloss pobrał w 2007 roku rdzeń osadów. Prace były prowadzone we współpracy z Instytutem Badawczym Leśnictwa. Do wiercenia wykorzystano świder torfowy typu In-

4 76 Sławomir Żurek, Marek Kloss Ryc. 1. Mapa torfowisk zachodniej części Puszczy Rominckiej. 1 gytiowisko. Złoża torfowe: 2 niskie, 3 przejściowe, 4 wysokie, 5 złoża o odwróconej sukcesji. Inne oznaczenia: 6 sondowania, 7 wiercenia, 8 wiercenie I, 9 gleby hydrogeniczne, 10 zlewnia Mechacza Wielkiego, 11 przekrój AB, 12 zabudowa, 13 drogi, 14 wody, 15 granica państwa. Torfy: Ws wysoki sosnowy, Mw mszarny-wysoki, Bp brzezinowy, Mp mszarny -przejściowy, M mechowiskowy, Ol olesowy, T turzycowiskowy, Sz szuwarowy. Gytie: Gd detrytusowa, Gw wapienna, Gdw detrytusowo-wapienna, Gdi detrytusowo-ilasta. Fig. 1. A map of peatlands in W Romincka Forest. 1. Gyttja site. Peat sediments: 2 fen-peat, 3 transitional-peat, 4 bog-peat, 5 sediments of reversed succession. Other explanations: 6 soundings, 7 corings, 8 coring I, 9 hydrogenic soils, 10 catchment of Mechacz Wielki, 11 AB cross-section, 12 buildings, 13 roads, 14 waters, 15 border of Poland. Peats: Ws pine, Mw sphagnum, Bp birch, Mp sphagnum-transitional, M moos, Ol alder, T sedge, Sz rush. Gyttja: Gd detritus, Gw calcareous, Gdw detritus-calcareous, Gdi detritus-clay.

5 Torfowiska zachodniej części Puszczy Rominckiej Tab. 1. Prace badawcze na torfowiskach zachodniej części Puszczy Rominckiej ( ). Tab. 1. Set of the research on peatlands of W Romincka Forest ( ). Torfowisko Parametr Mechacz Wielki Jędrzejów Pluszkiejmy Powierzchnia badań (ha) Powierzchnia torfowisk (ha) (w tym 1 gytiowisko) torfowisk wierceń sondowań odkrywek i wkopów pomiarów przepływów 5 9 pomiarów studni Liczba zdjęć florystycznych pobranych próbek torfu i gytii analiz składu botanicznego torfu analiz stopnia rozkładu torfu analiz gytii analiz popielności analiz ph storf (puszka długości 0,5 m i średnicy 5 cm). Monolit torfowy został umieszczony w plastikowych rynienkach, które dodatkowo opakowano folią. Rdzeń osadów podzielono w laboratorium na fragmenty, zgodnie ze stwierdzonym i opisanym w terenie jego zróżnicowaniem. Z różniących się warstw złoża pobrano próbki torfowe i określono ich skład botaniczny. Pobrane próbki miały objętość około cm 3. Materiał przeznaczony do badań mikroskopowych był gotowany w 10% NaOH, a następnie przemywany wodą na sicie o średnicy oczek 0,2 mm. Wyselekcjonowane szczątki roślin oznaczono w miarę możliwości do gatunku i określono procentowy udział wyróżnionych w analizie komponentów. Z każdej próbki wykonano po 10 preparatów mikroskopowych. Do badań użyto mikroskop Nikon Eclipse E 200. Obok części wegetatywnych zwracano uwagę na nasiona i owoce. Przy identyfikacji szczątków roślin korzystano m.in. z następujących kluczy i atlasów: Dombrovska i in. (1959), Kac i in. (1965), Kac i in. (1977), Grosse-Braukcmann (1972, 1974), Grosse-Braukcmann, Streitz (1992). Przebadano 35 prób torfowych i 2 ze stropu osadów pojeziernych. Wyniki badań makroszczątków roślinnych były zamieszczone w rozprawie dotyczącej zmian roślinności na siedliskach mokradeł leśnych północno-wschodniej Polski (Czerepko 2011). W Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym określono wiek 4 prób torfowych. Granice trwania okresów klimatycznych holocenu przyjęto za Mangerudem i in. (1974). Oznaczenia ph w KCl metodą potencjometryczną były wykonane w Samodzielnej Pracowni Chemii Środowiska Leśnego IBL. Nazwy roślin naczyniowych przyjęto według Mirka i in. (2002), a mchów według Ochyry i in. (2003). Roślinność współczesna Torfowisko Mechacz Wielki wypełnia nieckę wytopiskową o powierzchni 174 ha. Zatorfioną misę odwadnia Czarna Struga. Ten niewielki ciek płynie, na krótkim odcinku, północno-wschodnim skrajem torfowiska. Dwa rowy melioracyjne wykonane wzdłuż dłuższej osi torfowiska na początku XX wieku uległy zarośnięciu. Wpływ zlewni na mokradło ograniczony jest do strefy wyraźnie wykształconego okrajka. Pełni on rolę bariery biogeochemicznej pochłaniającej większość związków docierających z wysoczyzny morenowej. Strefę brzeżną wschodniej części torfowiska zajmuje zbiorowisko olsu porzeczkowego Ribeso nigri- Alnetum o borealnym charakterze. Jest ono regularnie zalewane zarówno przez zmineralizowane wody docierające ze zlewni, jak i kwaśne, ubogie wody spływające z torfowiskowej kopuły. Wraz z przesuwaniem się do centrum bagiennego masywu następuje obniżenie żyzności siedlisk i wzrasta ich zakwaszenie. Torfowisko Mechacz Wielki odznacza się koncentrycznym układem zbiorowisk roślinnych (Sokołowski 2006). W jego części centralnej dominują zbiorowiska mszarów wysokotorfowiskowych Sphagnetum magellanici i Ledo-Sphagnetum magellanici (fot. 2). Oligotroficzny charakter fitocenoz jest wynikiem ombrofilnej gospodarki tych siedlisk. Ten fragment torfowiska jest wyraźnie wypiętrzony. Zbiorowiska mszarne okala bór łochyniowy Vaccinio uliginosi-pinetum (fot. 3), a w zachodniej partii borealna świerczyna Sphagno girgensohnii-piceetum (fot. 4). W 1961 r. K. Bitner wykonał na torfowisku 161 zdjęć florystycznych. W trakcie tych prac znaleziono kilka rzadkich i chronionych gatunków roślin. Były to: Rubus cha-

6 78 Sławomir Żurek, Marek Kloss Fot. 2. Ledo-Sphagnetum magellanici na torfowisku Mechacz Wielki (fot. M. Kloss). Phot. 2. Ledo-Sphagnetum magellanici at Mechacz Wielki mire (phot. M. Kloss). Fot. 3. Vaccinio uliginosi-pinetum na torfowisku Mechacz Wielki (fot. M. Kloss). Phot. 3. Vaccinio uliginosi-pinetum at Mechacz Wielki mire (phot. M. Kloss).

