Rachunkowość w świetle językoznawstwa

Transkrypt

1 Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 71 (127), SKwP, Warszawa 2013, s Rachunkowość w świetle językoznawstwa Marek Masztalerz Wprowadzenie Większość z tysięcy języków ludzkich do niedawna nie znała pisma i ich użytkownicy nie ucierpieli. Ich kultury były pełne i bogate. Brakowało im tylko rachunkowości i nauki. (Peter T. Daniels, 2003) Rachunkowość jest językiem biznesu. To zdanie jest powtarzane jak mantra w podręcznikach oraz na wykładach z zakresu rachunkowości. Rachunkowość bowiem, tak jak język naturalny, stanowi z jednej strony narzędzie opisywania, przedstawiania i konstruowania obrazu rzeczywistości, a z drugiej narzędzie komunikacji pomiędzy twórcami informacji oraz ich użytkownikami. Język można rozumieć na różne sposoby, w zależności od tego, czy rozpatruje się go od strony czysto lingwistycznej, czy też od strony semiotycznej, filozoficznej, psychologicznej lub socjologicznej. Jeśli rachunkowość jest językiem biznesu (dosłownie lub w przenośni), to znaczy, że można ją badać przez pryzmat nauk zajmujących się językiem. Celem artykułu jest analiza związków między rachunkowością a językiem oraz zbadanie aspektów lingwistycznych w obszarze rachunkowości i wyznaczenie kluczowych teoretycznych i praktycznych problemów badawczych w tym obszarze. Tak sformułowany cel wymaga przyjęcia adekwatnych metod badawczych, obejmujących analizę opisową i porównawczą oraz metody analogii i dedukcji. Artykuł podzielony jest na cztery części, poświęcone różnym podejściom do języka. W każdej części tworzone są analogie pomiędzy językiem a rachunkowością. W części pierwszej skupiono się na strukturze systemu językowego. Część druga, poświęcona podejściu funkcjonalnemu, omawia język jako narzędzie komunikacji. W części trzeciej rozpatruje się język jako system semiotyczny. Część czwarta uwypukla społeczne aspekty języka oraz ich ujmowanie w ramach alternatywnych (wobec głównego nurtu) paradygmatów rachunkowości jako nauki społecznej. 1. Rachunkowość jako język podejście strukturalne Język jest pojęciem wieloznacznym i jest różnie definiowany przez rozmaite szkoły lingwistyczne (nie wspominając o dziedzinach pokrewnych, takich jak np. semiotyka Dr Marek Masztalerz, adiunkt, Katedra Rachunkowości Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, marek.masztalerz@ue.poznan.pl

2 178 Marek Masztalerz czy filozofia języka), niemniej ich prezentacja wykracza poza ramy niniejszego opracowania. Na potrzeby dalszych rozważań można przyjąć, że język jest systemem 1 znaków (aspekt strukturalny) służącym do porozumiewania się (aspekt funkcjonalny). Zdaniem R. Grzegorczykowej (2008), można wyróżnić kilka podstawowych cech języka. Po pierwsze, jest on systemem znaków konwencjonalnych (dźwiękowych lub graficznych), opartych na pewnym społecznym uzusie znanym nadawcy i odbiorcy. Po drugie, język ma budowę dwustopniową, gdyż znaki składają się z diakrytów (np. fonemów w języku naturalnym), co jest przejawem jego ogromnej ekonomiczności. Po trzecie, znaki mają charakter abstrakcyjny nie określają konkretnego obiektu (rzeczy, zjawiska itp.), lecz odnoszą się do całej klasy obiektów. Po czwarte, język cechuje polisemiczność, polegająca na twórczych przesunięciach znaczeń za pomocą metafory i metonimii. Po piąte, język jest uniwersalny i pozwala jego użytkownikowi na wyrażenie wszystkiego, co chce wyrazić. Po szóste, język jest systemem otwartym i pozwala na tworzenie nowych wypowiedzi w nieskończoność. K. Bühler (2004) nazywa to dwuklasowością języka. Niektóre systemy znaków, np. systemy sygnalizacji flagowej lub znaki drogowe, mają charakter jednoklasowy (słownikowy). Cały system zawiera jednostki sensu jednego rodzaju. Jednoklasowy system symboli da się wyczerpująco opisać przez ustalenie budowy używanych sygnałów, ustalenie dla każdego sygnału typowej sytuacji, w której jest używany oraz celu użycia sygnału. System typu językowego ma charakter dwuklasowy, gdyż buduje każdy komunikat w dwu kolejnych krokach, tj. przez dobór wyrazów (słownik) i budowę zdania (gramatyka). Innymi słowy, język (podobnie jak np. system dziesiętny zapisu liczb) jest systemem pozycyjnym i pozwala w dostatecznie zróżnicowany i ścisły sposób za pomocą ograniczonego zbioru konwencji budować nieograniczoną liczbę wypowiedzi. W świetle przedstawionej definicji oraz cech języka naturalnego powstaje pytanie 2, na ile uprawnione jest określanie rachunkowości mianem język biznesu. Rachunkowość niewątpliwie jest systemem, który pozwala tworzyć znaczenia oraz systemem, który dostarcza informacji. Informacje są konstruowane na podstawie danych przetwarzanych systematycznie w taki sposób i za pomocą takich reguł, by informacje niosły znaczenie dla użytkowników, tj. odzwierciedlały rzeczywistość ekonomiczną przedsiębiorstwa. Rachunkowość można rozpatrywać jako system znaków konwencjonalnych, umożliwiający kodowanie i dekodowanie informacji. System ten ma charakter otwarty, gdyż podobnie jak język składa się z dwóch klas: słownika (licznego, ale względnie ograniczonego w danym momencie) i gramatyki, czyli reguł pozwalających tworzyć nieograniczoną liczbę nowych konstrukcji, niosących nowe 1 Język można rozpatrywać jako system (czyli pewną strukturę formalną) oraz jako użycie systemu (wypowiedzi, teksty). Kwestia ta rodzi interesujące problemy na gruncie teorii rachunkowości, niemniej wykracza to poza ramy niniejszego opracowania. 2 Pytanie to wcale nie jest oczywiste, gdyż co bardzo prawdopodobne twierdzenie, że rachunkowość jest językiem biznesu może być przez wielu autorów używane w sensie metaforycznym, a nie dosłownym.

