DOSTĘP DO AKT SZKODOWYCH

Transkrypt

1 URZĄD KOMISJI NADZORU UBEZPIECZEŃ I FUNDUSZY EMERYTALNYCH DOSTĘP DO AKT SZKODOWYCH OCENA FUNKCJONOWANIA NOWEJ REGULACJI Departament Komunikacji i Integracji Europejskiej Wydział Polityki Konsumenckiej i Informacji Warszawa 2004

2 Spis treści 1 WPROWADZENIE ZAŁOŻENIA RAPORTU ŹRÓDŁA I ZAKRES INFORMACJI UREGULOWANIA PRAWNE DOTYCZĄCE DOSTĘPU DO AKT SZKODOWYCH NOWA REGULACJA UBEZPIECZENIOWA UWAGI TERMINOLOGICZNE ZAKRES PRZEDMIOTOWY PRAWA ZAKRES PODMIOTOWY PRAWA POWSTANIE I WYGAŚNIECIE UPRAWNIENIA PROBLEMY INTERPRETACYJNE WARUNKI I SPOSÓB UDOSTĘPNIENIA AKT SZKODOWYCH SPECYFIKA DOSTĘPU DO AKT SZKODOWYCH W UBEZPIECZENIACH OBOWIĄZKOWYCH DOSTĘP DO AKT SZKODOWYCH (ART. 16 UST. 4 USTAWY) A DOSTĘP DO INFORMACJI O WYPADKU UBEZPIECZENIOWYM (ART. 25 UST. 3 USTAWY) WNIOSKI DE LEGE FERENDA ANALIZA INFORMACJI PRZEKAZANYCH PRZEZ ZAKŁADY UBEZPIECZEŃ DOSTĘP DO AKT Miejsce udostępniania Weryfikacja uprawnień Ułatwienia w dostępie Czas oczekiwania na udostępnienie Wnioski KOPIOWANIE AKT SZKODOWYCH Dysponowanie technicznymi możliwościami Wysokość opłat Sposoby kalkulacji Inne opłaty nie związane bezpośrednio z wykonaniem kopii Tryb wnoszenia opłat Wnioski ZAKRES UDOSTĘPNIANYCH INFORMACJI I DOKUMENTÓW Problemy w określeniu katalogu udostępnianych dokumentów Typowe składniki akt szkodowych Dwa poziomy dostępności akt szkodowych Problem ochrony danych osobowych zawartych w aktach szkody Oznaczenie momentu powstania prawa dostępu do akt szkodowych... 31

3 Wnioski UDZIELANIE INFORMACJI O UPRAWNIENIU Uwagi ogólne Praktyka zakładów ubezpieczeń Wnioski WEWNĘTRZNE REGULACJE ZAKŁADÓW UBEZPIECZEŃ ANALIZA SKARG NADESŁANYCH DO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH I KOMISJI NADZORU UBEZPIECZEŃ I FUNDUSZY EMERYTALNYCH Skargi kierowane do Rzecznika Ubezpieczonych Skargi kierowane do Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych ZGŁASZANE PRZEZ ZAKŁADY UBEZPIECZEŃ PROBLEMY ZWIĄZANE Z REALIZACJĄ PRAWA DOSTĘPU DO AKT SZKODOWYCH USTALENIA KOŃCOWE OCENA FUNKCJONOWANIA PRAWA DOSTĘPU DO AKT SZKODOWYCH ZE WSKAZANIEM NA ISTNIEJĄCE I POTENCJALNE UTRUDNIENIA DOBRE PRAKTYKI ANEKS KWESTIONARIUSZ WYSŁANY DO ZAKŁADÓW UBEZPIECZEŃ: INFORMACJA KONSUMENCKA ZESTAWIENIE SKARG NA DOSTĘP DO AKT SZKODOWYCH PRZESŁANYCH DO KNUIFE (I PÓŁROCZE 2004R.)... 52

4 1 WPROWADZENIE 1.1 Założenia raportu Jednym z celów nowej, obowiązującej od 1 stycznia 2004 roku, regulacji działalności ubezpieczeniowej jest wzmocnienie pozycji konsumenta na rynku ubezpieczeń 1. Uznano, że służyć temu będzie m.in. poszerzenie dostępu do informacji, którą korzystający z usługi ubezpieczeniowej powinien otrzymywać nie tylko na etapie wyboru produktu, ale także przy ustalaniu i wypłacaniu odszkodowania lub innego świadczenia. W uprzednio obowiązującym stanie prawnym nieudostępnienie w odpowiednim zakresie informacji, które zakład ubezpieczeń brał pod uwagę przy ustaleniu odpowiedzialności odszkodowawczej i wysokości świadczenia, skutkowało częstymi sporami pomiędzy ubezpieczonymi a zakładami ubezpieczeń. Skargi składane zarówno do Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, jak i do Rzecznika Ubezpieczonych zawierały opisy praktyk utrudniających ocenę rzetelności postępowania likwidacyjnego prowadzonego przez zakład ubezpieczeń i rzeczowe odniesienie się do dokonanych ustaleń. W takich sytuacjach, nawet jeśli zakład ubezpieczeń prawidłowo ustalił wartość odszkodowania, to poprzez nieujawnianie kalkulacji szkody nie pozwalał ubezpieczonemu przyjąć swojej decyzji bez wątpliwości, iż rzeczywista wartość odszkodowania mogłaby być wyższa 2. Pośrednim skutkiem tych praktyk było także utrudnianie możliwości wykorzystania prawa odwoływania się od decyzji ubezpieczeniowej, ponieważ osoba niezadowolona z decyzji w sprawie odszkodowania nie była dobrze zorientowana w przesłankach, jakie uzasadniały stanowisko ubezpieczyciela, a uzasadnienia tych decyzji często były zbyt ogólnikowe. Przepisy art. 16 ust. 4 ustawy o działalności ubezpieczeniowej 3 oraz art. 14 ust. 5 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych 4 wprowadzają uprawnienie dostępu do wszystkich dokumentów i informacji mających wpływ na ustalenie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń oraz wysokości odszkodowania. Z przepisami tymi związany jest obowiązek udostępnienia przez zakład ubezpieczeń na żądanie ubezpieczonego, uposażonego, uprawnionego z umowy ubezpieczenia lub poszkodowanego posiadanych przez siebie informacji związanych z wypadkiem lub zdarzeniem będącym podstawą ustalenia jego odpowiedzialności oraz ustalenia okoliczności wypadków i zdarzeń losowych, jak również wysokości odszkodowania lub świadczenia - art. 25 ust. 3 ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Praktyka udostępniania akt szkodowych dopiero się kształtuje i jest to etap, kiedy potencjalne nieprawidłowości mogą być łatwiej korygowane. W ocenie organu nadzoru fakt ten przemawia za 1 Uzasadnienie projektu ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o działalności ubezpieczeniowej. 2 Por. A. Daszewski, Pakiet ustawy ubezpieczeniowych ocena konsumenta ; opracowanie przygotowane przez Biuro Rzecznika Ubezpieczonych, styczeń 2004, s Ustawa z dnia 22 maja 2003 roku o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. Nr 124, poz z późn. zm.). 4 Ustawa z dnia 22 maja 2003 roku o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym oraz Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 124, poz. 1152). 1