7 Torfowiska zachodniej części Puszczy Rominckiej Fot. 4. Sphagno girgensohnii-piceetum na torfowisku Mechacz Wielki (fot. M. Kloss). Phot. 4. Sphagno girgensohnii-piceetum at Mechacz Wielki mire (phot. M. Kloss). maemorus (punkt 7 na magistrali L3-L4), Carex pauciflora, Rubus arcticus, Oxycoccos microcarpus, Drosera anglica, Drosera rotundifolia, Empetrum nigrum, Scheuchzeria palustris, Sphagnum magellanicum, Sph. fuscum i Sph. cuspidatum. Wśród gatunków zwraca uwagę obecność Rubus arcticus, gatunku subarktycznego. Niestety, oprócz list gatunków, nie zachowała się dokumentacja zielnikowa. Sokołowski (1971) opisując projektowane rezerwaty Puszczy Rominckiej nie znalazł na Mechaczu Rubus chamaemorus, wspominając tylko o Drosera rotundifolia, Empetrum nigrum, Sph. magellanicum i Sph. sect. Acutifolia. W torfowcowym borze świerkowym znalazł on Listera cordata, Carex loliacea, C. chordorrhiza (por. Czerepko 2011). Ogłoszenie odkrycia na torfowisku Mechacz Wielki nowego stanowiska Rubus chamaemorus (Pawlikowski 2000) nie jest w świetle omówionych materiałów stanowiskiem nowym. Autor doniesienia nie znał oczywiście niepublikowanych materiałów Bitnera. Fitocenoza mszaru środkowej części torfowiska została ostatnio opisana przez Pawlikowskiego i Jarząbkowskiego (2010). Autorzy zestawili również tabelę rzadkich i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych oraz mchów torfowiska Mechacz Wielki. Morfometria torfowiska W północno-wschodniej części przepływa przez torfowisko Czarny Strumień. Przy jego wypływie leży najniższy punkt zlewni 184 m n.p.m. Najwyższy punkt zlewni torfowiska znajduje się we wschodniej rozszerzonej jej części i wynosi 218,8 m n.p.m. Od rzeki w kierunku SW powierzchnia torfowiska stopniowo się podnosi, by osiągnąć swój szczyt 187,7 m n.p.m. w środkowej partii (punkty m na magistrali ryc. 2). Posuwając się wzdłuż magistrali kopuła w centralnej partii jest płaska i lekko opada w części SW torfowiska. Szczyt kopuły to owal o osiach 800 x 400 m. Morfologia podłoża mineralnego torfowiska jest bardzo skomplikowana. Sokołowski (2006 Ryc. 53) w swej monografii Lasy północno-wschodniej Polski wyobrażał sobie, że jest to niecka o płaskim dnie leżącym kilka metrów niżej od powierzchni torfowiska. Z przekroju stratygraficznego wzdłuż magistrali (ryc. 2) wynika, że podłoże mineralne składa się z szeregu głęboczków i garbów, które miejscami wychodzą na powierzchnię torfowiska tworząc wysepki mineralne o 1 do 2 m wyższe od powierzchni torfowiska. Lej położony w centrum torfowiska sięga do 15 m (ryc. 2 - wiercenie I), w innych miejscach do 8-9 m. Różnica wysokości między wysepkami na powierzchni a głęboczkami dochodzi na Mechaczu Wielkim do 17 m.

