CENTRUM UDZIELANIA INFORMACJI O OFIARACH II WOJNY ŚWIATOWEJ INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ KOMISJI ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU

Transkrypt

1 CENTRUM UDZIELANIA INFORMACJI O OFIARACH II WOJNY ŚWIATOWEJ INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ KOMISJI ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU

2

3 Fot. ze zbiorów Stanisławy Pipiro / AIPN Polacy deportowani do miejscowości Bieriezowka w Kazachstanie, 1940 r. J Szanowni Państwo, jednym z najważniejszych celów powołania Instytutu Pamięci Narodowej, zgodnie z preambułą ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, było zachowanie pamięci o ogromie ofiar, strat i szkód poniesionych przez Naród Polski w latach II wojny światowej i po jej zakończeniu. Pamięć ta ma wymiar zarówno zbiorowy, jak i indywidualny. Nie ma chyba w Polsce rodziny, która nie doświadczyłaby w przeszłości represji okupanta niemieckiego czy sowieckiego, niewiele jest takich rodzin, w których nikt nie zginął. Historii wielu osób do dziś nie udało się odtworzyć. Dlatego Instytut Pamięci Narodowej od wielu lat wspiera projekty dokumentacyjne, których celem jest gromadzenie wiedzy na temat losów polskich obywateli pod dwiema okupacjami. Badania dalekie są od zakończenia, udało się już jednak zebrać informacje na temat milionów osób. Warto znać dzieje swoich przodków. Historia tworzy naszą tożsamość. Nie tylko w wymiarze zbiorowym, lecz także indywidualnym, rodzinnym. dr Łukasz Kamiński Prezes Instytutu Pamięci Narodowej 1

4 Groby osób zamordowanych przez Rosjan wycofujących się ze Lwowa, 1941 r. Fot. AIPN 2

5 M Mając na względzie zachowanie pamięci o ogromie ofiar, strat i szkód poniesionych przez Naród Polski w latach II wojny światowej i po jej zakończeniu, jak napisano w preambule do ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 1998 r., nr 155, poz. 1016), na początku 2014 r. na mocy decyzji Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej dr. Łukasza Kamińskiego utworzono w Biurze Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów w Warszawie Centrum Udzielania Informacji o Ofiarach II Wojny Światowej. Głównym zadaniem nowo powstałej komórki jest udzielanie informacji, na podstawie zgromadzonego zasobu archiwalnego, o ofiarach represji niemieckich i sowieckich w okresie II wojny światowej i po jej zakończeniu. Do IPN zwracają się głównie ofiary prześladowań chcące udokumentować ten fakt, osoby szukające informacji o zaginionych bliskich oraz badacze zajmujący się problematyką II wojny światowej. Dzięki Centrum uprościły się zasady udzielania informacji i udostępniania dokumentów. Działania Centrum koncentrują się również na gromadzeniu nowych dokumentów związanych z represjami. Niezwykle cennym Baza danych Indeks Represjonowanych 3

6 uzupełnieniem zasobu ewidencyjno-kartotecznego i aktowego są: elektroniczna baza danych Międzynarodowej Służby Poszukiwawczej (International Tracing Service, ITS) w Bad Arolsen (Niemcy) oraz przejęte z Ośrodka KARTA baza internetowa i tzw. baza wewnętrzna Indeks Represjonowanych. IPN jest jedynym w Polsce dysponentem tych użytecznych aplikacji. Centrum Udzielania Informacji o Ofiarach II Wojny Światowej tworzą doświadczeni pracownicy Archiwum IPN. Prowadząc kwerendy, nie ograniczają się tylko do zasobów IPN, lecz także wskazują zainteresowanym inne polskie i zagraniczne archiwa, w których mogą się znajdować informacje o poszukiwanych osobach. Ofiary okupacji niemieckiej DDokumenty na temat represji i zbrodni niemieckich, popełnionych na Polakach i obywatelach innych narodowości w latach , znajdują się w przejętych przez Instytut Pamięci Narodowej Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu materiałach, zgromadzonych przez jego poprzedniczkę, tj. Główną Komisję Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Archiwum GKBZpNP stanowi łącznie 3500 m.b. materiałów ewidencyjno-kartotecznych i aktowych. W przechowywanej dokumentacji są zarówno materiały wytworzone przez urzędy i organa bezpieczeństwa III Rzeszy, w tym m.in. przez Ministerstwo Sprawiedliwości Rzeszy (Reichsjustizministerium), Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeszy (Auswärtiges Amt), Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei), Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt), Tajną Policję Państwową (Geheime Staatspolizei), jak i przez samą Główną Komisję oraz instytucje zagraniczne, w tym m.in. przez Komisję Narodów Zjednoczonych do spraw Zbrodni Wojennych (United Nations War Crimes Commission) i Amerykańskie Trybunały Wojskowe w Norymberdze (US Nuremberg Military Tribunals). Ich uzupełnienie stanowią archiwalia, które Główna Komisja otrzymała w wyniku współpracy wielostronnej z instytucjami 4

7 Fot. AIPN Apel dzieci w obozie przy ul. Przemysłowej w Łodzi, grudzień 1942 r. 5

8 Pracownicy żydowscy podczas rewizji osobistej, Warszawa, 1943 r. zagraniczn ymi i polskimi archiwami państwowymi, a także materiały przekazane przez osoby prywatne. W zasobie przejętym od Głównej Komisji znajduje się wiele bezcennych dokumentów, takich jak raport Jürgena Stroopa, dotyczący likwidacji getta w Warszawie, dziennik generalnego gubernatora Hansa Franka czy też pamiętnik Johanna Paula Kremera, lekarza SS w obozie koncentracyjnym Auschwitz- -Birkenau. Zebrane archiwalia były wykorzystane m.in. w procesie toczącym się po zakończeniu II wojny światowej przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze oraz w postępowaniach karnych przed polskim Najwyższym Trybunałem Narodowym (procesy Rudolfa Hössa oraz załogi obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau i in.). Niezwykłą wartość historyczną przedstawiają również oryginalne materiały z obozów koncentracyjnych: Auschwitz-Birkenau, Buchenwald, Dachau, Gross-Rosen, Mauthausen, Mittelbau, Ravensbrück i Sachsenhausen, a także zbiór akt więziennych z lat , wśród których znajdują się m.in. więzienne akta osobowe rotmistrza Witolda Pileckiego. Obok dokumentów niemieckojęzycznych, w zasobie znajdują się także akta postępowań karnych wszczętych na podstawie Fot. AIPN 6

9 Fot. Stanisław Dąbrowiecki / AIPN Rudolf Höss na ławie oskarżonych przed Najwyższym Trybunałem Narodowym w Warszawie, marzec 1947 r. 7

10 Fot. AIPN Karta osoby aresztowanej przez Gestapo, Gdańsk, 1942 r. 8

11 dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców narodu polskiego, jak również akta prokuratorskie spraw umorzonych i zawieszonych na podstawie przedmiotowego dekretu, akta przeciwko zbrodniarzom nazistowskim i osobom oskarżonym o współpracę z okupantem. W tej grupie archiwaliów na szczególną uwagę zasługują m.in. dokumenty procesowe Ericha Kocha, byłego Gauleitera Prus Wschodnich, oraz osób skazanych za głoszenie prawdy o zbrodni katyńskiej. W latach Komisja zgromadziła unikatową w skali światowej dokumentację, składającą się z ok. 900 zespołów archiwalnych, 270 kartotek historycznych, 20 kartotek pomocniczych (jest wśród nich m.in. kartoteka osobowa zbrodniarzy hitlerowskich, licząca blisko kart, wykorzystywana do sporządzania wniosków ekstradycyjnych oraz do aktów oskarżeń w procesach karnych toczonych przed sądami polskimi), 1800 mikrofilmów, tyle samo afiszów i plakatów oraz zdjęć. Cennym uzupełnieniem zasobu ewidencyjno-kartotecznego i aktowego jest elektroniczna baza danych Międzynarodowej Służby Poszukiwawczej w Bad Arolsen. Baza Międzynarodowej Służby Poszukiwawczej w Bad Arolsen Międzynarodowa Służba Poszukiwawcza w Bad Arolsen powstała w celu prowadzenia poszukiwań i rejestracji osób zaginionych podczas II wojny światowej. Od początku działalności, jeszcze podczas działań wojennych, gromadziła różnego rodzaju dokumenty, tworzące dziś potężny zasób składający się z 26 km bieżących akt. Od przeszło dekady materiały te są digitalizowane, co umożliwia dostęp do zbiorów za pośrednictwem specjalnie skonstruowanej bazy danych. IPN jest jedyną instytucją w Polsce i jedną z kilku na świecie, która posiada pełną wersję tej unikatowej aplikacji. Otrzymanie aplikacji było możliwe dzięki przystąpieniu Rzeczypospolitej Polskiej, jedynego państwa z dawnego bloku wschodniego, do Umów Bońskich z 1955 r., co nastąpiło 7 marca 2000 r., oraz w wyniku ich nowelizacji z 16 maja 2006 r., kiedy to podjęto decyzję o możliwości udostępnienia kopii cyfrowych zasobu Bad 9

12 Arolsen sygnatariuszom traktatu. W 2007 r. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej zdecydowało o przekazaniu zdigitalizowanych materiałów IPN w Warszawie. Baza Międzynarodowej Służby Poszukiwawczej w Bad Arolsen Baza danych Międzynarodowej Służby Poszukiwawczej składa się z trzech części. Pierwsza część zawiera zeskanowane dokumenty dotyczące osób osadzonych w więzieniach i obozach koncentracyjnych w III Rzeszy i w krajach okupowanych. Druga to zbiór materiałów dotyczących cudzoziemców zarejestrowanych i zatrudnionych na terytorium Niemiec podczas II wojny. Znajdują się w nich dokumenty pracy, karty meldunkowe, akta urzędów stanu cywilnego itp. Trzecia zaś to powojenne materiały rejestrujące losy tzw. dipisów (displaced person, DP), a więc uchodźców, którzy w czasie wojny znaleźli się poza ojczyzną. Dokumenty zawierają informacje o ich pobycie w obozach przejściowych, uzyskanej pomocy i wreszcie repatriacji bądź emigracji. Aplikacja zawiera rekordy odnoszące się do losów ponad osób. Sam Centralny Indeks Nazwisk, zdigitalizowana kartoteka stanowiąca podstawę każdej kwerendy przeprowadzonej w bazie, zawiera około kart. Baza jest zatem niezwykle ważnym narzędziem do prowadzenia kwerend. 10

13 Ofiary okupacji sowieckiej IInformacje o losach obywateli polskich na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej i w ZSRS w latach kryje zgromadzony w archiwum Centrali IPN tzw. zbiór akt wschodnich, na który składa się ponad 30 m.b., tj j.a. kopii papierowych oraz blisko 700 j.a. kopii cyfrowych dokumentacji pozyskanej z różnych instytucji, m.in. z Głównego Centrum Informacyjnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Federacji Rosyjskiej, Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowego w Moskwie, Wydzielonego Państwowego Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy, Naczelnej Prokuratury Ukrainy w Kijowie, Litewskiego Archiwum Specjalnego w Wilnie czy Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Gruzji. Materiały te uzupełniają 2,84 m.b. (549 j.a.) dokumentacji poświęconej tematyce represji sowieckich wobec Polaków i obywateli innych narodowości z lat , zgro- Uciekinierzy na Kresach Wschodnich, wrzesień 1939 r. Fot. AIPN 11

14 Polscy jeńcy w niewoli sowieckiej w 1939 r. Fot. AIPN 12

15 Fot. AIPN madzonej i przekazanej przez Jędrzeja Tucholskiego, badacza zbrodni katyńskiej i wieloletniego pracownika IPN, oraz 4,85 m.b. (569 j.a.) materiałów dotyczących mordu katyńskiego, które IPN otrzymał ze Studium Polski Podziemnej w Londynie (The Polish Underground Movement Study Trust London). W zasobie archiwalnym IPN w Warszawie przechowywane są dokumenty wytworzone przez Armię Czerwoną, urzędy i organy bezpieczeństwa ZSRS oraz republik sowieckich białoruskiej, litewskiej czy też ukraińskiej. Kryją one wiele niezwykle cennych i interesujących dokumentów, m.in. wykazy internowanych na Litwie obywateli polskich, w tym funkcjonariuszy Policji Państwowej i żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza, akta spraw karno- -śledczych obywateli polskich (dotyczące m.in. członków polskich organizacji niepodległościowych działających na terenach II Rzeczypospolitej), meldunki Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRS, poświęcone działalności i likwidacji polskich organizacji konspiracyjnych czy też wykazy ilościowe transportów kolejowych, wywożących polskich jeńców wojennych z Kozielska, Ostaszkowa i Starobielska. Największy i najcenniejszy nabytek ostatnich lat stanowi dokumentacja przekazana przez Ośrodek KARTA. Na mocy umowy podpisanej 30 kwietnia 2013 r. między IPN a Ośrodkiem KARTA, Zdjęcie sygnalityczne osoby represjonowanej przez organa ZSRS 13

16 Instytut przejął prowadzenie programu badawczego Indeks Represjonowanych, zajmującego się imiennym dokumentowaniem losów Polaków i obywateli innych narodowości, represjonowanych przez organa władzy sowieckiej po 17 września 1939 r. Do zasobu archiwalnego Instytutu w Warszawie trafiły m.in. oryginały ponad ankiet personalnych, zgromadzonych podczas realizacji programu Indeks Represjonowanych, kopie dokumentów ze zbiorów Stowarzyszenia Memoriał w Moskwie (rosyjskiej organizacji pozarządowej dokumentującej i upowszechniającej wiedzę o ofiarach komunistycznych represji politycznych), w tym artykuły prasowe i wykazy osobowe, kwestionariusze ewidencyjne i ankiety do Księgi Zmarłych Związku Sybiraków, a także liczne kopie wykazów osobowych ze zbiorów Archiwum Wschodniego. Baza danych Indeks Represjonowanych Pomysł utworzenia Indeksu Represjonowanych, całościowego skomputeryzowanego zbioru informacji o osobach represjonowanych w ZSRS, pojawił się w styczniu 1988 r., kilka tygodni po rozpoczęciu pracy Archiwum Wschodniego, które jest jedną z agend Ośrodka KARTA. Głównym celem było zgromadzenie i ocalenie różnego rodzaju świadectw osób, które znalazły się pod okupacją sowiecką lub w więzieniach, łagrach czy na zesłaniu, a więc relacji, pamiętników, listów, fotografii, pamiątek itp. Początkowo dane były gromadzone głównie w postaci ankiet personalnych, wypełnianych przez ofiary represji sowieckich lub ich rodziny, a także na podstawie informacji znajdujących się w relacjach i wspomnieniach zgromadzonych w Archiwum Wschodnim. Z czasem podjęto decyzję o utworzeniu bazy elektronicznej. Skomputeryzowane dane z ankiet personalnych, jak również z materiałów źródłowych z archiwów posowieckich, pozyskiwanych od lat dziewięćdziesiątych XX w. za pośrednictwem Stowarzyszenia Memoriał w Moskwie, pozwoliły na stworzenie tzw. wewnętrznej bazy danych Indeks Represjonowanych. Obecnie liczy ona ok rekordów. Zweryfikowane biogramy, zawierające podstawowe dane personalne, informacje o formie represji w ZSRS oraz sygnatury źródeł archiwalnych, w których dana osoba występuje, były publikowane przez Ośrodek KARTA w tomach serii wydawniczej Indeks Represjonowanych. W latach ukazało się 21 tomów w 29 woluminach. Od września 2001 r. zweryfikowane dane osób 14

17 Fot. AIPN List jeńca polskiego z Kozielska, listopad 1939 r. 15

18 Fragment listu zesłańca syberyjskiego, luty 1941 r. Fot. AIPN 16

19 Fot. AIPN represjonowanych, pochodzące z wydanych drukiem tomów oraz z dwóch niezweryfikowanych zestawień tzw. listy ukraińskiej (więźniowie rozstrzelani na podstawie decyzji władz sowieckich z 5 marca 1940 r.) oraz Wykazu spraw prowadzonych przez organa NKWD Zachodniej Ukrainy i Białorusi (spis osób aresztowanych, przeciwko którym wszczęto śledztwo w latach ) są udostępnione w bazie internetowej Indeks Represjonowanych. Od 2008 r. w bazie umieszczano także biogramy opracowane na podstawie wiarygodnych źródeł zgromadzonych w aplikacji wewnętrznej Indeks Represjonowanych : ankiet personalnych, zaświadczeń uzyskanych za pośrednictwem Stowarzyszenia Memoriał, materiałów skopiowanych w latach dziewięćdziesiątych XX w. przez Wojskową Komisję Archiwalną, dokumentacji Biura Informacji i Poszukiwań PCK, Związku Sybiraków itp. W bazie internetowej Indeks Represjonowanych, dostępnej na stronie internetowej IPN pod adresem znajduje się obecnie ponad rekordów. Pismo Polskiego Czerwonego Krzyża w Warszawie w sprawie ustalenia losu osoby deportowanej do ZSRS 17

20 Ostatnia droga... Fot. AIPN 18

21 Jak uzyskać informacje? Informacje o ofiarach represji niemieckich i sowieckich można uzyskać, zwracając się do nas listownie na adres: Instytut Pamięci Narodowej Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów Warszawa, ul. Kłobucka 21 z dopiskiem Centrum Udzielania Informacji o Ofiarach II Wojny Światowej lub mailowo na adres: ofiary@ipn.gov.pl Zachęcamy także do kontaktu z pracownikami Centrum: Janusz Piwowar kierownik (represje niemieckie) tel janusz.piwowar@ipn.gov.pl Jacek Ryżko (represje niemieckie) tel jacek.ryzko@ipn.gov.pl Wioletta Pruchnik (represje sowieckie) tel wioletta.pruchnik@ipn.gov.pl Ewa Rybarska (represje sowieckie) tel ewa.rybarska@ipn.gov.pl 19

22 Opracowali dr Rafał Leśkiewicz, Janusz Piwowar, Wioletta Pruchnik, Ewa Rybarska, Jacek Ryżko, dr Mariusz Żuławnik Redakcja Iwona Gałęzowska Projekt graficzny Sylwia Szafrańska Skład Marcin Koc Zdjęcie na okładce Fot. ze zbiorów Stanisławy Pipiro / AIPN Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2014 ISBN Zapraszamy na stronę internetową oraz do księgarni internetowej

23

24 PATRONAT MEDIALNY 22