5 kompleksowym przeglądem działań zakładów ubezpieczeń w tym zakresie. Była to też po części reakcja na wpływające do KNUiFE i Rzecznika Ubezpieczonych skargi ubezpieczonych oraz pojawiające doniesienia prasowe i inne publiczne sygnały pochodzące m.in. z Federacji Konsumentów. Za podstawowe cele opracowania przyjęto: dokonanie oceny działań podjętych przez zakłady ubezpieczeń dla zapewnienia dostępu ubezpieczonych i innych uprawnionych do akt szkodowych, wskazanie ewentualnych naruszeń prawa w tym przedmiocie, sformułowanie i upublicznienie zasad dobrych praktyk w tym zakresie. Przeprowadzona analiza objęła miejsce, sposób, koszty i łatwość dostępu, a także upowszechnianie informacji o istnieniu prawa dostępu do akt szkodowych - wszystkie te elementy mogą stanowić pola ewentualnych utrudnień. W przeprowadzonym badaniu zakłady ubezpieczeń zostały także poproszone o wypowiedź nt. zauważonych problemów w stosowaniu przepisów oraz zaistniałych próbach nadużywania prawa dostępu do akt szkodowych. Raportem objęto także analizę regulacji prawnych określających zakres uprawnień klientów wobec zakładów ubezpieczeń. Informacje te stały się także podstawą dla wstępnej oceny skuteczności wprowadzonych uregulowań Analiza ta może okazać się przydatna w przyszłych pracach nad nowelizacją ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Istotny jest także inny cel niniejszego raportu. Konkluzje z niego wynikające będą wykorzystane z jednej strony w bieżących działaniach nadzorczych, w szczególności zbadane zostaną stwierdzone naruszenia przepisów prawa, z drugiej zaś - będzie to ważna przesłanka dla kształtowania działań niewładczych w ramach realizowanej przez Komisję Nadzoru polityki konsumenckiej. Poprzez działania o charakterze niewładczym należy rozumieć kroki zmierzające do pozytywnego kształtowania rynku poprzez podnoszenie poziomu świadomości ubezpieczeniowej wśród klientów zakładów ubezpieczeń i kreowanie dobrego obyczaju rynkowego pośród ubezpieczycieli. Realizacja tych celów polegać ma na upowszechnianiu wiedzy o prawach konsumentów w zakresie ubezpieczeń, o specyfice produktów ubezpieczeniowych oraz rekomendowaniu dobrych praktyk, tam gdzie brakuje uregulowań prawnych, a konieczne są pewne środki skłaniające zakłady ubezpieczeń do większej dbałości o dobro ubezpieczonych. W zakresie omawianego prawa dostępu do akt szkodowych wydaje się użyteczne upowszechnienie wiedzy o istnieniu tego uprawnienia oraz uświadamianie konsumentów, by wybierając usługę ubezpieczeniową zwrócili uwagę także i na tę cechę oferowanych produktów, jaką jest przejrzystość procedury likwidacyjnej. Podejście takie wyrasta z przekonania, że wzrastające oczekiwania klientów będą prowadzić do lepszej obsługi oferowanej przez zakłady ubezpieczeń. 2

6 1.2 Źródła i zakres informacji Niniejsze opracowanie oparto o informacje pochodzące od trzech stron zainteresowanych prawem dostępu do akt szkodowych: ubezpieczonych, zakładów ubezpieczeń oraz instytucji powołanych do ochrony interesów ubezpieczonych. Punktem wyjścia była analiza prawna nowych uregulowań, w ramach której dokonano identyfikacji obszarów możliwych wątpliwości prawnych i utrudnień w stosowaniu prawa wynikających z brzmienia przepisów oraz zaproponowano możliwe rozstrzygnięcia. W tym zakresie wykorzystano wewnętrzne materiały Komisji Nadzoru oraz uzyskano stanowisko Rzecznika Ubezpieczonych. Analizę stanu regulacji zawiera rozdział 2 niniejszego raportu. Podstawowym i zarazem najbardziej obszernym źródłem wykorzystanym w raporcie były odpowiedzi zakładów ubezpieczeń udzielone na wezwanie organu nadzoru. Wezwanie skierowano do zakładów oferujących ubezpieczenia w ramach działu II uznając, że badana problematyka dotyczy w szczególności właśnie tego działu ubezpieczeń. Z powodu braku uprawnień do dokonywania czynności nadzorczych na podstawie art. 207 ustawy o działalności ubezpieczeniowej, pominięto zakłady ubezpieczeń wykonujące działalność na terytorium RP na zasadzie swobody świadczenia usług oraz krajowe oddziały zagranicznych zakładów ubezpieczeń z krajów UE oraz Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Jedyny oddział główny zagranicznego zakładu ubezpieczeń Elvia Travel Insurance Company nie został objęty analizą, gdyż zezwolenie na prowadzenie działalności otrzymał dopiero pod koniec 2003 roku. Łącznie wezwanie skierowano do 35 podmiotów wszystkie udzieliły odpowiedzi. Do zakładów ubezpieczeń objętych analizą organ nadzoru zwrócił się o udzielenie odpowiedzi w oparciu o dołączony kwestionariusz (zob. Aneks). Pytania kwestionariusza dotyczyły poniższych grup zagadnień związanych z realizacją prawa dostępu do akt szkodowych: aspekt organizacyjny, formy udostępniania, koszty, zakres przedmiotowy uprawnienia, informacja o uprawnieniu, regulacje wewnętrzne. Grupa pytań dotyczących aspektu organizacyjnego udostępniania akt szkodowych objęła kwestie związane z miejscem udostępniania, sposobem weryfikacji uprawnienia do dostępu oraz czasem potrzebnym na uzyskanie akt. Ponadto zadano także pytania o ewentualne ułatwienia nie wynikające z przepisów prawa, ale mogące mieć duże znaczenie praktyczne dla pewnych grup uprawnionych, takich jak: osoby mieszkające w znacznej odległości od miejsca przechowywania akt, osoby 3

7 niepełnosprawne lub osoby, które ze względu na stan zdrowia często spowodowany wypadkiem objętym ubezpieczeniem - nie mogą osobiście dokonać wglądu do akt sprawy. Pytania dotyczące form udostępniania akt szkodowych skoncentrowano na technicznych możliwościach wykonania kserokopii akt. Założono bowiem, że skorzystanie z uprawnienia do wglądu do akt nie powinno nastręczać trudności technicznych. Natomiast wykonanie kopii może być problemem, zwłaszcza w filiach zakładów ubezpieczeń lub zakładach prowadzących działalność w ograniczonym zakresie (np. TUW-y). Pytania dotyczyły także możliwość skanowania danych lub fotografowania akt, jeśli osoba dysponuje własnym sprzętem, co wydaje się ważne w kontekście możliwości uniknięcia wysokich kosztów kopiowania z wykorzystaniem sprzętu udostępnianego przez zakład ubezpieczeń. Grupa pytań dotyczących opłat pobieranych za kopie lub odpisy akt szkodowych objęła nie tylko wysokość opłat, ale także kalkulacje oraz sposoby ich wnoszenia. Ten ostatni aspekt może bowiem być źródłem niepotrzebnych uciążliwości. Tytułem przykładu - jeśli wykonanie kopii uzależnione jest od dokonania opłaty w gotówce w kasie zakładu, to nie jest możliwe korespondencyjne zapoznanie się z aktami (a niektóre zakłady taką możliwość dopuszczają); z kolei konieczność dokonania opłaty przelewem powoduje, że osoba korzystająca z prawa na miejscu musi znaleźć oddział banku lub placówkę poczty, następnie dokonać wpłaty, uiścić prowizję, a z dokumentem potwierdzenia wpłaty powrócić do miejsca udostępniania akt. U podstaw sformułowania pytań dotyczących zakresu udostępnianych dokumentów legła obawa, że ogólne w swoim charakterze przepisy ustawy mogą być pretekstem do ustalania niejednolitego zakresu udostępnianych akt, a nawet ukrywania niektórych dokumentów. Inną przyczyną były wcześniejsze sygnały, iż niektóre dokumenty są wyłączane z akt szkodowych, mimo że mają znaczenie dla ustalenia zakresu odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń. Wychodząc z założenia, że nie jest możliwe sformułowanie zamkniętego katalogu dokumentów składających się na akta szkodowe zadano pytania o dokumenty typowe oraz wyodrębniono sprawę szczegółowej kalkulacji szkody, gdyż udostępnianie precyzyjnych kosztorysów naprawienia szkody było naruszeniem podnoszonym w skargach na działalność zakładów ubezpieczeń. W związku z tym, że analizie poddana została realizacja uprawnienia opartego o przepisy, które weszły w życie stosunkowo niedawno uznano za wskazane zapytanie, czy zakłady ubezpieczeń starają się z własnej inicjatywy informować o nim klientów. Ostatni aspekt ankiety dotyczył posiadania przez zakłady ubezpieczeń regulacji wewnętrznych dotyczących zasad udostępniania akt szkodowych. Celem było pozyskanie informacji pozwalających stwierdzić: - czy zakłady ubezpieczeń uznają, że przepisy ustawy wyczerpująco regulują kwestię udostępnia akt, czy też dokonują dalej idących uszczegółowień, - jak przekładane są przepisy ustawy na uwarunkowania wewnętrzne poszczególnych zakładów ubezpieczeń o różnej strukturze organizacyjnej i różnym zakresie działalności, 4