8 Fig. 2. Geological cross-section AB of Mechacz Wielki. Raised bog peats: 1 sphagnum peat, fuscum, 2 sphagnum peat, magellanicum, 3 peat of raised bog, 4 sphagnumeriophorum, 5 pine-moss, 6 sphagnum-hollows peat, 7 pine peat, 8 moss transitional peat, 9 birch peat. Fen peats: 10 sedge-moss peat, 11 Bryales peat, 12 alder swamp. Gyttjas: 13 course detritous gyttja, 14 fine detritous gyttja. Other explanations: 15 soundings, 16 corings, 17 ph, 18 ash content. Ryc. 2. Przekrój geologiczny AB torfowiska Mechacz Wielki. Torfy wysokie: 1 mszarny fuscum, 2 mszarny magellanicum, 3 mszarny wysoki, 4 wełniankowo-mszarny, 5 sosnowo-mszarny, 6 mszarny dolinkowy, 7 sosnowy. Torfy przejściowe: 8 mszarny, 9 brzezinowy. Torfy niskie: 10 turzycowo-mszysty, 11 mszysty, 12 olesowy. Gytie: 13 grubodetrytusowa, 14 drobnodetrytusowa. Inne: 15 sondowania, 16 wiercenia, 17 ph, 18 popielność. 80 Sławomir Żurek, Marek Kloss

9 Torfowiska zachodniej części Puszczy Rominckiej Geologia złoża torfu Górną zasadniczą część złoża tworzą torfy wysokie kępowe fuscum i medium (= magellanicum). Nazwy torfów z opracowania Klimpla (1962) w 9 wierceniach na magistrali (ryc. 2) zostały aktualnie przez S. Żurka dostosowane do współczesnego nazewnictwa torfów środkowo-europejskich (Tołpa i in. 1967). Nazwy gytii przyjęto według klasyfikacji Markowskiego (1980). Wszystkie głęboczki do wysokości około 182 m n.p.m. wypełnia gytia. Jest to gytia drobnodetrytusowa, jedynie w centrum torfowiska, w rejonie wiercenia I w dolnej warstwie osadu jeziornego akumulowała się gytia ilasta ( m n.p.m.). Na obszarze torfowiska występowały 4 kopalne jeziora oddzielone od siebie piaszczystymi wałami. Jeziora, których pierwotna głębokość wody sięgała od 6 do 10 m uległy spłyceniu do 1-2 m na skutek akumulacji gytii drobnodetrytusowej, a następnie w stropie zaczęła się akumulować gytia grubodetrytusowa z opadających szczątków roślinności pływającej i zanurzonej. W centralnej partii jej miąższość przekraczała 1 m, w północnej była mniejsza. Z kolei na powierzchnię wody zaczęły nasuwać się pła mechowiskowe (turzycowo-mszyste i mszyste) oraz pła mszarno-turzycowe. Jezioro uległo zatorfieniu przy poziomie wody około 182 m n.p.m., a późniejsze zmiany w poziomie gytii dochodzące do 1 m wynikają z nacisku akumulowanych torfów. Zbiorowiska torfowisk niskich akumulujące torf mechowiskowy, zasilane wodami gruntowymi z otoczenia niecki, dość szybko zmieniły swój charakter. W związku z wypiętrzaniem torfowiska ponad poziom wód gruntowych nastąpiło ograniczenie dopływu składników mineralnych, zwłaszcza wapnia, na wyniesioną powierzchnię. Mchy brunatne i niskie turzyce ustępowały torfowcom i pojawiającym się krzewinkom. Zjawisko to szczegółowo opisał Tołpa (1960) w pracy na temat mechanizmu rozwoju torfowisk wysokich i przejściowych na Kurpiach. W strefie północnej i środkowej torfowiska zaczęły się rozwijać zbiorowiska mszarno-turzycowe przejściowe, a w strefie południowej i południowo-zachodniej przejściowe zbiorowiska leśne sosnowo-brzozowe. Akumulował się torf mszarny przejściowy i brzezinowy. W najgłębszej centralnej partii torfowiska, do której najwcześniej przestały docierać wody gruntowe, rozpoczął się proces oligotrofizacji zbiorowisk. Ubogie wody atmosferyczne sprzyjały rozrastaniu się torfowców kosztem mchów brunatnych i turzyc. Początkowo dominowały torfowce dolinkowe ze Sphagnum fallax odkładając cienką warstewkę torfu mszarnego dolinkowego. Później na torfowiska przejściowe wkroczyło wysokie zbiorowisko kępkowo-dolinkowe ze Sphagnum magellanicum odkładając od 1 do 1,5-metrową warstwę torfu. Jedynie w partii centralnej na torfie magellanicum odłożyła się ponad 2-metrowa warstwa torfu kępkowego fuscum podścielona w spągu cienką warstewką torfu mszarno-wełniankowego wskazującego na krótki okres suchości. Torfy magellanicum i fuscum wypiętrzyły się tworząc kopułę do 3,75 m wysokości. Już we współczesnych czasach na skutek odwodnienia północnej partii wkroczył na torfowisko bór bagienny i akumulowała się cienka warstewka torfu sosnowego. Szczegółowa analiza subfosylnych szczątków roślinnych centralnej partii złoża torfowego Mechacz przeprowadzona została ostatnio przez M. Klossa i wyniki jej zostaną omówione poniżej. Budowa złoża w rejonie profilu I Torfowisko ma charakter pojezierny, o czym świadczą nagromadzone na dnie miąższe osady gytii. Głębokość zgromadzonych utworów wyniosła 15 m. Budowa profilu torfowego jest następująca (R stopień rozkładu torfów): 0-7 cm, żywe i zamierające torfowce, torf mszarny kępkowy, wysoki, R < 5%, cm, torf mszarny kępkowy, wysoki, R 10-20%, ph -KCl 2,7-2, cm, torf mszarny dolinkowy, wysoki, R 10-20%, ph -KCl 