3 Rachunkowość w świetle językoznawstwa 179 informacje. Można również uznać, że rachunkowość jest systemem uniwersalnym, pozwalającym na wyrażanie dowolnej treści, choć oczywiście wyłącznie w zakresie ograniczonym do spektrum zainteresowania rachunkowości, tj. rzeczywistości ekonomicznej przedsiębiorstwa. Język, jak zauważa T.N. Jain (1973), odzwierciedla bowiem zjawiska w realnym świecie, podczas gdy rachunkowość przedstawia zjawiska w świecie biznesu. Jak dotąd dość rzadko rozważano status rachunkowości jako języka w aspekcie strukturalnym. S. Tanaka (1982) uważa, że rachunkowość jest tłumaczeniem ze zwykłego języka (każda transakcja jest tłumaczona ze zwykłego języka na język rachunkowości). Język pozwala na przełożenie znaczenia (myśli) na znak. Przedmiotem języka rachunkowości są operacje gospodarcze oraz zasoby jednostki. T.N. Jain (1973), J.A. Ramaglia (1988) oraz A. Belkaoui (1989) patrzą na język rachunkowości z innej perspektywy. Podzielają pogląd, że rachunkowość jest językiem w sensie gramatyki finansowej (przyjętych zasad i zwyczajów). T.N. Jain (1973, s. 101) stwierdza, że reguły rachunkowości formalizują strukturę rachunkowości w ten sam sposób jak gramatyka formalizuje strukturę języka. J.A. Ramaglia (1988) i A. Belkaoui (1989) idą krok dalej i rozważają również inną cechę języka, tj. użycie symboli. Zarówno język naturalny, jak i język rachunkowości używają symboli zawierających znaczenie. J.A. Ramaglia (1988) uważa, że znaczenie nie jest listą składników, lecz również systemem zależności. Znaczenie pojęcia rachunkowego można odkryć w pełni nie tylko dzięki znajomości słowa, lecz także dzięki wiedzy o relacjach, do których się to pojęcie odnosi. M.M. McClure (1983) bada słuszność poglądu, że rachunkowość jest językiem biznesu i sugeruje, że jeśli tak jest, to można wykorzystać analizę lingwistyczną w rachunkowości. Bada stopień zgodności pomiędzy rachunkowością a językiem naturalnym przede wszystkim w wymiarze strukturalnym i leksykalnym (semantycznym) 3. Dochodzi do wniosku, że nawet jeśli rachunkowość nie jest językiem w wąskim sensie, to jednak wykazuje wiele cech wspólnych, których waga uprawnia do stosowania różnych modeli językoznawczych do badania rachunkowości. Opierając się na modelu gramatyki transformacyjnej N. Chomsky ego, formułuje podstawy swoistej składni rachunkowości. Przyjmuje, że odpowiednikiem zdań w języku naturalnym są zapisy księgowe w rachunkowości. Każdy zapis (zdanie) składa się z czterech znaczących elementów, do których należą: nazwy kont (rzeczownik), kwoty pieniężne (przymiotnik), treść operacji (czasownik) oraz data. Zdania te łączą się w struktury wyższego rzędu (np. sprawozdanie finansowe), tak jak zdania w języku naturalnym mogą tworzyć tekst. Podsumowując powyższe rozważania własne oraz biorąc pod uwagę dotychczasowy dorobek naukowy w zakresie ujmowania rachunkowości jako języka biznesu w sensie dosłownym (czy też w ujęciu strukturalnym), można stwierdzić, że wciąż jest to obszar otwarty na dalsze badania zmierzające do budowania analogii między 3 W obszarze semantyki zwraca uwagę m.in. na trudności w klasyfikacji operacji gospodarczych, które sam ujmuje w trzech grupach, tj. powstanie (origination), zamiana (conversion) i zakończenie (termination).