8 - czy zakłady ubezpieczeń o rozbudowanej strukturze organizacyjnej dokonują ujednolicania zasad obsługi klientów. Uzupełniającym źródłem informacji było dokonanie analizy sygnałów o nieprawidłowościach zgłaszanych przez osoby korzystające z usług ubezpieczeniowych w tym zakresie przeprowadzono analizę skarg zgłaszanych zarówno do Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, jak i do Rzecznika Ubezpieczonych. W analizie tej starano się uchwycić nie tylko dane ilościowe wskazujące na rozmiar ujawnianych nieprawidłowości w korzystaniu z badanego uprawnienia, ale także na rodzaj utrudnień i postawę zakładów ubezpieczeń w toku rozpatrywania skarg. Zwrócono się także o informacje do Federacji Konsumentów, która jest również adresatem skarg klientów zakładów ubezpieczeń. Jednym z założeń było oparcie raportu na informacjach pochodzących z wielu źródeł, tak aby uwzględnić perspektywę poszczególnych grup uczestników rynku ubezpieczeń w postrzeganiu nowej instytucji prawa ubezpieczeniowego. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że o ile zakłady ubezpieczeń mogły zostać poproszone bezpośrednio o wyrażenie swojego stanowiska, o tyle zdanie ubezpieczonych rozpoznane zostało tylko poprzez skargi składane do organu nadzoru lub Biura Rzecznika Ubezpieczonych, a także pośrednio przez publikacje prasowe, m.in. dziennika Rzeczpospolita. Specyfika skarg i interwencji prasowych nakazuje wykorzystanie tego źródła w sposób krytyczny, czego starano się przestrzegać przy przygotowaniu opracowania. 5

9 2 Uregulowania prawne dotyczące dostępu do akt szkodowych 2.1 Nowa regulacja ubezpieczeniowa W stanie prawnym, który obowiązywał przed wejściem w życie pakietu ustaw z dnia 22 maja 2003 r. brakowało wyraźnego określenia prawa osoby ubezpieczonej lub uprawnionej z umowy ubezpieczenia do dostępu do dokumentów, na podstawie których zakład ubezpieczeń stwierdzał swoją odpowiedzialność odszkodowawczą. W nowych, obowiązujących od dn. 1 stycznia 2004 r. regulacjach działalności ubezpieczeniowej szeroko rozumiane prawo do informacji przysługujące ubezpieczonemu, ubezpieczającemu lub uprawnionemu z umowy ubezpieczenia zostało wpisane w treść przepisów. Podstawowe znaczenie ma tutaj uprawnienie sformułowane w art. 16 ust. 4 ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Warto jednak także zwrócić uwagę na inne przepisy tej ustawy odnoszące się do zakresu udostępniania informacji przez zakład ubezpieczeń: tj. art. 19 ust. 2 pkt 20, art. 20 ust. 2, art. 21 ust. 3 w kontekście art. 23, oraz art. 25 ust. 3. Ważną wskazówką interpretacyjną jest usytuowanie art. 16 ust. 4 i pozostałych ww. przepisów wśród zasad wykonywania działalności ubezpieczeniowej, co wskazuje, że określone w nich zasady mają wymiar uniwersalny w całej działalności ubezpieczeniowej. Wskazuje to także na ogólną tendencję ustawodawcy do zapewnienia otwartości informacyjnej zakładu ubezpieczeń wobec innych stron stosunku ubezpieczenia. 2.2 Uwagi terminologiczne W dotychczasowej, krótkiej praktyce zaczyna się ucierać uproszczona nazwa uprawnienia sformułowanego w art. 16 ust. 4 ustawy o działalności ubezpieczeniowej, jako prawa wglądu do akt szkodowych lub prawa dostępu do akt szkodowych. W niniejszym opracowaniu są one używane zamiennie, należy jednak zastrzec, że określenia te mogą być mylące z dwóch powodów. Przede wszystkim mylnie akcentują, iż chodzi o dostęp do pewnej materialnej postaci dokumentów (akta). Nie oddaje to prawidłowo ustawowego zakresu tego prawa, w którym mowa o informacjach i dokumentach, a zatem niezależnie od tego, w jakiej formie dana informacja zostania zapisana lub utrwalona, jeśli spełnia inne wymogi ustawowe, podlega udostępnieniu. Ponadto określenia te sugerują sposób realizacji tego prawa (wgląd, dostęp). Warto jednak zaznaczyć, że nie jest to jedynie możliwość zapoznania się z treścią tych informacji, ale także prawo sporządzenia odpisów lub kopii dokumentów. Mimo tych zastrzeżeń, akceptowalne wydaje się używanie wyżej wskazanych określeń ze względu na potrzebę stworzenia zwięzłego opisu uprawnień zdefiniowanych w art. 16 ust. 4 ustawy o działalności ubezpieczeniowej. 6