2,9-3, cm, torf mszarno-bagnicowy, przejściowy, R 20-30%, ph-kcl 3, cm, torf turzycowo-mszysty, niski, z udziałem elementów mszarnych i obecnością drewna, ph-kcl 4, cm, torf łozowy, niski, R 40%, ph-kcl 4, cm, torf turzycowo-mszysty, niski, z udziałem elementów mszarnych, R 20-30%, cm, torf turzycowo-mszysty, niski, z udziałem elementów mszarnych i domieszką gytii, ph-kcl 4, cm, gytia detrytusowa (w stropie grubodetrytusowa), ph-kcl 5,0-6, cm gytia ilasta, ph-kcl 6,3-7,0. Zapis paleobotaniczny (ryc. 3) wskazuje, że zasadniczy kierunek zmian jest następujący: etap jeziorny (roślinność wodna) etap torfowiska niskiego (mechowiskowego, łozowego) etap torfowiska przejściowego (mszarno-bagnicowego) etap torfowiska wysokiego (mszaru kępowego). Materiały dotyczące subfosylnych zbiorowisk roślinnych torfowisk ombrotroficznych na młodoglacjalnych terenach północno-wschodniej Polski zawierają prace Klossa (1993, 2005, 2007) i Pałczyńskiego (1996). Etap jeziorny ( cm). Spąg osadów wypełniających zbiornik tworzy gytia ilasta, która przechodzi w gytię detrytusową, przykrytą torfem turzycowo-mszystym. Stropowa warstwa gytii obok licznego udziału roślin wodnych Potamogeton natans, Nuphar lutea, zawiera szczątki Carex sp., Equisetum fluviatile, Menyanthes trifoliata oraz mchów brunatnych (ryc. 3). Proces lądowienia przypadł na pierwszą połowę okresu subatlantyckiego. W jej środkowej fazie nastąpił rozwój torfowiska mechowiskowego. Etap torfowiska niskiego ( cm). Na wypłycone osadami jezioro wkroczyły zbiorowiska torfotwórcze. Były to turzycowo-mszyste fitocenozy Caricetum lasiocarpae. Wiek próbki torfu z głębokości cm (spąg tor-

10 82 Sławomir Żurek, Marek Kloss Ryc. 3. Diagram makroszczątków roślinnych z profilu I na torfowisku Mechacz Wielki. Fig. 3. Macrofossil diagram of site I from Mechacz Wielki mire.

11 Torfowiska zachodniej części Puszczy Rominckiej fu) określono na 1945±30 lat BP (Poz-27856). Zastanawiający jest względnie młody wiek tak grubej warstwy osadów. Obecność w składzie botanicznym szczątków Carex lasiocarpa, Carex rostrata, Equisetum fluviatile, Menyanthes trifoliata, Drepanocladus aduncus stanowi dowód wysokiego poziomu wody i silnego uwodnienia siedliska. Między datami 1810±30 lat BP (Poz-27855) a 1765 ± 30 BP (Poz-27853) torfowisko było zarośnięte przez krzewiaste zbiorowisko z dominacją Salix sp. Pod koniec tego okresu w składzie fitocenoz zmniejszył się udział roślinności drzewiastej i powróciły mechowiskowe płaty Caricetum lasiocarpae. Etap torfowiska przejściowego ( cm). Akumulacja torfu mszarno-bagnicowego rozpoczęła się 1765±30 lat BP. Torfotwórczym zbiorowiskiem był zespół Scheuchzerio-Caricetum limosae. W składzie botanicznym torfów przewodnia rola przypadła szczątkom: Scheuchzeria palustris, Carex lasiocarpa, mchów brunatnych m.in. Meesia triquetra oraz torfowcom z sekcji Cuspidata. Towarzyszyły im Carex limosa, Carex rostrata i Menyanthes trifoliata. Obecność Scheuchzeria palustris, Carex limosa, Sphagnum obtusum sygnalizują wysoki poziom uwodnienia i postępujący proces oligotrofizacji siedliska. Etap torfowiska wysokiego (363-0 cm). W badanym profilu sedentacja torfów wysokich utrzymuje się od środka okresu subatlantyckiego. Jej początek określa data 1255±30 lat BP (Poz-27852). Omawiany etap rozpoczęła faza mszaru dywanowego Sphagnetum magellanici sphagnetosum fallacis. Cechą subfosylnych zbiorowisk była dominacja wśród makroszczątków torfowca Sphagnum fallax. W drugiej fazie zaobserwowano proces obniżenia lustra wody w całym regionie północno-wschodniej Polski. Warunki wodne na powierzchni Mechacza Wielkiego kształtowały się pod wpływem opadów atmosferycznych. Płaty mszaru dywanowego ustąpiły fitocenozom mszaru kępowego Sphagnetum magellanici typicum. W ich składzie botanicznym dominowały torfowce z przewagą Sphagnum magellanicum ze stałym udziałem Eriophorum vaginatum i krzewinek Ericaceae. Udział wyżej wymienionych taksonów oraz zanik gatunków minerotroficznych, dowodzą całkowitego przejścia badanego fragmentu torfowiska na ombrofilny typ gospodarki wodnej. Na głębokości od 250 cm w subfosylnych fitocenozach wzrosła obecność torfowców z sekcji Acutifolia. Początkowo obok Sphagnum capillifolium z większą obfitością występował Sphagnum rubellum, a później Sphagnum fuscum. Są to gatunki związane z mikrocenozami kęp, zajmujące różne ich miejsca w zależności od wilgotności podłoża. Torfy mszarne wytworzone w zbiorowisku Sphagnetum magellanici sphagnetosum fusci przyczyniły się do wytworzenia wyraźnej kopuły. Według Żurka (2006) czasza torfowiska jest wypiętrzona na wysokość 375 cm. Szczegółowe badania pomorskich torfowisk wysokich wykonane przez Herbichową (1998) wykazały, że ich kopuły również buduje torf mszarny kępowy w odmianie Sphagnum fuscum. Według autorki torfotwórcza rola torfowca brunatnego zakończyła się na obiektach Janiewickie Bagno i Słowińskie Błoto około 500 lat BP. Zostały one zastąpione przez fitocenozy o znacznie słabszych zdolnościach torfotwórczych. Na torfowisku Mechacz Wielki w stropowej warstwie złoża torfowego wzrósł udział Sphagnum capillifolium i Sphagnum fallax. W składzie botanicznym zwraca uwagę duży udział Calluna vulgaris. Zidentyfikowano także obecność innych roślin wysokotorfowiskowych Oxycoccus palustris, Ledum palustre oraz Eriophorum vaginatum. Ostatnia faza przemian roślinności (Sphagnetum magellanici typicum wariant z Calluna vulgaris) związana była nadal ze środowiskiem kwaśnym, skrajnie ubogim, ale także z lekkim obniżeniem lustra wód w siedlisku i jego stabilizacją. Rozwój coraz liczniejszej populacji Pinus sylvestris, jaki obserwujemy współcześnie świadczy, że proces obsuszenia powierzchni torfowiska powoli się pogłębia. Od roku 1971 istotnie zmalał udział Sphagnum fuscum, ale także Sphagnum capillifolium i Sphagnum rubellum (Czerepko 2011). Należy zwrócić uwagę na bardzo duże tempo akumulacji torfu wynoszące przeciętnie podczas ostatnich dwóch tysięcy lat 2,8 mm/rok. Świadczy to o dobrym zaopatrzeniu torfowiska w wodę przez cały czas jego rozwoju. Złoża wysokie pojawiły się w drugiej połowie okresu subatlantyckiego m.in. na torfowiskach Kluki (Tobolski 1987) oraz Jelenia Wyspa (Lamentowicz 2005). Większość z nich pojawiła się już wcześniej, od okresu borealnego poczynając (Żurek 1994). Torfowiska Puszczy Rominckiej w rejonie Mechacza Wielkiego W czerwcu i wrześniu 1962 r. S. Żurek i M. Hołdakowski przeprowadzili badania terenowe torfowisk w rejonie Mechacza Wielkiego (ryc. 1). Granicą obszaru badań od zachodu była droga od Jurkiszek do granicy państwa, na wschód od jeziora Gołdap. Południowa granica przebiegała szosą od Jurkiszek do Budwieci w rejonie jeziora Czarnego. Granicą wschodnią była droga Budwiecie granica państwa. Od północy biegła granica państwa. Bazą wypadową była wieś Botkuny, z której codziennie docierano na rowerach ze świdrem Hillera do rejonu aktualnych prac. Rozpoznano 79 torfowisk, w tym jedno gytiowisko (tab. 1). W ciągu miesiąca wykonano 45 wierceń, pobierając 582 próbki torfu i gytii. Na torfowiskach sondowano złoża opisując rodzaj torfu i gytii, a w obszarach zabagnionych scharakteryzowano w 118 punktach rodzaj gleb hydromorficznych. W każdym punkcie opisywano roślinność wykonując uproszczone zdjęcie florystyczne. Oprócz badań na torfowiskach wykonywano pomiary przepływów na małych leśnych ciekach oraz pomiary głębokości do powierzchni wody w studniach w nielicznych tam gospodarstwach. Opisywano również odsłonięcia w pagórach morenowych oraz wykonywano wkopy dla określe-

12 84 Sławomir Żurek, Marek Kloss nia litologii osadów w zalesionych obszarach, bez odkrywek naturalnych. Po powrocie z terenu przez kilka miesięcy, zgodnie z opisywaną już metodyką stosowaną w Pracowni Torfowej UW wykonywano analizy składu botanicznego i analizy stopnia rozkładu torfu oraz analizy makroszczątkowe gytii. Wyniki badań Puszcza Romincka badana była ostatnio (Krzywicki 2008) w ramach mapy 1: ark. Czarnowo Średnie i Gołdap. Na szkicu geomorfologicznym wyróżniono wysoczyznę morenową falistą, sandr koło jeziora Gołdap, moreny martwego lodu otaczające nieckę Mechacza Wielkiego, drobne kemy i fragmenty moren akumulacyjnych. Formy wklęsłe reprezentuje kilka większych torfowisk i zagłębień po martwym lodzie. Nasze badania (Żurek 1963, Hołdakowski 1963) wykazały, że w zachodniej części występują piaski fluwioglacjalne sandru opadającego od Jurkiszek do granicy państwa. W części pagórkowatej dominują gliny zwałowe (do 1-1,5 m), leżące na piaskach i żwirach. W glinie oraz na powierzchni spotkać można duże głazy narzutowe. Praktycznie wszystkie zagłębienia i obniżenia wypełnione są torfami, często podścielonymi gytią. Zdecydowana większość zagłębień ma charakter bezodpływowy. Jedynie wzdłuż leśnych cieków, jak Czarny Strumień, w zagłębieniach przepływowych rozwijały się torfowiska niskie (ryc. 1, torfowisko 59, 63, 64). Ciek ten płynąc wschodnią stroną zagłębienia Mechacz Wielki wyerodował w morenach odgradzających torfowisko od północy wąski jar, miejscami o urwistych i wysokich brzegach. Po wytopieniu się brył martwego lodu wszystkie głębsze obniżenia wypełniły się wodą. W dwóch najgłębszych, Ostrówku (24,3 ha) i Rakówku (24,9 ha) woda pozostała do dziś. Jeziora te są już dość płytkie, mają tylko 3,7-3,9 m głębokości (Jańczak 1999). Leżące wyżej (172,4 m n.p.m.) jezioro Ostrówek, o bardzo