4 180 Marek Masztalerz językiem naturalnym a rachunkowością. Warto dodać, że ma to znaczenie nie tylko na gruncie czysto teoretycznym, lecz również praktycznym, szczególnie w kontekście trwających prac nad doskonaleniem języka XBRL, który ma ambicję stać się międzynarodowym standardem zapisu informacji księgowych. 2. Rachunkowość jako język podejście funkcjonalne Język można rozpatrywać przez pryzmat jego funkcji, z których najważniejsza jest niewątpliwie funkcja komunikacyjna, język służy bowiem głównie do porozumiewania się. Rachunkowość również stanowi narzędzie komunikacji pomiędzy twórcami informacji oraz ich użytkownikami. A.A. Haried (1970) zauważa, że w rachunkowości występują dwa rodzaje komunikacji: pierwszy stanowi komunikacja pomiędzy profesjonalistami (księgowi, biegli rewidenci, wykładowcy, studenci rachunkowości), której celem jest przekazywanie wiedzy w zakresie procesów rachunkowości, natomiast drugi typ stanowi komunikacja pomiędzy księgowymi a użytkownikami raportów (zarówno wewnętrznych, tworzonych głównie w ramach rachunkowości zarządczej, jak i zewnętrznych, w przypadku sprawozdań finansowych), której celem jest przekazywanie informacji o ekonomicznej sytuacji jednostki 4. Relacje (drugiego rodzaju) pomiędzy twórcami i użytkownikami informacji w rachunkowości podlegały ewolucji. V. Patrut i in. (2009) wymieniają trzy etapy rozwoju komunikacji w rachunkowości wyodrębnione według kryterium związku twórcy i użytkownika informacji (rysunek 1). Początkowo (etap I) właściciel sam zarządzał swoim majątkiem, prowadził pojedynczą księgowość i był jednocześnie twórcą i użytkownikiem informacji. Wraz z rozwojem gospodarczym (etap II) coraz częściej właściciele powierzali swój majątek (kapitał) zarządzającym, a prowadzenie księgowości (już podwójnej) zlecali profesjonalnym księgowym. Twórcą informacji był (i nadal jest) księgowy, natomiast jej użytkownikami, oprócz właściciela (lub właścicieli), są zarządzający oraz szeroki krąg użytkowników zewnętrznych. Wraz z postępującą cyfryzacją (digitalizacją) rachunkowości (etap III) rolę księgowego jako twórcy informacji przejmuje system informatyczny 5. Księgowy z jednej strony wspomaga informatyków tworzących, wdrażających i utrzymujących systemy informatyczne, a z drugiej wspiera zarządzających oraz innych użytkowników informacji w podejmowaniu decyzji. Proces tworzenia i komunikowania informacji staje się zatem znacznie bardziej złożony niż wcześniej oraz silniej narażony na ryzyko błędów (intencjonalnych i nieintencjonalnych). 4 Podobnie ujął to R. J. Chambers (1966), według którego pierwszy typ to metajęzyk (metalanguage) rachunkowości, a drugi język przedmiotowy (object language). 5 Oczywiście nie jest możliwa (przynajmniej obecnie) rachunkowość bez księgowych, szczególnie w dobie rosnącego znaczenia profesjonalnego osądu. Można bowiem zautomatyzować ewidencję transakcji, ale nie można zautomatyzować sporządzania sprawozdania finansowego.

5 Rachunkowość w świetle językoznawstwa 181 Rysunek 1. Etapy ewolucji komunikacji w rachunkowości I etap II etap III etap twórca informacji twórca informacji księgowy twórca informacji system informatyczny asystent właściciel zarządca informacja informacja księgowy użytkownik informacji użytkownik informacji zarządca i/lub zewnętrzni użytkownicy użytkownik informacji zarządca i/lub zewnętrzni użytkownicy doradca Źródło: opracowanie własne na podstawie Patrut i in. (2009, s. 1106). właściciel właściciel Komunikacja pomiędzy twórcami i użytkownikami informacji rachunkowych była przedmiotem empirycznych badań A.A. Harieda (1970), który problemy komunikacji w rachunkowości podzielił na trzy kategorie: problem techniczny (na ile dokładnie symbole komunikacji mogą być transmitowane?), problem semantyczny (na ile dokładnie transmitowane symbole przenoszą pożądane znaczenie?) i problem efektywności (jak uzyskane znaczenie wpływa na zachowanie odbiorcy w pożądany sposób?). W swojej pracy zajął się wyłącznie problemem semantycznym. Doszedł do wniosku, że rachunkowość wypracowała techniczny język, żeby usprawnić komunikację i w tym celu wykorzystała słowa z języka uniwersalnego, przypisując im specjalne znaczenia w kontekście rachunkowości. Rozwój technicznej terminologii można rozpatrywać jako niezbędny krok w kierunku redukcji problemów semantycznych. Niemniej, jak twierdzi A. A. Haried (1970), przygotowując sprawozdania finansowe (i inne raporty), księgowi muszą komunikować się z osobami o różnym stopniu

6 182 Marek Masztalerz zaznajomienia z terminologią rachunkowości, co stwarza poważne bariery komunikacyjne. R.J. Chambers (1966) zauważa, że efektywność komunikacji w rachunkowości zależy zarówno od zdolności nadawcy, jak i odbiorcy. Zdolność nadawcy to umiejętność przełożenia obserwowanych zdarzeń i skutków gospodarczych na znaki i sygnały. Zdolność odbiorcy to umiejętność zrozumienia znaków lub sygnałów. A.A. Haried (1970) ma podobne zdanie i wskazuje, że symbole mogą być różnie interpretowane przez księgowych i użytkowników informacji, co stwarza realne problemy szczególnie w obszarze praktyki rachunkowości. Funkcje języka od zawsze stanowiły przedmiot zainteresowania lingwistów. K. Bühler (2004) 6 opracował model, wedle którego język ludzki pełni trzy funkcje: ekspresywną (wyrażanie), impresywną (apel) oraz symboliczną (przedstawianie). Funkcje języka odpowiadają w tym modelu trzem funkcjom semantycznym złożonego znaku językowego. Znak jest symbolem na mocy swojego przyporządkowania do przedmiotów i stanów rzeczy, symptomem na mocy swojego związku z nadawcą, którego stan wewnętrzny wyraża, oraz sygnałem na mocy tego, że stanowi apel do słuchacza, którego zewnętrznym lub wewnętrznym zachowaniem steruje, podobnie jak np. znaki drogowe. Wydaje się, że wszystkie trzy funkcje językowe wskazane przez K. Bühlera można, na zasadzie analogii, przypisać również rachunkowości. W procesie komunikacji nadawca (twórca informacji rachunkowych) kieruje komunikat do odbiorcy (użytkownika informacji rachunkowych) i wyraża swój pogląd o rzeczywistości (gospodarczej) organizacji. Znak w rachunkowości jest jednocześnie symbolem (bo przedstawia np. stan rzeczy), symptomem (bo przedstawiony stan rzeczy wyraża zdanie nadawcy) i sygnałem (bo przedstawiony stan rzeczy wywiera wpływ na odbiorcę). Wśród licznych (zbliżonych do siebie, choć różnych) modeli procesu komunikacji językowej warto zwrócić uwagę na model R. Jakobsona (1989) 7. Zgodnie z tym modelem komunikacja wymaga sześciu czynników: nadawcy (1), który kieruje komunikat (2) do odbiorcy (3) w drodze kontaktu (4) za pomocą wspólnego (przynajmniej w części) dla nadawcy i odbiorcy kodu (5) i w ramach określonego kontekstu (6) uchwytnego dla odbiorcy. Każdy z tych sześciu czynników ma swoją wagę w procesie komunikacji i determinuje inną funkcję języka (rysunek 2). Wypowiedź zorientowana na nadawcę pełni funkcję emotywną (ekspresywną), a na odbiorcę konatywną; skierowana na kontekst funkcję poznawczą (oznaczającą, denotacyjną), na komunikat funkcję poetycką, na kod funkcję metajęzykową, a skierowana na kontakt funkcję fatyczną. Wprawdzie zasadniczym celem komunikatów językowych jest najczęściej przedstawianie (funkcja poznawcza), niemniej obecności pozostałych funkcji nie można nigdy wykluczyć. Jak zaznacza R. Jakobson (1989, s. 82), odmienność każdorazowego aktu mowy polega nie na monopolu którejś z tych funkcji, ale na odmiennym porządku hierarchicznym funkcji. 6 Wydanie oryginalne 1934 rok. 7 Wydanie oryginalne 1960 rok.