10 2.3 Zakres przedmiotowy prawa Zakres przedmiotowy prawa dostępu do akt szkodowych wymaga szczególnej analizy. Jak wyżej stwierdzono przedmiotem uprawnień składających się na to prawo nie są tylko akta szkodowe, gdyż dostęp ten dotyczy informacji niezależnie od metod użytych do ich utrwalenia. Podstawową formą będą dokumenty w formie papierowej, ale mogą to być także wszelkiego rodzaju formy zapisu elektronicznego. W szczególności, jeśli informacje i dokumenty mają postać elektroniczną za udostępnienie należy uznać bądź wykonanie kopii w wersji elektronicznej, bądź przeniesienie elektronicznego obrazu dokumentów na papier poprzez wydrukowanie i autoryzowanie dokonanych wydruków (np. przez parafowanie przez pracownika zakładu ubezpieczeń) w zależności od technicznych możliwości obu stron. Ze sformułowania ustawowego wiadomo, że prawo dotyczy informacji, które są związane ze szkodą (akta szkodowe ). Nie o każdy związek tu jednak chodzi. Udostępnieniu podlegają bowiem tylko te informacje i dokumenty, które miały wpływ na ustalenie odpowiedzialności gwarancyjnej zakładu ubezpieczeń i wysokości odszkodowania lub świadczenia. Należy także stwierdzić, iż nie można stosować automatycznego udostępniania wszystkich dokumentów związanych z daną szkodą, np. w postaci teczki, gdzie zgromadzono wszystkie dokumenty związane ze sprawą. Stwierdzenie takie jest o tyle ważne, że ubezpieczyciel musi przestrzegać innych przepisów, które zabraniają udostępniania niektórych informacji. Tytułem przykładu wskazać można sytuację, gdy w teczce z aktami znajduje się korespondencja z organami ścigania, tymczasem, zgodnie z art. 20 ustawy o działalności ubezpieczeniowej, zakład ubezpieczeń powinien zachować w tajemnicy informację o przekazaniu Policji informacji związanych z danym roszczeniem odszkodowawczym. Innym zagrożeniem dla respektowania art. 20 jest praktyka nanoszenia na dokumentach różnego rodzaju dekretacji lub adnotacji, których treść mogłaby wskazywać na przekazanie Policji danych. Nie mogą być one nanoszone na akta, które mogą podlegać udostępnianiu na zasadach przewidzianych w art. 16 ust. 4 ustawy. W celu realizacji normy zawartej w art. 20 ustawy zakład ubezpieczeń winien przedsięwziąć takie środki organizacyjne, które z jednej strony pozwolą zrealizować prawo dostępu do akt szkodowych, a z drugiej nie będą kolidowały z dobrem prowadzonego dochodzenia. Innym problemem jest ustalenie relacji, w jakiej pozostają wobec siebie przepisy art. 21 ust 3 i art. 16 ust. 4 ustawy o działalności ubezpieczeniowej. W literaturze można napotkać tezę, iż przepisy art. 21 ust. 3 należy traktować jako lex specialis w stosunku do art. 16 ust. 4 oraz art. 25 ust. 3, i zgodnie z regułą kolizyjną lex specialis derogat legi generali dane medyczne ujawniać tylko osobom wymienionym w art. 21 ust. 3, natomiast pozostałe dokumenty i informacje - wszystkim osobom, o których mowa w art. 16 i art. 25 ustawy5. 5 K. Malinowska, Umowa ubezpieczenia w nowym ustawodawstwie ubezpieczeniowym uwagi krytyczne, Monitor Prawniczy 2004 nr 4 7

11 Rozumiejąc intencję zapewnienia szczególnej ochrony danym o stanie zdrowia określonych osób można mieć wątpliwości do powołanej wyżej metody. Art. 16 dotyczy sytuacji ustalenia odszkodowania, natomiast art. 21 dotyczy stanu, w którym ubezpieczenie nie musi być zawarte. Jego treść wynika m.in. z konieczności zabezpieczenia prawa do informacji osobom, które wnosiły o zawarcie umowy ubezpieczeniowej, a które nie otrzymały ochrony po przeprowadzeniu badań przez zakład ubezpieczeń. Warunkiem posłużenia się regułą kolizyjną, jest ustalenie, iż określenie okoliczności zastosowania normy szczegółowej mieści się w szerzej zarysowanym zakresie stosowania normy ogólnej. Tutaj taka czysta sytuacja nie ma miejsca, np. z uprawnienia zawartego w art. 21 ust. 3 można skorzystać przed zawarcie umowy ubezpieczenia, co nie wchodzi w grę przy uprawnieniu z art. 16 ust. 4. Art. 21 ust. 3 nie formułuje wprost uniwersalnego ograniczenia dostępności danych o stanie zdrowia. Wręcz przeciwnie przepis ten wprowadza uprawnienie, na mocy którego określone dane stają się dostępne. Oczywiście krąg uprawnionych w tym przypadku jest ściśle zdefiniowany. Funkcją normy zawartej w art. 21 ust. 3 jest zatem otwarcie informacyjne zakładu ubezpieczeń. Jest ono w tym przypadku limitowane i kontrolowane, ale jak się wydaje, nie powinno to służyć do konstruowania na drodze rozumowania a contrario ograniczeń w innych uprawnieniach składających się na szeroko rozumiane prawo do informacji posiadanych przez zakład ubezpieczeń. Ochrona informacji posiadanych przez zakład ubezpieczeń wynikać powinna z regulacji, z których wypływa obowiązek dochowania tajemnicy ubezpieczeniowej (art. 19). Na mocy wyłączenia ustawowego nie obowiązuje ona wobec osób mających dostęp do akt na podstawie art. 16 ust. 4, co wyraźnie zapisano w art. 19 ust. 2 pkt 20. Jeśli zatem próbuje się na podstawie art. 21 ust. 3 z kolei zawężać lub raczej wyłączać powyższe wyłączenie w odniesieniu do pewnej kategorii danych na podstawie argumentów systemowych (takim argumentem jest rozumowanie oparte o zasadę lex specialis...) to budzi to właśnie systemowe zastrzeżenia. Niemniej jednak, jak wspomniano na wstępie powyższego wątku rozważań, należy zgodzić się z ogólną intencją szczególnego zabezpieczenia danych o stanie zdrowia, zwłaszcza, że w ubezpieczeniach odpowiedzialności cywilnej na podstawie art. 16 ust. 4 ustawy dostęp do tych informacji będzie miał np. sprawca szkody. Powstaje tu zatem kolizja dóbr. Z jednej strony, mamy dobro poszkodowanego do ochrony prywatności danych o jego stanie zdrowia, a z drugiej - godne ochrony jest także prawo osoby uprawnionej z umowy ubezpieczenia do informacji o zasadności działań zakładu ubezpieczeń w danej szkodzie pokrytej z zakupionej przez niego usługi ubezpieczeniowej. Mając na względzie wyżej sformułowane wątpliwości co do stosowania art. 21 ust. 3 jako lex specialis wobec art. 16 ust. 4 należy postulować precyzyjną i jasną decyzję ustawodawcy której z wartości i w jakim stopniu dać pierwszeństwo. Być może w toku prac legislacyjnych uda się znaleźć jakieś kompromisowe rozwiązanie zabezpieczające interesu obu stron. Problem opisanego konfliktu dóbr nie dotyczy jedynie danych medycznych. Na podstawie mechanizmu udostępniania akt określonego w art. 16 ust. 4 można wyobrazić sobie udostępnienie innych informacji zasługujących na szczególną ochronę, np. danych osobowych, danych o prowadzonej działalności gospodarczej, danych o zarobkach. Taka sytuacja może mieć miejsce, gdy 8

12 do otrzymania odszkodowania będzie miał prawo uprawniony z umowy ubezpieczenia, który nie będzie jednocześnie ubezpieczającym, czy ubezpieczonym. Wydaje się, że w obecnym stanie prawnym nie można w jasny sposób rozstrzygnąć powyższego zagadnienia, co stanowi dodatkowy argument dla podjęcia prac legislacyjnych w tym zakresie. 2.4 Zakres podmiotowy prawa Krąg osób, które mogą skorzystać z uprawnienia dostępu do akt szkodowych obejmuje ubezpieczającego, ubezpieczonego oraz uprawnionego z umowy ubezpieczenia. Zatem w zależności od konstrukcji umowy ubezpieczenia może to być jedna osoba, która jest jednocześnie tym podmiotem, który wystąpił o ochronę ubezpieczeniowej i zarazem z niej korzysta. Możliwe są jednak sytuacje inne - takie, w których wystąpi wielość uprawnionych do dostępu do akt szkodowych. W praktyce stosowania tego przepisu pojawiały się wątpliwości, czy uposażeni mają prawo dostępu do akt szkodowych. Wydaje się, że tak, choć nie w każdej sytuacji. Uposażeni bowiem będą mieli to prawo tylko wtedy, gdy staną się uprawnionymi z umowy ubezpieczenia po śmierci ubezpieczonego, a więc będą to czynili jako uprawnieni, a nie jako uposażeni (uprawnieni warunkowo). Dla uprawnionych zaś prawo dostępu do akt szkodowych jest wyraźnie przewidziane w art. 16 ust. 4. Takie ujęcie usuwa powstałe wątpliwości i oznacza zarazem, że w sytuacji wypadku ubezpieczeniowego, który nie aktualizuje ich uprawnienia nie mogą żądać dostępu do akt szkodowych. 2.5 Powstanie i wygaśniecie uprawnienia problemy interpretacyjne Istotna wątpliwość nasuwa się przy próbie ustalenia momentu powstania uprawnienia. Powstaje pytanie, czy można żądać dostępu do akt przed przygotowaniem stanowiska w sprawie wypłacenia odszkodowania, a więc jeszcze w trakcie postępowania likwidacyjnego prowadzonego przez zakład ubezpieczeń. Za odpowiedzią, iż dostęp do akt szkodowych jest możliwy dopiero po stwierdzeniu przez zakład swojej odpowiedzialności i ustaleniu wysokości należnego odszkodowania przemawia użyte w przepisie sformułowanie, że powinny to być akta, które miały wpływ na ustalenie odszkodowania lub świadczenia. Użycie przez ustawodawcę czasu przeszłego wskazuje, że chodzi o czas po zakończeniu postępowania likwidacyjnego. Wydaje się też, iż takie rozumienie nie niweczy celu ustawodawcy, jakim ma być uczynienie postępowań likwidacyjnych bardziej transparentnymi i oddanie w ręce konsumentów środków prawnych, które sprawią, iż podejmowanie ewentualnych kroków odwoławczych będzie bardziej skuteczne i merytoryczne. Udostępnienie akt szkodowych po zakończeniu postępowania nie umniejsza funkcji dostępu do akt. Nie wydaje się, by ustawodawca chciał dać dostęp do akt w toku procesu likwidacji szkody, na podobieństwo zapewnienia udziału strony w postępowaniach sądowych czy administracyjnych. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że Rzecznik Ubezpieczonych zajął odmienne stanowisko w odniesieniu do momentu powstania uprawnienia. Zasadza się ono na stwierdzeniu, że uzależnienie udostępnienia akt szkodowych od zajęcia przez zakłady ubezpieczeń stanowiska merytorycznego w 9

13 sprawie uniemożliwia ubezpieczonemu uzyskanie informacji w trakcie, częstokroć długotrwałego, postępowania likwidacyjnego. W opinii Rzecznika jest to sprzeczne z celem umieszczenia komentowanego przepisu w ustawie. W powołanym stanowisku wykładnia językowa także przemawia za tym, by uznać, iż art. 16 ust. 4 ma zastosowanie przed zakończeniem procesu likwidacyjnego. Wniosek ten wywiedziono ze stwierdzenia, że przepis ten precyzuje jedynie zakres danych, które trzeba udostępnić, a wniosek, iż przesądza on o momencie powstania uprawnienia stanowi nadinterpretacje przepisu i działa na niekorzyść uprawnionego. Należy podzielić opinię, że interpretacja wyrażona w opinii Rzecznika Ubezpieczonych jest korzystniejsza dla ubezpieczonego. Wydaje się jednak, że nie ma przeszkód, by domagać się bardziej precyzyjnego sformułowania przepisu, gdyż wątpliwości wyrażone w początkowych zdaniach niniejszego punktu nie są do końca usuwane przez argumentację zaprezentowaną w stanowisku Rzecznika Ubezpieczonych. Obok powyższych dwóch stanowisk niektóre zakłady ubezpieczeń przyjęły interpretację, która nie wyklucza dostępu do akt szkodowych już w trakcie postępowania likwidacyjnego. Jednak w związku z brzmieniem art. 16 ust. 4 (mowa w nim o udostępnianiu akt, które miały wpływ na ustalenie... ) zakłady te przyjmują, że dostępne będą tylko akta, które pochodzą od innych podmiotów niż zakład ubezpieczeń. Dopiero bowiem w decyzji końcowej ustalenia dokonywane przez zakład ubezpieczeń można uznać za ostateczne i wiążące. Podejście takie pokrywa się poniekąd z poglądem Rzecznika Ubezpieczonych, iż sformułowania z art. 16 ust. 4 wskazują nie tyle na moment powstania uprawnienia, ile kwalifikują zakres przedmiotowy udostępnianych informacji. Jednakże skutki takiego wnioskowania prowadzą do sytuacji, w których korzystający z prawa wglądu nie będzie mógł zapoznać się z najważniejszymi dokumentami dotyczącymi szkody przed decyzją zakładu ubezpieczeń. Stanowi to dodatkową przesłankę przemawiającą za potrzebą doprecyzowania przepisu. Co do określenia momentu wygaśnięcia uprawnienia, stwierdzić należy, iż akta powinny być udostępniane nie krócej niż do momentu, w którym ubezpieczony może skutecznie dochodzić roszczeń od ubezpieczyciela, czyli, co do zasady, do momentu przedawnienia roszczenia. Nie wydaje się jednak, by zakład ubezpieczeń mógł skutecznie odmówić osobie uprawnionej dostępu do akt nawet po tym terminie, o ile dokumenty są przechowywane przez niego lub na jego rzecz, np. ze względu na wyznaczone innymi przepisami minimalne okresy przechowywania dokumentacji szkodowej. 2.6 Warunki i sposób udostępnienia akt szkodowych Ustawa ramowo definiuje warunki dostępu do akt szkodowych. Sposób udostępniania nie może się wiązać z nadmiernymi, ponad potrzebę, utrudnieniami. W przypadku żądania odpisów lub kserokopii koszt ich sporządzenia ponosi wnoszący o ich sporządzenie. Ustawodawca zatem pozostawił praktyce stosowania prawa przestrzeń, w której nastąpi doprecyzowanie granic ewentualnych utrudnień w dostępie do akt. Sam fakt wystąpienia utrudnień w tym zakresie nie uznaje się za naruszający prawo. Niedozwolone jest utrudnianie dostępu w sposób nadmierny, co doprecyzowano przez określenie ponad potrzebę. Przy ocenie występujących utrudnień w 10

14 dostępie do akt szkodowych należy uznać, że są one usprawiedliwione, jeśli wynikają z obiektywnych okoliczności, których pokonanie nie jest możliwe lub gdy usunięcie utrudnień pociąga za sobą niewspółmiernie wysokie koszty. Określenie zakresu przedmiotowego uprawnienia dostępu poprzez wskazanie, że dotyczy ono zarówno dokumentów, jak i informacji jednocześnie rzutuje na sposób udostępnienia. Podstawowym sposobem będzie zapewnienie wglądu, czyli stworzenie faktycznej możliwości zapoznania się ze stanowiskiem zakładu ubezpieczeń, co oznaczać będzie przedłożenie odpowiednich dokumentów oraz umożliwienie ich niezakłóconej lektury. Konieczność dbania o stan akt szkodowych usprawiedliwia ciągłą obecność pracownika zakładu ubezpieczeń przy udostępnieniu akt, która jednak nie powinna stanowić utrudnienia dla procesu zapoznawania się z zawartością dokumentacji. Jeśli informacje objęte prawem dostępu mają formę elektroniczną należy zapewnić możliwość zapoznania się z nimi. Wydaje się, że możliwe jest uznanie za wywiązanie się z obowiązków w tym zakresie przez zakład ubezpieczeń, jeśli dokumenty w formie elektronicznej będą wydrukowane i potwierdzone przez zakład ubezpieczeń. Potwierdzenie wydruku, choć nie wymagane przez prawo, może zapobiec potencjalnym sporom, co do informacji, jakie faktycznie zostały udostępnione, jak też i w zakresie późniejszych modyfikacji pliku, z którego wydruk został wykonany. W niektórych przypadkach wydruk może okazać się formą niewystarczającą, np. konieczne będzie udostępnienie pliku poprzez wyświetlenie go na ekranie, jeśli istotny dla sprawy jest kolor uszkodzonej powłoki lakierniczej pojazdu, a wydruk cyfrowo wykonanego zdjęcia zniekształca kolory. Ogólnie można stwierdzić, że w nietypowych sytuacjach należy rozważyć, czy forma udostępnienia nie ogranicza zakresu udostępnianych informacjach, i tak jak w powyższym przykładzie, jeśli w danej sytuacji kolor jest informacją istotną, to należy poszukiwać takiego sposobu udostępnienia akt, który umożliwi zapoznanie się z nią uprawnionemu. 2.7 Specyfika dostępu do akt szkodowych w ubezpieczeniach obowiązkowych W przypadku ubezpieczeń obowiązkowych (w tym odpowiedzialności cywilnej) dostęp do akt szkodowych określony art. 16 ust. 4 ustawy o działalności ubezpieczeniowej jest zmodyfikowany. Odpowiadający mu art. 14 ust. 5 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych daje takie samo uprawnienie, jednak inaczej zdefiniowano krąg uprawnionych, do których należy poszkodowany lub uprawniony z umowy ubezpieczenia. Art. 14 ust. 5 jest przepisem o charakterze lex specialis wobec art. 16 ust. 4 ustawy. Oba przepisy dotyczą uprawnienia tej samej treści, o ile jednak art. 16 ust. 4 ustawy o działalności ubezpieczeniowej dotyczy generalnie wszystkich umów ubezpieczeniowych, o tyle art. 14 ust. 5 dotyczy tylko ubezpieczeń obowiązkowych. Pojawia się wątpliwość, czy nie oznacza to, że dostępu do akt szkodowych nie będzie miał ubezpieczający lub ubezpieczony, gdyż nie został wymieniony w art. 14 ust. 5. Wydaje się, że w umowie ubezpieczenia OC ubezpieczający lub ubezpieczony jest także osobą uprawnioną z umowy ubezpieczenia, tyle tylko, 11

15 że treść jego uprawnienia nie polega na otrzymaniu odszkodowania, a na nieuszczupleniu majątkowym będącym następstwem odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu. Możliwa jest bowiem sytuacja, gdy ubezpieczony sam wyrówna szkodę pokrzywdzonemu, a następnie zwróci się o stosowną rekompensatę do zakładu ubezpieczeń. Oczywiście poszkodowany jest także uprawnionym z umowy ubezpieczenia, z tą różnicą, że o jego uprawnieniu nie decyduje fakt, iż jest stroną umowy ubezpieczenia, ale przepis ustawy dający poszkodowanemu uprawnienie skierowania roszczenia bezpośrednio do zakładu ubezpieczeń (art kc). Reasumując, ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych nie zakreśla innego kręgu uprawnionych, a jedynie inaczej go definiuje. Inną wątpliwością prawną, wynikającą z analizy relacji art. 14 ust. 5 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych i art. 16 ust. 4 ustawy o działalności ubezpieczeniowej jest kwestia intencji ustawodawcy, które stały za nieco innym określeniem akt podlegających udostępnieniu. Przepis art. 16 ust. 4 dotyczy m.in. informacji i dokumentów, które miały wpływ na ustalenie odpowiedzialności gwarancyjnej zakładu ubezpieczeń, natomiast przepis z ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych zawiera stwierdzenie, iż chodzi o informacje i dokumenty, które miały wpływ na ustalenie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń i nie używa w tym kontekście przymiotnika gwarancyjny. Powstaje w ten sposób pytanie, czy ta niejednolitość w określaniu odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń ma znaczenie dla stosowania tej normy. W ustawie o działalności ubezpieczeniowej, art. 16 ust. 4 jest jedynym miejscem, w którym mowa o odpowiedzialności gwarancyjnej zakładu ubezpieczeń. Kodeks cywilny w przepisach dot. ubezpieczeń również nie używa terminu odpowiedzialność z przymiotnikiem gwarancyjna. Uprawnia to do wniosku, że nie pełni on tu jakiejś szczególnej roli. Choć odpowiedzialność gwarancyjna może wywoływać skojarzenia z ubezpieczeniami odpowiedzialności cywilnej (poprzez inny termin suma gwarancyjna ), to twierdzenie, iż art. 16 ust. 4 dotyczy tylko tej grupy ubezpieczeń nie ma podstaw. Zarówno umieszczenie tego przepisu wśród zasad odnoszących się do całokształtu działalności ubezpieczeniowej, jak też i prokonsumencki charakter normy wskazuje, iż dotyczy ona wszystkich rodzajów ubezpieczeń 6. Wydaje się zatem, że nie należy wyprowadzać ze wskazanej różnicy żadnych wniosków normatywnych. Należy uznać, że użycie przez ustawodawcę słowa gwarancyjny jest odbiciem pojawiających się w literaturze przedmiotu wątków podkreślających specyficzną odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń, która wyróżnia się na tle innych rodzajów odpowiedzialności przewidzianej w prawie cywilnym, co oznacza uznanie istnienia odpowiedzialności o charakterze gwarancyjnym za immanentną cechę stosunku ubezpieczeniowego per se 7. 6 Na prokonsumencki charakter przepisu w tym kontekście powołano się w piśmie okólnym UKNUiFE do zakładów ubezpieczeń z dnia 28 maja 2004 roku. 7 Określenie odpowiedzialność gwarancyjna można spotkać w literaturze, np. A. Wąsiewicz, Umowa ubezpieczenia w: Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej 3, red. A. Wąsiewicz, Branta, Bydgoszcz 1997, s. 98; M. Krajewski, Umowa ubezpieczenia - komentarz, CH Beck, Warszawa 2004, s. 168, a także M. Orlicki, Umowa ubezpieczenia, C.H.Beck, Warszawa 2002, s W tej ostatniej pozycji użyto terminu odpowiedzialność odszkodowawcza gwarancyjno-repartycyjna, 12

16 2.8 Dostęp do akt szkodowych (art. 16 ust. 4 ustawy) a dostęp do informacji o wypadku ubezpieczeniowym (art. 25 ust. 3 ustawy) Istotna dla całokształtu analizy wydaje się również relacja art. 16 ust. 4 ustawy o działalności ubezpieczeniowej do art. 25 ust. 3 tej ustawy, który również statuuje obowiązek udzielania informacji. Zakres przedmiotowy obowiązku wynikającego z art. 25 ust. 3 dotyczy udostępniania na żądanie posiadanych przez zakład informacji związanych z wypadkiem lub zdarzeniem będącym podstawą ustalenia jego odpowiedzialności oraz ustalenia okoliczności wypadków i zdarzeń losowych, jak również wysokości odszkodowania lub świadczenia. Krąg podmiotów uprawnionych to: ubezpieczony, uposażony, uprawniony z umowy ubezpieczenia lub poszkodowany. Krąg ten został inaczej określony niż w art. 16 ust. 4, a i sam przedmiot udostępnienia został tu nazwany inaczej. W porównaniu z kręgiem osób, które wymienia art. 16 nie ma tutaj ubezpieczającego, natomiast pojawia się poszkodowany i uposażony. O ile w art. 16 mowa o dokumentach, które miały wpływ na jego rozstrzygnięcie, czyli zasadniczo po ustaleniu odpowiedzialności odszkodowawczej, o tyle w art. 25 chodzi głównie o informacje o okolicznościach faktycznych i stwierdzeniach dotyczących rozmiaru szkód. Informacje te zostały zdefiniowane, jako: - informacje związane z wypadkiem lub zdarzeniem, który jest podstawą ustalenia odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, - ustalenia okoliczności wypadków i zdarzeń losowych, - ustalenia wysokości odszkodowania lub świadczenia. Jak widać w powyższym wyliczeniu termin ustalenia użyto w dwóch znaczeniach: - czasownikowym - dla określenia czynności zakładu ubezpieczeń polegającej na weryfikacji, przyjęciu bądź odrzuceniu odpowiedzialności, - rzeczownikowym tu termin ustalenia jest odpowiednikiem stwierdzeń, rozstrzygnięć. Użycie jednego terminu przez ustawodawcę co do zasady powinno być interpretowane jako użycie ich w jednakowym znaczeniu. Jednak przyjęcie jednolitego rozumienia tego terminu powoduje, że omawiany przepis będzie zawierał nielogiczne zdefiniowanie przedmiotu udostępnienia. Przy takiej interpretacji udostępniane miałyby być informacje związane z wypadkiem lub zdarzeniem, który jest podstawą: - ustalenia odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, - ustalenia okoliczności wypadków i zdarzeń losowych, - (jak również ) ustalenia wysokości odszkodowania lub świadczenia. W ten sposób termin ustalenia byłby rozumiany jednolicie czasownikowo, ale należałoby przyjąć, iż informacje związane z wypadkiem lub zdarzeniem byłyby podstawą do ustalenia okoliczności 13

17 wypadków i zdarzeń losowych. Skoro zatem z obu możliwych interpretacji samej warstwy językowej przepisu tylko jedna daje logiczny rezultat, należy ją przyjąć jako obowiązującą. W porównaniach zakresów przedmiotowych obu przepisów zwraca uwagę to, że o ile art. 16 ust. 4 stanowi o udostępnianiu informacji i dokumentów, o tyle w art. 25 ust. 3 nie zawarto wzmianki o udostępnianiu dokumentów. Powstaje zatem pytanie, czy ta terminologiczna niespójnoścć przekłada się na ograniczenie zakresu przedmiotowego w art. 25 ust. 3. Można mieć, co do tego wątpliwości, zwłaszcza, że udostępnienie niektórych informacji będzie równoznaczne z koniecznością zapewnienia wglądu do dokumentów, np. nie jest możliwe udostępnienie posiadanych przez zakładach ubezpieczeń informacji o okolicznościach wypadku, które zostały ujęte w formie szkicu sytuacyjnego lub udokumentowane fotografiami. Trudno wyobrazić sobie inne udostępnienie takich informacji bez okazania szkicu lub fotografii. Konkludując, jest to sprawa do ponownego przeanalizowania przy ewentualnych pracach legislacyjnych. Warto też zwrócić uwagę na funkcję i położenie wśród innych przepisów uprawnienia zdefiniowanego w art. 25 ust. 3 ustawy. Pierwszy ustęp art. 25 wskazuje na uprawnienie zakładu ubezpieczeń do pozyskiwania informacji posiadanych przez inne podmioty np. sądy, prokuraturę lub Policję, a zatem informacje, które ze względu na źródło pochodzenia mają kwalifikowany charakter. Ustęp 3 podkreśla, że określone w nim osoby mają dostęp do wszystkich posiadanych przez zakład ubezpieczeń informacji i ustaleń, a zatem także tych pozyskanych na podstawie ust. 1 art. 25. Stwierdzenia te pozwalają na sformułowanie funkcji tego przepisu. Jego zadaniem jest ustanowienie korelatu uprawnienia zakładu ubezpieczeń do pozyskiwania informacji. Korelatem tym jest obowiązek dalszego ich udostępniania ubezpieczonym, uposażonym, uprawnionym z umowy ubezpieczenia lub poszkodowanym. Podobną konstrukcją ustawodawca posłużył się w art. 21, gdzie w ust. 1 wskazał prawo zakładu ubezpieczeń do pozyskiwania pewnych informacji o stanie zdrowia ubezpieczonego, a w ust. 3 określił, że wyniki tych badań muszą być mu zwrotnie przekazane na jego wniosek. W przypadkach obu przepisów ust 3 rozwiewa wątpliwości o dopuszczalności, a dalej idąc obowiązku ich przekazywania osobom, które ustawodawca uznał za uprawnionych. Wątpliwości takie mogłyby powstać w szczególności ze względu na szczególny charakter informacji w nich zdefiniowanych. Na podstawie powyższych rozważań wydaje się zasadne stwierdzenie, że uprawnienie określone w art. 25 ust. 3 powstaje przed merytoryczną decyzją zakładu ubezpieczeń, gdyż przepis ten nie definiuje przedmiotu udostępnienia jako informacji, które miały wpływ na ustalenie odpowiedzialności. Określa je inaczej - jako informacje związane z wypadkiem lub zdarzeniem [...], który jest podstawą ustalenia. Na równi z tymi informacjami udostępniane są inne ustalenia związane z wypadkiem lub zdarzeniem i wpływające na wysokość świadczenia. Chodzi tu zatem o informacje, o których można orzec jeszcze przed zakończeniem postępowania likwidacyjnego, iż mają znaczenie zarówno dla samego przyjęcia odpowiedzialności, jak i ustalenia odszkodowania. Warto też podkreślić, że inne informacje dotyczące okoliczności wypadku posiadane przez zakład ubezpieczeń także będą musiały być udostępnione, choćby nie wpływały ani na odpowiedzialność, ani na wysokość 14

18 odszkodowania. Sam fakt posiadania ich przez zakład ubezpieczeń wystarczy do zakwalifikowania ich do katalogu udostępnianych informacji. Stwierdzenie, iż art. 25 ust. 3 reguluje dostęp do niektórych informacji przed zakończeniem postępowania likwidacyjnego pozwala na wyjaśnienie zasadności innego sformułowania kręgu podmiotowego osób uprawnionych na podstawie tego przepisu. Fakt, iż mowa tu o poszkodowanym, czy uposażonym obok terminu uprawniony z umowy ubezpieczenia wynika, z tego, że jeśli pytanie o uprawnienie stawiane jest przed zakończeniem procesu likwidacji, to jeszcze nie wiadomo, czy np. poszkodowany stanie się uprawnionym z umowy ubezpieczenia, bo takie ustalenie jest jednym z celów postępowania. Nie jest natomiast jasna przyczyna nieobjęcia ubezpieczającego katalogiem osób uprawnionych do dostępu z art. 25 ust. 3. Kolejny problem dotyczy określenia treści pojęcia udostępnienie użytym w art. 25 ust. 3. Takim samym pojęciem posługuje się art. 16 ust. 4, przy czym doprecyzowuje jego zakres wskazując, że zakład ubezpieczeń udostępnia akta poprzez umożliwienie wglądu do akt oraz sporządzenie kserokopii i odpisów. Powstaje pytanie, czy i na gruncie art. 25 ust. 3 w ramach udostępnienia należy rozumieć także konieczność umożliwienia wykonania kserokopii? Wydaje się, że należy na to pytanie odpowiedzieć twierdząco. Nie tylko ze względu na art. 16 ust. 4, który poprzez dookreślenie treści udostępnienia wypływa na sposób rozumienia tego terminu w innych przepisach, ale także ze względu na fakt, że skoro można zapoznawać się z dokumentami, to także można utrwalić ich obraz. Dla porządku należy dodać, że konsekwentnie idąc za zasadami określonymi w art. 16 ust. 4 należy uznać, że kopiowanie powinno odbywać się na koszt korzystającego z uprawnienia. Podsumowując powyższe rozważania należy zauważyć, że art. 25 ust. 3 nie jest przykładem legislacyjnej poprawności zarówno pod względem wewnętrznej spójności, jak i w zakresie jego usytuowania w stosunku do art. 16 ust. 4. Nie wszystkie powyższe próby uzgodnienia wzajemnej relacji obu przepisów stanowiących o podobnym uprawnieniu dają poczucie pełnego wyjaśnienia i rozdzielenia zakresów stosowania przedmiotowych norm. 2.9 Wnioski de lege ferenda Przedstawione w poprzednich punktach rozważania dotyczące różnych aspektów wykładni art. 16 ust. 4 oraz innych, związanych z nim przepisów upoważniają do stwierdzenia, iż konieczne są pewne prace legislacyjne w zakresie tych regulacji. Niniejszy raport ze swej natury nie może zawierać konkretnych propozycji legislacyjnych, ale można pokusić się o zebranie rozproszonych w powyższych rozważaniach uwag dotyczących niedoskonałości obecnej regulacji oraz wskazać kierunki postulowanych korekt przepisów prawa. Przede wszystkim należy zastrzec, że nie chodzi tu o gruntowną zmianę istniejącej regulacji. Prawo dostępu do akt jest potrzebne, a poszczególne uprawnienia składowe: wglądu do akt oraz uzyskania odpisów lub kopii wydają się być właściwą formą jego realizacji. Dobrze też się stało, że w treści art. 16 ust. 4 dookreślono warunki udostępniania w sposób elastyczny (zakaz nadmiernych, 15

19 niepotrzebnych utrudnień), co być może rodzi pewne wątpliwości interpretacyjne, ale dobrze służy nadążaniu przepisów za zmieniającą się rzeczywistością. Przechodząc do niedomagań omawianych uregulowań należy wskazać, że dotyczą one głównie: - nieprecyzyjnych relacji norm zawartych w art. 16 ust. 4 wobec innych przepisów dotyczących szeroko rozumianego prawa do uzyskiwania informacji od ubezpieczyciela, - rozstrzygnięcia wątpliwości interpretacyjnych w zakresie momentu powstania prawa dostępu do akt szkodowych, - wyraźnego wskazania, czy i w jakich granicach podlegają udostępnieniu w ramach omawianego prawa informacje podlegające szczególnej ochronie na mocy odrębnych przepisów (dane o stanie zdrowia, dane finansowe, dane osobowe) Pierwszy ze wskazanych wyżej obszarów wymagających doprecyzowania dotyczy relacji art. 16 ust. 4 wobec art. 25 ust. 3. Oba przepisy zawierają unormowania w dużym stopniu zachodzące na siebie. Ponadto art. 25 ust. 3 w nie dość jasny sposób precyzuje przedmiot udostępnienia. Drugim polem niepewności dla stosujących prawo jest oznaczenie momentu powstania uprawnienia w dostępie do akt szkodowych. Z jednej strony wykładnia językowa wskazuje na powstanie tego uprawnienia po zakończeniu postępowania likwidacyjnego, z drugiej - podnoszone są ważkie argumenty natury celowościowej. Wydaje się, że precyzyjne wskazanie przez ustawodawcę, o jaki moment chodzi byłoby najłatwiejszym sposobem rozwiania wątpliwości. Na koniec należy przypomnieć wątpliwości dotyczące przedmiotowego zakresu udostępnianych dokumentów. Większość informacji zgromadzonych w aktach szkodowych nie budzi kontrowersji co do możliwości ich udostępnienia, zwłaszcza, że na ogół dane zgromadzone w aktach szkodowych dotyczą osób korzystających z prawa dostępu. Są jednak takie stany faktyczne, w których ze względu na szeroki krąg osób uprawnionych dane o szczególnym charakterze byłyby udostępniane osobom, które poza tą sytuacją nie uzyskałyby dostępu do tego rodzaju informacji. Podejmowane w doktrynie próby wyjęcia takich składników akt szkodowych z udostępniania budzą wątpliwości pod względem poprawności wykładni stosowanej w tym celu, ale zasługują na poważne rozważenie ze względów aksjologicznych. W tym przypadku również pożądana byłaby możliwie jednoznaczna wypowiedź ustawodawcy. 16

20 3 Analiza informacji przekazanych przez zakłady ubezpieczeń 3.1 Dostęp do akt Założono, że na aspekty organizacyjne udostępniania akt szkodowych składają się rozwiązania organizacyjne przyjęte w poszczególnych zakładach ubezpieczeń, które rozstrzygają: - gdzie ubezpieczony (lub inna uprawniona osoba) powinien zgłosić się w celu skorzystania z uprawnienia, - w jaki sposób ma wykazać swoje uprawnienie, - czy może liczyć na ułatwienia, jeśli podstawowa forma udostępnienia akt będzie dla niego dużym utrudnieniem, - jaki jest czas oczekiwania na skorzystanie z uprawnienia. Miejsce udostępniania Przewidując utrudnienia w dostępie do akt ze względu na miejsce ich przechowywania zbadano, w jaki sposób zakłady ubezpieczeń zamierzają respektować prawo dostępu do akt mając na uwadze znaczne niekiedy odległości dzielące miejsce zamieszkania uprawnionych osób od miejsca, w którym zakład ubezpieczeń przedstawia akta do wglądu. W 13 zakładach akta udostępniane są w siedzibie zakładów (11 zakładów z tej liczby ma siedziby w Warszawie). W 21 zakładach akta udostępniane są w oddziałach regionalnych lub jednostkach organizacyjnych niższego szczebla (filie, przedstawicielstwa). W jednym przypadku Link 4 TU S.A. akta udostępniane są poprzez przesłanie kopii na adres osoby dokonującej wglądu. Warto zwrócić uwagę, iż miejsce faktycznego udostępnienia akt nie zawsze jest miejscem, gdzie należy zgłosić chęć skorzystania z tego uprawnienia. Składają się na to następujące powody: - organizacja prowadzenia postępowań likwidacyjnych; niektóre zakłady ubezpieczeń prowadzą je tylko w centrali, inne zlecają je firmom zewnętrznym, jeszcze inne wyodrębniają w swojej strukturze centra likwidacji szkód, - miejsce udostępnienia akt zależy od momentu, w którym zgłasza się osoba uprawniona; niektóre zakłady podkreślały, iż w przypadku akt zarchiwizowanych konieczne będzie przesłanie tych akt z firm zewnętrznych, które na rzecz zakładu świadczą usługi archiwizacyjne, 17