stromych, dochodzących do 20 m brzegach, nie uległo w ogóle zabagnieniu. Jezioro Rakówek (179,9 m n.p.m.) otoczone jest ze wszystkich stron gytiowiskiem, zatem jego pierwotna powierzchnia była dwa razy większa. Na 79 torfowisk 48 miało w spągu gytię. Te kopalne jeziora były płytkie (np. 15 cm gytii), rzadziej bardzo głębokie (8,20; 7,75 i 7,50 cm gytii torfowisko 40, 41 i 39). W niektórych torfowiskach torf podścielony był iłem (torfowisko 10, 15, 26, 33, 40, 44, 50, 54, 67, 70), zatem również istniały tam polodowcowe, późnoglacjalne jeziora. Wśród osadów jeziornych zdecydowanie dominowały gytie detrytusowe, świadczące, że nie było dopływu do jezior wód gruntowych z rozpuszczonym węglanem wapnia. Jeziora były płytkie, a w przypadku organicznych złóż głębokich akumulacja osadów następowała w miarę procesu wytapiania się lodu w podłożu. We wschodniej badanej części Puszczy Rominckiej stopień zaniku jezior wynosi 78,5%, w zachodniej partii zanikły wszystkie jeziora. Na przeglądowej mapie zaniku jezior w północnej Polsce Kalinowska (1961) nie zaznaczyła na badanym obszarze żadnego zanikłego jeziora. Jeziora zanikały przez wchodzenie mszystego lub mszarno-turzycowego pła, które pokrywało stopniowo tafle wody. Część torfowisk rozwijała się paludyfikacyjnie, gdy rośliny bagienne wkraczały na piaszczyste lub ilaste podłoże zagłębień. Biorąc za podstawę przebieg sukcesji zbiorowisk torfotwórczych można wyróżnić 4 grupy torfowisk. 1. W grupie pierwszej torfowiska od początku swojego rozwoju do dziś zachowały eutroficzny charakter. Położone są z reguły w dolinkach małych strumieni i rzeczek leśnych. Rzeczki te żłobiły swoje dolinki w utworach morenowych, przepływając często przez kopalne jeziora. Akumulował się w nich torf olesowy o miąższości 1-2 m. Torfowiska tworzyły się czasem w źródłowych partiach rzeczek (torfowiska 12, 15, 28, 56 ryc. 1). Większe powierzchnie olesowych torfowisk niskich występowały w rejonie jeziora Gołdap (torfowisko 9, 10) oraz wzdłuż doliny Czarnego Strumyka (torfowiska 60, 64, 65 i Mechacz Wielki). Do dolinowych torfowisk przylegały czasem duże kompleksy torfowisk wysokich i przejściowych. Torfy olesowe podścielone były czasem niewielką warstewką torfów szuwarowych inicjujących zatorfienie jezior (torfowisko 9, 39). Torfy olesowe wypełniały również małe zagłębienia pośród moren, zasilane płytkimi wodami zaskórnymi i deluwialnymi (por. Marek 1965). Torfowisk olesowych, przeważnie małych jest 34, a kompleksów niskich z wysokimi i przejściowymi jeszcze Grupę drugą tworzą torfowiska ze złożami przejściowymi. Przeważnie występują na gruntach mineralnych, rzadziej na osadach jeziornych. Czasem odwadniane są sztucznie do niżej leżących torfowisk niskich. Przeważnie akumulacja zaczynała się od torfów mszarno-turzycowych przykrytych w stropie torfami brzezinowymi (torfowiska 30, 34, 53, 67, 70). Torfowisk przejściowych jest 17, a jedno tworzy kompleks z torfowiskiem wysokim (torfowisko 32). 3. Grupę trzecią tworzą torfowiska wysokie występujące w strefach wododziałowych. Zajmują one zagłębienia bezodpływowe, a w nielicznych przypadkach połączyły się w późniejszym etapie rozwoju z leżącymi obok torfowiskami niskimi (torfowisko 10, 18, 33, 60, 64, Mechacz Wielki). Akumulację torfu wysokiego poprzedzały zazwyczaj torfy niskie mechowiskowe i mszarne lub brzezinowe torfy przejściowe. Zasadniczą warstwę w złożu tworzyły torfy mszarne wysokie przykryte gdzieniegdzie torfami wysokimi sosnowymi (torfowisko 16, 18, 43, 78). Złoża wysokie były często złożami głębokimi dochodzącymi do 5-10 m miąższości. Złóż wysokich jest 16, a 6 tworzy kompleksy wysoko-przejściowe lub wysoko-niskie. 4. Grupę czwartą tworzą dwa torfowiska, w których nastąpiło odwrócenie normalnej sukcesji torfowisko-

13 Torfowiska zachodniej części Puszczy Rominckiej wej. W torfowisku 34 koło jeziora Rakówek torf olesowy przykryty został miąższą warstwą gytii detrytusowo-wapiennej i wapiennej. Na jezioro wsunęło się mechowiskowe pło, które neutralizując dopływ wapnia z gytii (por. Okruszko i in. 1971) pozwoliło na wkroczenie torfowców. Na torfie niskim odłożył się mszarny torf przejściowy, a na nim mszarny torf wysoki. Podnoszenie się poziomu wody jeziora Rakówek i zalanie torfowiska było prawdopodobnie przyczyną wkroczenia szuwarów trzcinowych i turzycowych akumulujących torf szuwarowy niski. W torfowisku 68, źródłowym odcinku Czarnego Strumyka, akumulacja torfów przejściowych mszarnych i brzezinowych przerwana została przez wkroczenie niskich zbiorowisk olszynowych i akumulację torfu olszynowego. Mogło to nastąpić na skutek nadejścia klimatycznej fazy wilgotnej i wcinania się strefy źródliskowej Czarnego Strumienia w obszar