7 Rachunkowość w świetle językoznawstwa 183 Rysunek 2. Komunikacja językowa i funkcje języka w modelu R. Jakobsona NADAWCA funkcja emotywna KONTEKST funkcja poznawcza KOMUNIKAT funkcja poetycka KONTAKT funkcja fatyczna KOD funkcja metajęzykowa Źródło: opracowanie własne na podstawie Jakobson (1989, s ). ODBIORCA funkcja konatywna Proces tworzenia i dostarczania informacji dla ich użytkowników w rachunkowości jest analogiczny do procesu komunikacji językowej. Nadawca (np. księgowy) kieruje w drodze kontaktu (np. poprzez publikację na stronie internetowej) komunikat (np. sprawozdanie finansowe) do odbiorcy (np. inwestora) przy zastosowaniu kodu (np. zasad rachunkowości) i w ramach określonego kontekstu (informacje coś oznaczają). Powstaje jednak pytanie, czy w procesie komunikacji w rachunkowości można wyodrębnić poza samą funkcją poznawczą, stanowiącą oczywisty trzon komunikacji również pozostałe funkcje językowe. Niewątpliwie trudno się doszukać realizacji funkcji fatycznej, zorientowanej na utrzymywanie kontaktu, ujawnia się ona bowiem przede wszystkim w komunikacji bezpośredniej (ustnej). Można natomiast wskazać realizację funkcji metajęzykowej, rachunkowość bowiem dysponuje własnym metajęzykiem, który pojawia się wtedy, gdy rachunkowość opowiada o samej sobie (w ramach metateoretycznej autorefleksji), tj. gdy komunikat skupiony jest na używanym kodzie opisu rzeczywistości ekonomicznej organizacji. Język rachunkowości w mniejszym stopniu pełni funkcję emotywną czy funkcję konatywną, nie jest jednak ich pozbawiony. Komunikaty rachunkowe są od strony nadawcy wyrazem jego poglądu o świecie (profesjonalnego osądu treści zdarzeń gospodarczych) i mają nierzadko za zadanie wywieranie wpływu na odbiorcę. Ciekawym zagadnieniem jest ewentualna obecność w rachunkowości funkcji poetyckiej. Wbrew nazwie, funkcja ta nie dotyczy wyłącznie poezji. Oznacza ona koncentrację na samym komunikacie i jest projekcją zasady ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji (Jakobson, 1989, s. 88), która objawia się wtedy, gdy nadawca komunikatu dokonuje przemyślanego wyboru słów (ze zbiorów semantycznie bliskich, tj. ekwiwalentnych terminów) i tworzy z nich szereg znaczeniowy. Tak rozumianą funkcję poetycką można przypisać również rachunkowości, co można zaobserwować szczególnie w komunikatach

8 184 Marek Masztalerz w obszarze rachunkowości zarządczej, gdzie możliwości twórczego przedstawiania rzeczywistości są dużo większe niż na gruncie rachunkowości finansowej. Podsumowując powyższe rozważania, można stwierdzić, że rachunkowość rozpatrywana jako język w ujęciu funkcjonalnym wykazuje wiele wspólnych cech z językiem naturalnym, pełni bowiem te same funkcje, choć nie w każdym przypadku obecność tych funkcji w rachunkowości jest równie oczywista, jak w przypadku języka naturalnego. 3. Rachunkowość jako język podejście semiotyczne Język jako system znaków można rozpatrywać również w ujęciu semiotycznym. Semiotyka 8 to nauka o znakach, która zajmuje się wszystkim tym, co może zostać uznane za znak, czyli coś, co zastępuje coś innego (Eco, 2009). Obejmuje ona analizę wszelkich znaków, takich jak słowa, obrazy, dźwięki. Jej zakres przedmiotowy jest zatem znacznie szerszy niż zakres językoznawstwa. Klasycy semiotyki zajmowali się głównie definicją znaku, jednak współcześni semiotycy badają raczej procesy tworzenia znaczeń i przedstawiania (a nawet kreowania) rzeczywistości; analizują znaki w kontekście tworzonych przez nie systemów semiotycznych. C.W. Morris (1938) wyróżnił trzy wymiary semiozy (czyli procesu, w którym coś funkcjonuje jako znak), wyznaczając tym samym trzy działy semiotyki: 1) wymiar semantyczny, czyli stosunek (stosunki) znaku do tego, czego jest znakiem (tymi relacjami zajmuje się semantyka), 2) wymiar syntaktyczny, czyli stosunki między różnymi znakami oraz wewnętrzna budowa (konstrukcja) znaku złożonego (tymi relacjami zajmuje się syntaktyka), 3) wymiar pragmatyczny, czyli stosunki między znakami i ich użytkownikami, tj. nadawcami i odbiorcami znaków (tymi relacjami zajmuje się pragmatyka). Przedstawione wymiary semiotyki można zilustrować na przykładzie języka naturalnego, czyli najbardziej powszechnego systemu znaków. Wymiar semantyczny określa znaczenie słów, zdań i wypowiedzi oraz ich odniesienie do rzeczywistości pozajęzykowej. Wymiar syntaktyczny obejmuje zasady składni, wedle której budowane są 8 Termin semiotyka, osadzony w tradycji filozofii i semiotyki logicznej C.S. Peirce a (dla którego semiotyka była nauką nauk ), jest najbardziej rozpowszechnionym, lecz nie jedynym, jakiego się używa dla określenia nauki o znakach. We francuskiej tradycji semiotycznej stosuje się często pojęcie semiologia, wywodzące się z prac wybitnego językoznawcy F. de Saussure a, twórcy strukturalizmu, według którego jest ona nadrzędną w stosunku do językoznawstwa nauką badającą życie znaków w obrębie życia społecznego (Saussure, 1961, s. 31), wyjaśniającą, na czym polegają znaki i jakie prawa nimi rządzą. R. Barthes (2009), francuski filozof, języko- i literaturoznawca, który był kontynuatorem szkoły F. de Saussure a (i zwolennikiem terminu semiologia ), lokuje semiologię w obrębie językoznawstwa, niemniej zaznacza, że ma ona zastosowanie również do obiektów niejęzykowych. Jako synonimu semiotyki i semiologii używano swego czasu również terminu semantyka, którą obecnie uznaje się powszechnie (zarówno w tradycji semiotycznej, jak i semiologicznej) za jeden z trzech działów semiotyki (lub semiologii).

9 Rachunkowość w świetle językoznawstwa 185 wypowiedzi. Wymiar pragmatyczny skupia się na procesie komunikacji i oddziaływaniu wypowiedzi na rozumienie i interpretację u odbiorcy. Badanie języka może zatem skupiać się na badaniu znaczeń (semantyka), badaniu logiki i gramatyki wypowiedzi (syntaktyka) lub badaniu intencji nadawców oraz skutków wypowiedzi u odbiorców (pragmatyka). Jak już wspomniano, centralnym pojęciem w semiotyce jest znak. Znakiem może być cokolwiek, o ile coś oznacza, czyli nie wskazuje na siebie, ale zastępuje coś innego (Chandler, 2011). W modelu F. de Saussure a (1961) 9 znak składa się z dwóch elementów: znaczącego (signifiant), czyli formy przyjmowanej przez znak, oraz znaczonego (signifié), czyli pojęcia, do którego znak się odnosi. Akt, którego produktem jest znak, łączący znaczący ze znaczonym, to znaczenie. Według F. de Saussure a (1961) ideą zasadniczą jest tzw. wartość znaku, która nie pokrywa się z jego znaczeniem (choć jest jego elementem), a zależy od powiązań między znakami w ramach systemu znaków. Znak nie ma żadnej bezwzględnej wartości niezależnej od tego rodzaju kontekstu. F. de Saussure (1961) ilustruje to przykładem figury konika szachowego (skoczka), którą w przypadku jej zagubienia lub zniszczenia można zastąpić czymkolwiek, o ile nada się temu wartość (możliwość wykonywania przypisanych do skoczka ruchów). Wszystkie wartości, zdaniem F. de Saussure a (1961), składają się zawsze z rzeczy niepodobnej, dającej się wymienić na tę rzecz, której wartość mamy określić, oraz z rzeczy podobnych, które można porównać z tą rzeczą, o której wartość nam chodzi. R. Barthes (2009, s ) wyjaśnia to na przykładzie ekonomii: aby zaistniał znak (czyli wartość ekonomiczna), potrzeba z jednej strony możliwości wymiany rzeczy niepodobnych (takich, jak np. praca i płaca), a z drugiej porównania rzeczy podobnych względem siebie (np. można wymienić określoną kwotę pieniędzy na jakiś towar lub usługę, z których każde ma tę samą cenę). R. Barthes (2009, s. 45) konstatuje: sens zostaje rzeczywiście ustalony tylko w wyniku podwójnej determinancji: znaczenia i wartości. Warto dodać, że semiotyka zajmuje się nie tylko samymi znakami, lecz również komunikacją pomiędzy nadawcą a odbiorcą. U podstaw procesu komunikacji, rozumianego jako przepływ sygnału ze źródła do adresata, leży system sygnifikacji (kod), będący autonomicznym układem semiotycznym mającym możliwość istnienia niezależnie od jakiegokolwiek aktu komunikacyjnego, który umożliwi jego zaistnienie (Eco, 2009). Można stworzyć system sygnifikacji (np. język) niezależnie od jakiegokolwiek aktu komunikacyjnego, nie jest jednak możliwa komunikacja bez systemu sygnifikacji, czyli kodu łączącego jednostki obecne z nieobecnymi. W świetle przedstawionego zarysu przedmiotu zainteresowań semiotyki można uznać, że rachunkowość jest systemem znaków w ujęciu semiotycznym, umożliwiającym kodowanie i dekodowanie informacji. W tym momencie rodzą się dwa podstawowe pytania. Pierwsze dotyczy samego znaku (czym dokładnie są znaki i jaka jest ich natura w rachunkowości oraz jak można określić ich znaczenie i wartość?), 9 Wydanie oryginalne 1916.

10 186 Marek Masztalerz drugie natomiast systemu znaków (jak jest dokładnie zbudowany i jakie są jego możliwości w konstruowaniu informacji oraz idąc dalej w duchu semiologii F. de Saussure a konstruowaniu rzeczywistości?). Dodać trzeba, że systemy i procesy semiotyczne w rachunkowości (rozumianej jako język) można badać w trzech aspektach: syntaktycznym, semantycznym i pragmatycznym 10, co przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Aspekty badań semiotycznych w rachunkowości Aspekt syntaktyczny Aspekt semantyczny Aspekt pragmatyczny Stosunek lub stosunki pomiędzy znakami Jaka jest struktura systemu rachunkowości i jej gramatyki? Jak klasyfikować dane? Jak przetwarzać dane w informacje? Jak tworzyć nowe konstrukcje? Jak zapewnić spójność i logikę? Źródło: opracowanie własne. Stosunek lub stosunki znaku do tego, czego jest on znakiem Jakie znaczenie i wartość mają znaki w rachunkowości? Czy w rachunkowości istnieją znaki bez treści semantycznej? Jak zapewnić jednoznaczność pojęciową? Jakie problemy rodzi tłumaczenie standardów międzynarodowych? 4. Rachunkowość jako język podejście społeczne Stosunek lub stosunki między znakiem a jego użytkownikami Jak tworzone i odczytywane są informacje? Jaka jest rola czynników behawioralnych w procesie komunikacji? Jakie są warunki użyteczności informacji dla odbiorców? Jak zapewnić efektywną komunikację? Język jest zjawiskiem i produktem społecznym oraz pełni dwie ważne funkcje: socjalizującą (integrowanie członków danej społeczności) i kulturotwórczą (gromadzenie wiedzy i doświadczeń). W tym kontekście jest rozpatrywany przez takie dziedziny, jak filozofia języka, socjologia języka czy językoznawstwo kulturowe. Na gruncie rachunkowości podejście społeczne budzi najwięcej emocji, o ile bowiem ujęcia strukturalne czy funkcjonalne zajmują się dość abstrakcyjną (i mało istotną dla praktyki) teorią rachunkowości jako języka 11, o tyle takie kwestie, jak rola rachunkowości jako narzędzia kreowania (konstruowania) rzeczywistości czy problemy związane z międzykulturowymi różnicami implikującymi różne problemy w procesie komunikacji w rachunkowości cieszą się ogromnym zainteresowaniem zarówno ze strony teoretyków, jak i praktyków tej dziedziny Przedstawione problemy badawcze nie wyczerpują listy wszystkich pytań, które można zadać w odniesieniu do rachunkowości w świetle semiotyki, a jedynie wskazują możliwe kierunki badań w tym zakresie. Odpowiedź na te pytania wykracza poza ramy niniejszego artykułu. 11 Prawdopodobnie dla badaczy zorientowanych pragmatycznie i aplikacyjnie tego typu badania stanowią swego rodzaju ciekawostkę przyrodniczą. 12 W rachunkowości kwestie te są przedmiotem szczególnego zainteresowania w ramach paradygmatów alternatywnych wobec tzw. głównego nurtu, o czym będzie mowa w dalszej części artykułu.

11 Rachunkowość w świetle językoznawstwa 187 J. Roberts i R.A. Scapens (1985; 1990) rozpatrują język rachunkowości z filozoficznego punktu widzenia i podkreślają jego znaczenie w organizacjach. Rachunkowość dostarcza wspólnego języka członkom organizacji w różnych działach do koordynowania, integrowania i wykonywania czynności. Używanie języka rachunkowości odzwierciedla i kształtuje rzeczywistość organizacji. Język ten jest również w stanie dyscyplinować członków organizacji oraz strukturyzować ich oczekiwania, działania i relacje. D. Lavoie (1987) twierdzi, że rachunkowość powinna być rozumiana jako język w tym sensie, że jest procesem dwukierunkowej międzyludzkiej komunikacji. Język to nie tylko mówienie, to również sposób postrzegania świata. Jest to proces wzajemnego dostosowywania się i komunikacji, w którym wiedza społecznie konstruowana przez uczestników procesu jest większa niż wiedza posiadana przez każdego z nich osobno. T. Sawarjuwono (1995) uważa, że język rachunkowości to produkt społeczny, będący produktem ciągle zmieniającego się społeczeństwa. Użytkownicy języka rachunkowości są ludźmi, których nie można oddzielić od ich zmysłów, uczuć, zainteresowań, potrzeb, wartości itp. T. Sawarjuwono (1995) wychodzi z twierdzenia J. Habermasa, że najważniejszym elementem pozwalającym zrozumieć zjawiska społeczne jest kompetencja komunikacyjna, a nie kompetencja językowa. Kompetencja komunikacyjna obejmuje nie tylko syntaktyczny i semantyczny wymiar języka, lecz także racjonalność wypowiedzi. Fundamentalną funkcją rachunkowości jest komunikowanie ekonomicznej rzeczywistości organizacji. Komunikacja przybiera formę informowania lub bycia informowanym, motywowania innych użytkowników, dokonywania uzgodnień, podejmowania decyzji, a nawet umacniania władzy. Dzięki komunikacji każda jednostka jest zdolna zdobyć, posiąść i przekazać wiedzę (informację), zatem komunikacja sprzyja społecznym interakcjom. Rachunkowość również służy do komunikacji. Organizuje, komunikuje i koordynuje informacje, głównie ekonomiczne. Niektórzy badacze odrzucają lub traktują z powątpiewaniem tezę, że rachunkowość to język, rozważają natomiast obecność i użycie języka w rachunkowości oraz zajmują się np. międzykulturowymi i międzynarodowymi różnicami, które wpływają na znaczenie (meaning) oraz na profesjonalny osąd w stosowaniu standardów rachunkowości. A. Nasseri (2007) bada znaczenie języka w rachunkowości, w szczególności skupia się na tym, jak problemy językowe wpływają na sposób, w jaki rachunkowość jest teoretyzowana, regulowana, standaryzowana, nauczana i przyswajana, praktykowana, interpretowana i rozumiana. Uważa, że rachunkowość jest tekstem i jako tekst podlega interpretacji 13. Omawia trzy grupy problemów językowych w rachunkowości: wieloznaczność pojęć rachunkowych, nadużywanie akronimów oraz tłumaczenia (przekłady) wiążące się z ryzykiem błędnej interpretacji (misinterpretation), wprowadzenia 13 A. Nasseri (2007) sporo miejsca poświęca także hermeneutyce (stosowanej głównie w interpretacji tekstów literackich) w rachunkowości, której celem jest dogłębne zrozumienie tekstu.

12 188 Marek Masztalerz w błąd (misleading) lub niezrozumienia (misunderstanding). L. Evans (2004) twierdzi, że niebezpieczeństwo niezrozumienia jest nieodłączną cechą użycia języka jako środka komunikacji w rachunkowości. Dodaje, że język wpływa na to, jak myślimy. Zwraca też uwagę na problemy tłumaczeniowe: jeśli nie ma w danym języku dokładnego odpowiednika, to wybiera się najbliższe znaczeniowo pojęcie, co implikuje rozmycie lub utratę istotnych różnic znaczeniowych. A. Nasseri (2007) rozpatruje język w rachunkowości w świetle teorii systemów i myślenia systemowego. Twierdzi, że systemy wyższego rzędu wymagają języka wyższego rzędu. Innymi słowy, aby lepiej zrozumieć złożony system, trzeba dostosować poziom języka do poziomu systemu. Jedynym ograniczeniem w takim podejściu jest język (zdolności językowe). Analizując rozwój myśli rachunkowej, A. Nasseri (2007) dochodzi do wniosku, że teoretycy głównego nurtu (szczególnie amerykańscy) poszli inną drogą, dążąc bowiem do szybszego i lepszego wyjaśnienia złożonego systemu rachunkowości, uprościli go do poziomu powszechnie zrozumiałego języka. Rola języka w rachunkowości jako nauce społecznej jest szczególnie akcentowana przez badaczy operujących w ramach paradygmatów alternatywnych wobec głównego nurtu 14. W perspektywie interpretatywnej do badań rzeczywistości (postrzeganej subiektywnie jako coś konstruowanego językowo, a nie odkrywanego przez człowieka) do wiedzy dochodzi się poprzez tłumaczenie, wyjaśnienia i interpretacje. Celem tworzenia teorii jest zrozumienie i wyjaśnienie społecznego porządku. Znaczenie nie leży w przedmiotach czy pojęciach, lecz wynika z procesów społecznych. Interpretacja z kolei zależy m.in. od społecznych norm i języka. Podejście krytyczne w rachunkowości w dużej mierze bazuje na filozofii języka. Rachunkowość jest produktem społecznym (tworzonym poprzez język) i podlega procesom społecznym. Rzeczywistość istnieje obiektywnie, jednak jest przekształcana przez subiektywną interpretację. W perspektywie krytycznej podważa się istnienie społecznego porządku i zwraca się uwagę na konflikty wyrastające z niesprawiedliwości oraz ideologii społecznych, ekonomicznych czy politycznych. Rachunkowość w perspektywie krytycznej jest zawsze kontekstualna. Celem tworzenia teorii w podejściu krytycznym jest nie tylko zrozumienie i wyjaśnianie, lecz również wskazywanie sposobów polepszenia sytuacji poprzez identyfikację, demaskowanie i eliminowanie dominacji czy praktyk ideologicznych w rachunkowości (szczególnie w ramach jej praktyki). Środkiem realizacji tego celu jest język. 14 G. Burrell i G. Morgan (1979) zaproponowali typologię paradygmatów nauk społecznych, opartą na dwóch wymiarach założeń dotyczących natury nauki ( obiektywizm subiektywizm ) i założeń o naturze społeczeństwa ( regulacja radykalna zmiana ). W.F. Chua (1986) wskazała trudności z wykorzystaniem tego modelu w rachunkowości i zaproponowała dla tej dyscypliny typologię paradygmatów opartą na zróżnicowaniu przekonań dotyczących: wiedzy (epistemologia i metodologia), fizycznej i społecznej rzeczywistości (ontologia, racjonalność i intencjonalność człowieka, społeczny porządek lub konflikt) oraz związku między teorią a praktyką. Biorąc pod uwagę wymienione założenia, wyróżniła trzy paradygmaty: rachunkowość głównego nurtu (mainstream), perspektywę interpretatywną (interpretive) w rachunkowości i perspektywę krytyczną (critical) w rachunkowości (Masztalerz, 2011a; 2011b).

13 Rachunkowość w świetle językoznawstwa 189 Podsumowanie Celem artykułu była analiza związków między rachunkowością a językiem oraz zbadanie aspektów lingwistycznych w obszarze rachunkowości. Punkt wyjścia stanowiła powszechnie akceptowana, aczkolwiek różnie rozumiana i interpretowana, teza, że rachunkowość jest językiem biznesu. Przedstawiono rachunkowość jako język kolejno w czterech ujęciach: strukturalnym, funkcjonalnym, semiotycznym i społecznym. W ujęciu strukturalnym rachunkowość można rozpatrywać jako system znaków. Definicję języka poddano autorskiej analizie i wskazano na związki systemu rachunkowości z systemem języka naturalnego. Następnie przeanalizowano funkcje języka rachunkowości, ze szczególnym naciskiem na funkcję komunikacyjną. Wkładem własnym było rozpatrzenie klasycznych modeli funkcji językowych K. Bühlera i R. Jakobsona w kontekście rachunkowości. W kolejnej części artykułu zaprezentowano ujęcie semiotyczne języka i opisano relacje między twórcami i użytkownikami informacji, wskazując na rosnącą rolę (jak i stopień skomplikowania) komunikacji w rachunkowości. Wskazano istotne pytania w trzech wymiarach semiotyki (tj. syntaktyki, semantyki i pragmatyki). Na koniec przedstawiono rolę języka w rachunkowości rozumianej jako nauka społeczna. Omówiono dwa alternatywne wobec głównego nurtu paradygmaty rachunkowości (interpretatywny oraz krytyczny) i wskazano na istotność języka w konstruowaniu wiedzy. Literatura Barthes R. (2009), Podstawy semiologii, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Belkaoui A. (1989), Behavioral Accounting, Quorum Books, New York. Burrell G., Morgan G. (1979), Sociological Paradigms and Organizational Analysis, Heinemann Educational Books, London. Bühler K. (2004), Teoria języka. O językowej funkcji przedstawiania, Universitas, Kraków. Chambers R.J. (1966), Accounting, Evaluation and Economic Behavior, Prentice Hall, Englewood Cliffs, New Jersey. Chua W.F. (1986), Radical developments in accounting thought, Accounting Review, vol. 61, no. 4, s Chandler D. (2011), Wprowadzenie do semiotyki, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa. Daniels P.T. (2003), Writing systems, [in:] M. Aronoff, J. Rees-Miller (eds.), The Handbook of Linguistics, Blackwell Publishing, Oxford. Eco U. (2009), Teoria semiotyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Evans L. (2004), Language, translation and the problem of international accounting communication, Accounting, Auditing & Accountability Journal, vol. 17, no. 2, s Jain T.N. (1973), Alternative methods of accounting and decision making: a psycho-linguistical analysis, Accounting Review, vol. 48, no. 1, s Jakobson R. (1989), W poszukiwaniu istoty języka. Wybór pism,, t. 2, PIW, Warszawa. Grzegorczykowa R. (2008), Wstęp do językoznawstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Haried A.A. (1970), An inquiry into the semantic problems of external accounting communication: a comparative study of research techniques, PhD Thesis, University of Illinois, Urbana-Champaign.

14 190 Marek Masztalerz Lavoie D. (1987), The accounting of interpretations and the interpretation of accounts: the communicative function of the language of business, Accounting, Organizations and Society, vol. 12, no. 6, s Masztalerz M. (2011a), Management accounting as a multi-paradigm discipline of social sciences, [in:] B. Nita (ed.), Performance Measurement and Management, Research Papers of Wrocław University of Economics, Wrocław. Masztalerz M. (2011b), Typologie paradygmatów rachunkowości, [w:] W. Gabrusewicz, J. Samelak (red.), Kierunki zmian we współczesnej rachunkowości, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, nr 191, Poznań. Masztalerz M. (2013), Semiotyczne aspekty rachunkowości, [w:] J. Samelak (red.), Funkcje współczesnej rachunkowości, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań (w druku). McClure M.M. (1983), Accounting as language: a linguistic approach to accounting, PhD Thesis, University of Illinois, Urbana-Champaign. Morris C.W. (1938), Foundations of the theory of signs, [w:] Encyclopaedia of United Science, University of Chicago Press, Chicago. Nasseri A. (2007), The significance of language for accounting theory and methodology, PhD Thesis, University of Wollongong, Wollongong. Patrut V., Rotila A., Ciuraru-Andricam C., Luca M. (2009), Accounting a semiotic process, Annals of the University of Oradea: Economic Science, vol. 3, no. 1, s Paveau M.A., Sarfati G.E. (2009), Wielkie teorie językoznawcze. Od językoznawstwa historycznoporównawczego do pragmatyki, Wydawnictwo Flair, Wydawnictwo Avalon, Kraków. Petrilli S., Ponzio A. (2005), Semiotics Unbounded. Interpretive Routes through the Open Network of Signs, University of Toronto Press, Toronto. Ramaglia J. A. (1988), Structures in the accounting lexicon: an investigation of similarities structures and connotative dimensions in five nations, PhD Thesis, University of Washington, Washington. Roberts J., Scapens R.A. (1985), Accounting systems of acceptability: understanding accounting practices in their organizational contexts, Accounting, Organizations and Society, vol. 10, no. 4, s Roberts J., Scapens R. A. (1990), Accounting as discipline, [in:] D.J. Cooper, T.M. Hopper (eds.), Critical Accounts, Macmillan, London, s Rowe J. (1998), No such thing as the language of business: colourless green ideas sleep furiously, Management Decision, vol. 36, no. 2, s Saussure F. de (1961), Kurs językoznawstwa ogólnego, PWN, Warszawa. Sawarjuwono T. (1995), Accounting language change: a critical study of Habermas s theory of communicative action, PhD Thesis, University of Wollongong, Wollongong. Tanaka S. (1982), The Structure of Accounting Language, Chuo University Press, Tokyo. Williams R. (1998), No such thing as the language of business II, Management Decision, vol. 36, no. 3, s

15 Rachunkowość w świetle językoznawstwa 191 Streszczenie Rachunkowość jest określana językiem biznesu. Celem artykułu jest analiza związków między rachunkowością a językiem oraz zbadanie aspektów lingwistycznych w obszarze rachunkowości i wyznaczenie kluczowych problemów badawczych w tym obszarze. Do realizacji celu zastosowano metodę analizy opisowej i porównawczej oraz metody analogii i dedukcji. W toku rozważań przedstawiono rachunkowość jako język w czterech ujęciach: strukturalnym, funkcjonalnym, semiotycznym i społecznym. Słowa kluczowe: teoria, paradygmat, rachunkowość, język, językoznawstwo, semiotyka. Summary Accounting in the light of linguistics Accounting is called the language of business. The purpose of this paper is to analyze the links between accounting and language, to investigate linguistic aspects of accounting and to indicate important research problems in this field. The research methods used include descriptive and comparative analysis, analogy and deduction. Accounting as a language is presented from four perspectives: structural, functional, semiotic and social. Keywords: theory, paradigm, accounting, language, linguistics, semiotics.