torfowiska przejściowego. Oprócz torfowisk w otoczeniu jeziora Rakówek występuje gytiowisko (torfowisko 81). Powyższa charakterystyka ma na celu zwrócić uwagę na istniejące w archiwach, a nie wykorzystywane do tej pory wyniki badań torfowisk Puszczy Rominckiej. Jak już powyżej wspomniano wszystkie nowsze badania dotyczyły jedynie flory i roślinności torfowisk ze szczególnym uwzględnieniem gatunków rzadkich i chronionych. Natomiast omawiane wyniki pokazują sukcesję roślinności torfotwórczej w holocenie. Serdecznie dziękujemy za udostępnienie prac magisterskich z archiwum Katedry Geografii UW oraz Pani Izabeli Rogali z archiwum Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych za udostępnienie dokumentacji torfowych, które zostały wykonane z materiałów prac magisterskich (Klimpel 1962, Żurek 1963, Hołdakowski 1963). Literatura Bellamy D.J Some observation on the Peat Bogs of the Wilderness of Pisz. Przegląd Geograficzny 34 (3): Ber A Plejstocen Polski północno-wschodniej w nawiązaniu do głębokiego podłoża i obszarów sąsiednich. Prace PIG, 170: Bitner K Charakterystyka paleobotaniczna utworów interglacjalnych w Horoszkach koło Mielnika na Podlasiu. Z Badań Czwartorzędu w Polsce 5: Bitner K. 1956a. Flora interglacjalna w Otapach. Z Badań Czwartorzędu w Polsce 7: Bitner K. 1956b. Nowe stanowiska trzech plejstoceńskich flor kopalnych. Z badań Czwartorzędu w Polsce 7: Bitner K. 1957a. Trzy stanowiska flory interglacjalnej w okolicach Sidry. Z Badań Czwartorzędu w Polsce 8: Bitner K. 1957b. Pierwsza Sesja Torfowa PAN. Kosmos 6 (1): Bitner K Torfowiska w Polsce, ich ilość, powierzchnia i zasoby. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 15: Bitner K Pseudo-źródliskowe torfowisko w okolicy Sidry. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 17: Bitner K Torfowisko wysokie w Bagnowie. Przegląd Geograficzny 33 (4): Bitner K Sidra. W: Guide Book of Excursion D Nord-East Poland. VI Congress INQUA: 61-62, fig Bitner K Wizyta dr M. Neustadta w Polsce. Przegląd Geograficzny 34 (1): Budaszewski Z Torfowiska okolic jeziora Kaczerajno. Instytut Geografii UW. Warszawa (praca magisterska). Czarnecka H. i in Wody powierzchniowe, arkusz 1: Białystok. [W :] Atlas hydrologiczny Polski. IMGW. Warszawa. Czerepko J Zmiany roślinności na siedliskach mokradeł leśnych północno-wschodniej Polski. Prace IBL. Rozprawy i Monografie 16: Dombrovska A.V., Koreneva M.N., Tûremnov S.N Atlas rastitelnych ostatkov vstrechajemykh v torfie. Gosenergoizdat. Moskva-Leningrad: Granoszewski W Late Pleistocene Vegetation History and Climatic Change at Horoszki Duże, Eastern Poland: Palaeobotanical Study. Acta Palaeobotanica Supplement 4: Grosse-Brauckmann G Über pflanzliche Makrofossilien mitteleuropäischer Torfe I. Gewebereste krautiger Pflanzen und ihre Merkmale. Telma 2: Grosse-Brauckmann G Über pflanzliche Makrofossilien mitteleuropäischer Torfe II. Weitere Reste (Früchten und Samen, Moose u.a.) und ihre Bestimmungsmöglichkeiten. Telma 4: Grosse-Brauckmann G., Streitz B Pflanzliche Makrofossilien mitteleuropäischer Torfe III. Fruchte, Samen und einige Gewebe (Fotos von fossilen Pflanzenesten). Telma 22: Herbichowa M Ekologiczne studium rozwoju torfowisk wysokich właściwych na przykładzie wybranych obiektów z środkowej części Pobrzeża Bałtyckiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Hołdakowski M Torfowiska Puszczy Rominckiej, część zachodnia. Instytut Geografii UW. Warszawa (praca magisterska). Jańczak J. (red.) Atlas jezior Polski t. III. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: Kac N.J., Kac S.V., Kipiani M.G Atlas i opriedielitiel plodov i siemian vstriechajushchikhsja v chertviertichnykh otlozheniyach SSSR. Izd. Nauka, Moskva: Kac N.J., Kac S.V., Skobiejeva J.J Atlas rastitielnych ostatkow v torfach. Izd. Niedra, Moskva: Kalinowska K Zanikanie jezior polodowcowych w Polsce. Przegląd Geograficzny 33 (3): Klimpel R Przyrodniczo-geograficzna charakterystyka torfowiska Mechacz Wielki. Instytut Geografii UW. Warszawa (praca magisterska). Kloss M Differentiation and development of peatlands in hollows without run-off on young glacial terrains. Polish Ecological Studies 19 (3-4): Kloss M Identification of subfossil plant communities and palaeohydrological changes in a raised mire development. Monographiae Botanicae 94: Kloss M Roślinność subfosylna na tle historii wysokich torfowisk mszarnych w północno-wschodniej i środkowej Polsce oraz w Sudetach. Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary:

14 86 Sławomir Żurek, Marek Kloss Kolominský J. (red.) Bericht über den VII Internationalen Kongress für Universelle Moorforschung vom September Frantiskovy Lázně, ČSSR: Karlovy Vary: Kondracki J Uwagi o ewolucji morfologicznej Pojezierza Mazurskiego. Z Badań Czwartorzędu w Polsce 1: Kondracki J Działalność dydaktyczna i naukowa Katedry Geografii Fizycznej Uniwersytetu Warszawskiego. Prace i Studia Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Warszawskiego 1: Kondracki J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Krzymowska A Jedenaste posiedzenie Rady Naukowej Instytutu Geografii PAN. Przegląd Geograficzny 29 (4): Krzywicki T Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Czarnowo Średnie i ark. Gołdap. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. Kulczyński S Torfowiska Polesia T. 1 Prace Rolniczo-Leśne PAU, Kraków, 37: Kulczyński S Program badań torfowych. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 15: Lamentowicz M Geneza torfowisk naturalnych i seminaturalnych w Nadleśnictwie Tuchola. Prace Zakładu Biogeografii i Paleoekologii UAM 5, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: Maksimow A Torf i użytkowanie surowca torfowego w rolnictwie. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa: Mangerud J., Anderson S.T., Berglund B.E, Donner J.J Quaternary stratigraphy of Norden a proposal for terminology and classification. Boreas 3 (3): Marek S Biologia i stratygrafia torfowisk olszynowych w Polsce. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 57: Markowski S Struktura i właściwości podtorfowych osadów jeziornych rozprzestrzenionych na Pomorzu Zachodnim jako podstawa ich rozprzestrzenienia i klasyfikacji. W: Kredy jeziorne i gytie 2. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Gorzów: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Flowering plants and pteridiophytes of Poland a checklist. Biodiversity of Poland 1: Mojski J Przeglądowa mapa geomorfologiczna Polski 1: , arkusz Warszawa. Instytut Geografii i PZ PAN. Warszawa. Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H Census catalogue of Polish mosses. Biodiversity of Poland 3: Okruszko H., Churski T., Karpińska J Torfowiska i gytiowiska w rejonie jezior krasowych Uściwierz na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 107: Pachucki C O przebiegu moren czołowych ostatniego zlodowacenia północno-wschodniej Polski i terenów sąsiednich. Z Badań Czwartorzędu w Polsce 1: Pacowski R Badania złóż torfu. W: Czterdzieści lat Instytutu Geologicznego Cz. I. Prace Instytutu Geologicznego 30: Pałczyński A Paleofitosocjologiczne badania torfowisk w zlewniach rzek Dajny i Jorki (Pojezierze Mrągowskie) oraz rzeki Szeszupy (Pojezierze Suwalskie). W: A. Hillbricht-Ilkowska, R.J. Wiśniewski (red.) Funkcjonowanie systemów rzeczno-jeziornych w krajobrazie pojeziernym: rzeka Krutynia (Pojezierze Mazurskie). Instytut Ekologii PAN, Oficyna Wydawnicza, Zeszyty Naukowe Komitetu Człowiek i Środowisko 13: Pawlikowski P Stanowisko Rubus chamaemorus (Rosaceae) w Puszczy Rominckiej. Fragmenta Floristica Geobotanica Polonica 7: Pawlikowski P., Jarząbkowski F Torfowiska Puszczy Rominckiej. W: Z Mazowsza na Polesie i Wileńszczyznę. Sesje Terenowe LV Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Warszawa 6-12 września 2010: Pertkiewicz A Torfowiska okolic Szerokiego Boru. Instytut Geografii UW. Warszawa (praca magisterska). Puffowa A III posiedzenie Rady Naukowej IG PAN w dniu 9 XII 1960 r. Przegląd Geograficzny 33 (2): Sokołowski A.W Godne ochrony fragmenty Puszczy Rominckiej. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 27 (6): Sokołowski A. W Lasy północno-wschodniej Polski. CILP, Warszawa: Staliszewski J Przyczynek do znajomości torfowiska Niedrzwica. Instytut Geografii UW. Warszawa (praca magisterska). Tobolski K Holocene vegetational development based on the Kluki reference site in the Gardno-Łeba Plain. Acta Palaeobotanica 27 (1): Tołpa S The causes and mechanism of development of transitional as well-raised bog in North-East part of Poland. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 25: Tołpa S., Jasnowski M., Pałczyński A System der genetischen Klassifizierung der Torfe Mitteleuropas. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 76: Tûremnov S.N Torfânye mestoroždeniâ i ich razviedka. Gosudarstvennoe Ènergetičeskoe Izdatel stvo. Moskva. Leningrad: Tiuremnow S.N Złoża torfu i ich rozpoznanie. Wydawnictwo Geologiczne. Warszawa: Żurek S Torfowiska Puszczy Rominckiej, część środkowa. Instytut Geografii UW. Warszawa (praca magisterska). Żurek S Rozwój torfowisk wysokich w holocenie. W: Ogólnopolski Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Referaty i Postery. PTG, UMCS. Lublin: Żurek S Katalog rezerwatów przyrody na torfowiskach Polski. Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce: