POMOC OFIERZE PRZEMOCY I AGRESJI SZKOLNEJ

Transkrypt

1 Ewa Czemierowska-Koruba Hubert Czemierowski POMOC OFIERZE PRZEMOCY I AGRESJI SZKOLNEJ PROGRAM SPOŁECZNY SZKOŁA BEZ PRZEMOCY V EDYCJA WARSZTATY MAKROREGIONALNE

2 AGRESJA I PRZEMOC Agresję definiuje się najczęściej jako świadome, zamierzone działanie, mające na celu wyrządzenie komuś szeroko rozumianej szkody fizycznej, psychicznej lub materialnej. Jej charakterystyczną cechą jest używanie przez kogoś siły fizycznej lub psychicznej wobec osoby o zbliżonych możliwościach, mającej zdolność skutecznej obrony. Agresja jest często, lecz nie zawsze, sposobem wyrażania złości. W szczególnych warunkach agresja może przeradzać się w przemoc. Przemoc to wykorzystanie swojej przewagi nad drugim człowiekiem ( fizycznej, emocjonalnej, społecznej, duchowej). Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy osoba słabsza (ofiara) poddana jest przez dłuższy czas negatywnym działaniom osoby lub grupy osób silniejszych (sprawcy przemocy). Kilka istotnych różnic miedzy agresja a przemocą: - przemoc jest długotrwała, - występuje różnego typu przewaga sprawcy nad ofiarą (sprawca to ktoś starszy, silniejszy, mający większe możliwości lub też grupa osób), - dochodzi w niej do wyodrębnienia się wyraźnych ról: sprawcy, ofiary i świadka przemocy; przy czym osoby te pozostają na stałe w swoich rolach, - jest zjawiskiem cyklicznym w jej przebiegu następują fazy zaostrzenia i fazy względnego spokoju, w których możemy mieć wrażenie, że problem uległ rozwiązaniu, - przemoc powoduje poważne psychologiczne konsekwencje dla wszystkich uczestników tego procesu: świadków, ofiary i sprawcy, - przemoc sama się nie kończy; potrzebna jest interwencja z zewnątrz. Najczęściej spotykane formy agresji i przemocy szkolnej to: - bezpośrednia agresja i przemoc fizyczna bicie, kopanie, plucie, popychanie, szarpanie, wymuszanie pieniędzy, zabieranie przedmiotów, niszczenie własności, - bezpośrednia agresja i przemoc słowna i niewerbalna dokuczanie, przezywanie, wyśmiewanie, wyszydzanie, obrażanie, ośmieszanie, grożenie, rozpowszechnianie plotek ( również poprzez Internet i sms-y), pokazywanie nieprzyzwoitych gestów, - pośrednie formy agresji i przemocy namawianie innych do ataków fizycznych lub słownych, naznaczanie, wykluczanie i izolowanie z grupy.

3 SYTUACJA PSYCHOLOGICZNA DZIECI OFIAR PRZEMOCY W SZKOLE Długotrwałe bycie ofiarą przemocy wiąże się z przezywaniem silnych, trudnych emocji. Wpływa na sposób myślenia o sobie i innych oraz na relacje z otoczeniem. Pozostawia zatem wiele trwałych skutków, które można obserwować jeszcze po latach. Ofiary przemocy przeżywają poczucie poniżenia i upokorzenia, lęk, rozpacz i smutek. Czują się osamotnione, bezradne i bezsilne. Wstydzą się tego, co je spotkało i czują się winne, że nie potrafią sobie poradzić. Równocześnie towarzyszy im złość, żal, a często nienawiść do sprawców przemocy, a także do świadków, którzy nie reagują i nie pomagają im. W szkole emocje te wpływają negatywnie na koncentrację i w konsekwencji na wyniki w nauce. Sposób myślenia dzieci - ofiar przemocy rówieśniczej - jest również zdeterminowany ich doświadczeniami. O sobie samych najczęściej myślą bardzo źle: jestem do niczego, sam jestem sobie winny, nigdy nic mi się nie uda, nie potrafię sobie poradzić. Otoczenie postrzegają jako wrogie lub obojętne: wszyscy są przeciwko mnie, nikt mi nie pomoże, nikogo nie obchodzi to, co się ze mną dzieje. Taki sposób myślenia ma tendencje do utrwalania się i często wpływa na zachowanie ofiar i ich relacje z otoczeniem w całym późniejszym życiu. Zachowanie osób, będących ofiarami przemocy, ulega zmianom podczas tego procesu. W fazie początkowej dziecko szykanowane przez rówieśników próbuje sobie poradzić np.: broni się, ulega sprawcom, wykonuje ich polecenia, odrabia za nich lekcje, przynosi lub zdobywa dla nich żądane rzeczy, próbuje zaprzyjaźnić się z osobami, które mu dokuczają, bagatelizuje to, co je spotyka, często sprawia wrażenie, jakby nie przeszkadzało mu wyśmiewanie i przezwiska, samo się z nich śmieje w nadziei, że sprawcy znudzą się i przestaną.

4 W tej fazie tylko spostrzegawczy pedagog lub rodzic może zauważyć, że dzieje się coś złego, bo w klasie z pozoru wszystko wygląda normalnie. Gdy to nie pomaga, ofiara dokuczania i prześladowania wchodzi powoli w rolę kozła ofiarnego. Niepokojące objawy, które można zauważyć to: dziecko podczas lekcji siedzi samo, nie bierze udziału w zabawach rówieśników; czasami kompensuje sobie taką sytuację (szczególnie młodszy uczeń) próbą zabłyśnięcia swoją wiedzą i zbliżeniem się do nauczyciela, zaczyna unikać trudnych sytuacji, może opuszczać lekcje lub udawać chorobę, rano przed wyjściem skarży się na ból głowy, gardła, brzucha, gorączkę, czasem odmawia chodzenia do szkoły (w takich przypadkach można mieć nieomal pewność, że dziecko jest w szkole prześladowane), czy wychodzenia z domu lub żąda zmiany szkoły, w skrajnych przypadkach dzieci takie uciekają z domu lub podejmują próby samobójcze. Długotrwałe podleganie presji agresorów może prowadzić do wystąpienia u ofiary przemocy zaburzeń somatycznych, często poważnych schorzeń, ale przede wszystkim pozostawia trwały uraz psychiczny. Powoduje także obniżoną samoocenę i zaniżone poczucie własnej wartości, problemy społeczne trudności w nawiązywaniu kontaktów, skłonność do izolacji, częste myśli samobójcze. Ofiary przemocy szkolnej bardzo rzadko mówią dorosłym o swoich problemach. Często doświadczają bagatelizowania ich kłopotów przez nauczycieli lub rodziców, słyszą na przykład: przezywają cię - nie zwracaj na to uwagi lub nie skarż. Zdarza się również, że to ofiary zwłaszcza tzw. ofiary prowokujące są przez świadków oskarżane o to, że same się proszą, same są sobie winne lub zaczynają. To znane w procesie przemocy zjawisko prowadzi często do wtórnego zranienia ofiary i jest skutki8em niewłaściwych reakcji otoczenia, które z wielu powodów między innymi z braku wiedzy zachowuje się w sposób, który dodatkowo krzywdzi osobę prześladowaną. Ofiary nie zwracają się do dorosłych również dlatego, że obawiają się pogorszenia sytuacji albo zemsty ze strony prześladowców. Ponadto przeszkadza im wstyd i poczucie winy kozioł ofiarny jest przekonany, że wina tkwi w nim samym.

5 Jakie dziecko może stać się ofiara przemocy? Wbrew obiegowym przekonaniom to nie jakieś szczególne cechy są same w sobie przyczyną dokuczania iw wyśmiewania ze strony innych. Owszem, wśród ofiar przemocy rówieśniczej spotyka się dzieci z pewnymi charakterystycznymi cechami (kolor włosów, okulary, jakieś wady fizyczne itp.), ale mogą to być także dzieci, które niczym szczególnym się nie wyróżniają, albo wręcz takie, które są bardzo fizycznie atrakcyjne. Dokucza się zarówno dobrym, jak i złym uczniom, chłopcom i dziewczynkom, osobom dobrze i źle sytuowanym. Jednym słowem to raczej pewne mechanizmy grupowe powodują, że w niektórych zespołach pojawia się kozioł ofiarny. Należy tez pamiętać, że zachowanie ofiary zmienia się w procesie przemocy i nie wiemy nigdy, czy cechy, które obserwujemy np. niepewność, nieśmiałość, wycofanie nie są właśnie skutkiem długotrwałego pozostawania ofiarą przemocy. Istnieje jednak kilka czynników ryzyka, które warto wymienić. Są to między innymi: - brak pewności siebie, nieśmiałość, - trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami (lepsze relacje z dorosłymi), - u chłopców niska sprawność fizyczna.

6 JAK MOŻEMY UCZYĆ DZIECI BRONIĆ SIĘ PRZED PRZEMOCĄ Jeśli uczeń jest ofiarą przemocy ze strony swoich rówieśników warto ćwiczyć z nim podstawowe asertywne umiejętności, które pozwolą bronić się w przypadku agresji słownej. Ćwiczenia te mają na celu nauczyć dziecko reagowania na trudne i denerwujące go sytuacje. Praca z dzieckiem poszkodowanym może być prowadzona w postaci krótkich spotkań (np. kilkanaście minut przed lekcjami, aby uczeń zanim wejdzie do klasy poczuł się wzmocniony i przygotowany na ewentualną konfrontację z agresorami) lub też w formie dłuższych spotkań z wychowawcą pedagogiem lub psychologiem (np. po lekcjach). Podczas spotkań z uczniem poszkodowanym warto wykorzystywać komiksy i scenki z odgrywaniem ról. Dorosły zawsze powinien grac rolę agresora (sprawcy) zadaniem ucznia poszkodowanego (ofiary) będzie nauka asertywnych zachowań i sposobów obrony. Zaczynamy od neutralnych, powszechnie stosowanych zaczepek i przezwisk (np. głupek, kujon), a następnie możemy pracować nad tymi, które pojawiają się w stosunku do naszego ucznia. Do tego typu ćwiczeń warto również zachęcić rodziców, aby oprócz wsparcia dla dziecka- ofiary potrafili zaproponować konkretne sposoby radzenia sobie z agresją w szkole. Są trzy możliwe typy reagowania na agresję : Dzieci pasywne zachowują się tak jakby prawa innych były ważniejsze niż ich Dzieci agresywne zachowują się tak jakby ich prawa były ważniejsze niż innych Dzieci asertywne respektują prawa innych i swoje w równym stopniu Ofiary mają tendencję do bycia pasywnymi tak jak sprawcy do bycia agresywnymi. Dlatego ważne jest, aby ćwiczyć z dzieckiem poszkodowanym asertywne sposoby wyrażania własnego zdania, przeciwstawiania się lub obrony przed dokuczaniem. Postawa pasywna zachęca bowiem agresorów (sprawców) do kolejnych ataków z kolei postawa agresywna często powoduje dalszą eskalację przemocy.

7 Niewerbalne sygnały Zanim zaczniemy ćwiczyć z dzieckiem poszkodowanym asertywne sposoby obrony przed agresją warto wzmocnić trzy ważne obszary : Postawa - dzieci będące ofiarami przemocy bardzo często swoją sylwetką niejako wysyłają na zewnątrz komunikaty świadczące o lęku i braku pewności siebie. Do ćwiczenia postawy można wykorzystać modelowanie (np. dorosły staje lub chodzi jak osoba mało pewna siebie a dziecko ma za zadanie poprawić postawę) pracę z lustrem lub kamerą. Wzrok - Kolejnym ważnym elementem budowania asertywnej postawy jest utrzymywanie kontaktu wzrokowego. W sytuacji dokuczania lub innych form agresji słownej dzieci poszkodowane mają tendencję do opuszczania wzroku co może skłaniać sprawców do dalszego dokuczania. Możemy w pracy z dzieckiem ofiarą przeprowadzać wojnę na wzrok, podczas której dorosły wciela się w rolę agresora (prowokuje np. : no i co zaraz pewnie opuścisz oczka?, co zaraz się rozpłaczesz? ) a dziecko ma za zadanie utrzymać kontakt wzrokowy. Głos - niepewny ton, lub cichy głos również mogą zdradzać lęk i bark pewności siebie, Dlatego ważne jest ćwiczenie z dzieckiem poszkodowanym odpowiednio tonu głosu (powinien być stanowczy ale nie agresywny). Ofiary w sytuacji dokuczania często przyjmują postawę proszącego tymczasem ważne, aby reakcja w sytuacji dokuczania brzmiała bardziej jak rozkaz lub żądanie (np. : nie mów tak do mnie! ). Możemy go ćwiczyć poprzez odgrywanie krótkich scenek z użyciem neutralnych przezwisk, zadaniem dziecka będzie odpowiadani pewnym, stanowczym tonem głosu ( zostaw mnie w spokoju, nie życzę sobie żebyś mnie tak nazywał ) Nauka mówienia NIE Oto kilka wskazówek do pracy z dziećmi. Naukę mówienia nie można ćwiczyć wykorzystując w scenkach typowe sytuacje szkolne (pożyczanie rzeczy, drobnych pieniędzy, wymuszanie pracy domowej) 1. Kiedy mówisz nie powiedz to pewnym głosem, staraj się patrzeć w oczy 2. Nie daj się wciągnąć w dyskusję, staraj się nie złościć, nie stosuj żadnych wymówek czy wykrętów 3. Jeśli nie jesteś pewien a ktoś domaga się odpowiedzi powiedz spokojnie Muszę mieć więcej czasu do namysłu: lub Chcę się zastanowić 4. Możesz zaproponować alternatywę ( nie chcę grać dziś w piłkę, chodźmy na spacer ; Nie chcę się z tobą bić wolę możemy zmierzyć się w grze w szachy )

8 Wyrażanie swoich próśb i potrzeb: Warto uświadomić dziecku, że ma prawo domagać się swoich praw w sytuacji dokuczania. Oto podstawowe zasady stawiania żądań: Musisz wiedzieć dokładnie czego chcesz Mów krótko i precyzyjnie ( To jest mój ołówek i chcę go z powrotem ) Bądź zdecydowany i trzymaj się tego co planowałeś powiedzieć ( Chcę mój ołówek z powrotem ) Przykładowe odpowiedzi: Nie dam ci odpisać mojej pracy domowej Przesuń się proszę to moje miejsce To moja książka- oddaj mi ją Nie chcę pożyczyć Ci mojego zegarka To jest mój plecak- nie rzucaj nim Oddaj mi mój piórnik potrzebuję go Krótkie odpowiedzi Na zaczepki można odpowiadać krótko i zdecydowanie jednak bez agresji np.: Ty głupek! Zostaw mnie w spokoju Hej kujonie Nie mów tak do mnie Ale masz beznadziejne ubranie! Mnie się podoba Aby dać sprawce odczuć, że ofiara nie przejmuje się jego słowami można np. poćwiczyć krótkie odpowiedzi oto kilka przykładów No i co grubasie?- Cóż każdy ma jakieś wady Ale masz beznadziejne spodnie Możliwe i co z tego Ale z Ciebie głupek - Jeśli chcesz w to wierzyć Ale masz głupi plecak - Może i tak, pomyślę o tym Na początku może się to wydać bardzo dziwne i trudne do wykonania ale często działa i może pomóc dziecku uodpornić się na przykre słowa. Poza tym sprawcom zależy, aby sprowokować ofiarę lub ją upokorzyć. Kiedy widzą, że ofiara się tym nie przejmuje zwykle przestają.

9 Zdarta płyta Jest to technika, która może być użyta jeśli ktoś próbuje zmusić dziecko do czegoś czego nie chce ono zrobić lub jeśli sprawca próbuje zabrać mu jego rzeczy. Polega na powtarzaniu zwykle jednego zdania wciąż od nowa jak zdarta płyta. Celem jest znudzenie sprawcy ciągłym powtarzanie i nie wdawanie się w dyskusję zdanie powtarza się w ten sam spokojny lecz stanowczy sposób bez zbytniego podnoszenia głosu np.: Dawaj książkę! Nie, potrzebuję jej teraz Dawaj książkę! Nie dam ci potrzebuję jej teraz Dawaj książkę głupku! Nie, potrzebuję jej teraz Twórcze odpowiedzi Innym sposobem radzenia sobie z przemocą jest wymyślenie i przygotowanie wspólnie z dzieckiem różnych zaskakujących odpowiedzi, których agresor się nie spodziewa. Oto kilka przykładów: Hej gruba! Cześć mam na imię Ania! Daj spisać pracę domową! - Ok. ale nauczyciel już rano ją widział Ty śmierdziel! Z dezodorantem przesadziłem? Grubas - Jem dużo bo chcę być zawodnikiem sumo Masz kanapki!? Dawaj! Mam ale są okropne. Chcecie? Wspólne ćwiczenia z wychowawcą lub psychologiem mogą pomóc dziecku opracować plan jak ma zareagować na zaczepki sprawców. Najważniejsze jest jednak, że dzięki takim ćwiczeniom dziecko przestaje myśleć jak ofiara. Nawet jeśli nigdy nie użyje wspólnie wymyślonych powiedzonek pozwolą one dziecku nabrać dystansu i podejść z humorem do sytuacji dokuczania. Pamiętajmy tylko o tym, aby swymi odpowiedziami nie prowokować sprawców (unikać odpowiedzi agresywnych np. Spójrz na siebie ; Wcale nie jesteś lepszy itp.)

10 OBSZARY DŁUGOFALOWEJ PRACY Z OFIARĄ PRZEMOCY Obszary działań Formy i kierunki pomocy 1. Odreagowanie emocji i poradzenie sobie ze skutkami urazowych doświadczeń pomoc psychologiczna (konsultacje, terapia) grupy wsparcia grupy socjoterapeutyczne 2. Wzmocnienie poczucia własnej wartości pewności siebie i samodzielności 3.Rozwijanie umiejętności społecznych asertywność, nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów 4. Zdobywanie dobrych doświadczeń bycia w grupie zauważanie, docenianie, chwalenie przydzielanie zadań, w których dziecko może odnieść sukces stworzenie możliwości zaprezentowania swoich mocnych stron i zalet poprzez różnego rodzaju działalności szkolne i pozaszkolne usamodzielnianie rozwijanie poczucia humoru, uczenie dystansu do siebie rozwijanie sprawności fizycznej uczenie stanowczych zachowań ćwiczenie sposobów obrony przed agresją i zaczepkami uczenie sposobów prezentowania się na forum grupy dawanie zadań wymagających kontaktów z innymi koła zainteresowań, harcerstwo, dodatkowe zajęcia, w tym sportowe zajęcia integracyjne dla klasy, losowe podziały na grupy, łączenie w grupy zadaniowe tworzenie kręgów przyjaciół, klubów przyjaciela

11 ROZMOWA Z OFIARĄ PRZEMOCY Cele rozmowy Pomoc w wyrażeniu, odreagowaniu i zrozumieniu swoich uczuć przez dziecko Danie dziecku wsparcia ze strony dorosłego: - nie kwestionowanie tego, co się wydarzyło - odbarczenie od poczucia winy - pokazanie związku miedzy tym wydarzeniem, a aktualnym zachowaniem dziecka - uzgodnienie z dzieckiem form pomocy Pomoc dziecku w zrozumieniu całej sytuacji i swojej roli w niej. Przebieg rozmowy 1. Co się wydarzyło? Zadanie: Ułatwienie opowiedzenia i odreagowania - miejsce, czas, uczestnicy ( słuchamy i ułatwiamy opowiadanie) - jak ja to pamiętam? moje myśli, uczucia, zachowania, potrzeby w tamtej sytuacji 2. Jak się czujesz teraz? Zadanie: Zauważenie przez dorosłego ( i dziecko) związku między tamtym wydarzeniem, a tym, jak próbuje ono teraz sobie radzić. - co teraz myślisz o tym wydarzeniu, o sobie, o dorosłych, o rówieśnikach, czy to się jakoś zmieniło? - Jak się teraz zachowujesz, co robisz, czego nie robisz? - Czego teraz chcesz, potrzebujesz? 3. Chcę Ci powiedzieć... Zadanie: Edukacja, przekazanie interpretacji wydarzenia. - to, co się wydarzyło, było dla ciebie trudne, - twoje uczucia i zachowania w tamtej sytuacji były naturalne i zrozumiałe - to nie jest twoja wina

12 - to, co się wydarzyło, jest niesłuszne i niesprawiedliwe - to, co robisz teraz, to twoja próba poradzenia sobie ( docenić) - ten sposób radzenia sobie ma swoje skutki, często negatywne 4. Co możemy zrobić w tej sytuacji? Zadanie: Wypracowanie i uzgodnienie z dzieckiem form pomocy - wysłuchać propozycji dziecka - zaproponować własne odrzucane przez dziecko propozycje, pytać dlaczego? ( np. dlaczego nie chcesz rozmawiać o tym w klasie? ), aby dziecko zrozumiało swoje potrzeby i obawy.

13 Metoda Wspólnej Sprawy Metoda Wspólnej Sprawy ( The Metod of Shared Concern) została opracowana przez Anatola Pikasa, szwedzkiego psychologa z Wydziału Edukacji Uniwersytetu w Uppsali. Jest szczególnie zalecana w sytuacjach, gdy grupa uczniów stosuje przemoc wobec jednego lub kilku kolegów przez jakiś czas. Punktem wyjścia do zastosowania Metody Wspólnej Sprawy jest stwierdzenie, że uczeń czuje się źle w szkole, ponieważ używana jest wobec niego przemoc. Metoda Wspólnej Sprawy koncentruje się na znalezieniu rozwiązania problemu; nie wyjaśnia szczegółów sytuacji przemocy, nie zajmuje się dochodzeniem prawdy, ani ustalaniem winnego, nie zakłada też utworzenia przyjacielskich stosunków pomiędzy uczniami. Jej celem jest praktyczne wprowadzenie podstawowych reguł, pozwalających uczniom na przebywanie w tej samej szkole bez krzywdzenia innych. Metoda stanowi w istocie pewną procedurę, składającą się z 3 etapów: 1. Indywidualne pogadanki z każdym zaangażowanym uczniem (około 7-10 minut na jedno dziecko) 2. Rozmowa z każdym uczniem (około 3 minuty na dziecko) 3. Spotkanie grupowe (około pół godziny) Pomiędzy poszczególnymi etapami jest od 1-2 tygodni przerwy, a rozmowy prowadzone przez jedną osobę. Rozmowy obejmują: muszą być sprawców zarówno tzw. głównych, czyli prowodyrów, jak i tych, którzy ich popierają, zachęcają lub wykonują polecenia (praktycznie więc całą grupę osób zaangażowanych w dokuczanie), ofiarę przemocy. Pierwsza rozmowa z uczniami musi być przygotowana szczególnie dokładnie. Należy zwrócić uwagę na: Zebranie informacji Przed rozpoczęciem rozmów należy porozmawiać z nauczycielem i/lub innymi dorosłymi, którzy widzieli te zachowania, aby zdobyć niezbędne informacje na temat tego, kto jest prawdopodobnym przywódcą, oraz czy ofiara przemocy zachowuje się prowokacyjnie ( w takim przypadku rozmowa z nią przebiega w nieco inny sposób, niż z ofiarą pasywną).

14 Warunki wstępne Ważne jest przygotowanie odpowiedniego miejsce do rozmów i zapewnienie możliwości spotkań ze wszystkimi uczniami w zbliżonym czasie ( np. zorganizowanie kolejnego zwalniania ich z lekcji). Uczniowie nie powinni być wcześniej uprzedzeni o mających się odbyć rozmowach. Kolejność Nauczyciel spotyka się ze wszystkimi zaangażowanymi w sytuację uczniami, w określonej kolejności. Zaczyna od przywódcy, (faktycznego głównego sprawcy lub pełniącego rolę kierowniczą), następnie rozmawia z pozostałymi sprawcami czasem są to wykonawcy, a czasem uczniowie, którzy pozornie są tylko świadkami popierają jednak sprawcę lub sprawców, zachęcają ich, okazują zadowolenie itp. Z ofiarą rozmawia się na końcu. Taka kolejność nie jest przypadkowa główny sprawca (z którym rozmawia się na początku), najczęściej wraca do klasy spokojny i zrelaksowany, ponieważ rozmowa nie jest konfrontacyjna. To może pozytywnie nastawić do rozmów pozostałych uczniów, którzy będą wtedy bardziej skłonni do współpracy. Natomiast rozmowa z ofiarą na samym końcu pozwala uniknąć lub przynajmniej ograniczyć ryzyko posądzenia jej przez kolegów o donoszenie lub podawanie nieprawdziwych szczegółów. Koordynacja w czasie Pierwsze rozmowy powinny odbywać się w kolejności i bez przerwy najlepiej w czasie jednej lekcji. Staraj się unikać rozmów z uczniami krótko przed przerwą. Uczniowie powinni mieć jak najmniej możliwości rozmawiania miedzy sobą podczas tego etapu. Miejsce Konieczne jest miejsce zapewniające prywatność i spokój, rozmowa odbywa się na siedząco. Podejście Prowadzący rozmowę zachowuje postawę neutralną, nie ocenia, nie krytykuje i nie obwinia - niezależnie od zachowania ucznia.

15 ETAP I Pierwszy etap Metody Wspólnej Sprawy zakłada używanie ściśle określonych zdań i sformułowań - tzw. skryptu. Inaczej przebiega rozmowa z uczniem stosującym przemoc, inaczej zaś z jej ofiarą. Rozmowa z uczniem stosującym przemoc. Poproś ucznia, aby usiadł. Popatrz na niego i zaczekaj, aż on spojrzy na ciebie. Zacznij rozmowę: 1.Słyszałem, że byłeś niemiły dla X. Opowiedz mi o tym. Jeśli zaprzeczy, powiedz : Tak, ale coś niemiłego przydarzyło się X. Opowiedz mi o tym. Słuchaj tego co mówi uczeń, daj czas na pomyślenie wytrzymaj długie przerwy w ciszy. Nie oskarżaj, nie obwiniaj. Staraj się uniknąć wypytywania, lecz podtrzymuj rozmowę. Zaakceptuj, jeśli uczeń będzie obwiniał innych lub uważał swoje zachowanie za słuszne i usprawiedliwione, lecz podkreślaj, że X-owi dzieje się źle (ktokolwiek jest temu winny). 2. Wiec wygląda na to, e X-owi dzieje się w szkole źle. powiedz to zdecydowanie, z siłą i naciskiem. Przejdź szybko dalej: 3. W porządku. Zastanawiam się, co mógłbyś zrobić, żeby pomóc X-owi w tej sytuacji. Zobacz, jakie rozwiązanie uczeń może wymyślić. Zachęcaj. Kiedy pojawi się coś praktycznego i odpowiedniego, powiedz: 4. Doskonale. Wypróbuj to przez tydzień, potem spotkamy się i zobaczymy, jak ci idzie. Do widzenia. Powtarzamy to z każdym uczniem po kolei. Są różne warianty tej rozmowy, w zależności od tego, jakie pojawią się w jej trakcie problemy np. brak współpracy, milczenie, podawanie niepraktycznych rozwiązań i in. Zalecane reakcje w przypadku pojawienia się problemów są następujące: Niechęć do współpracy nie zachęcaj, czekaj w ciszy. Jeśli po kilku minutach uczeń nic nie powie, ty powiedz: Wygląda na to, że nie chcesz dzisiaj rozmawiać. Lepiej wróć teraz do swojej klasy Brak pomysłów na rozwiązanie pozwól pomyśleć, nie bój się ciszy. Możesz dać własne sugestie, ale najpierw zapytaj ucznia, czy chciałby je usłyszeć. Niepraktyczne rozwiązanie (np. niemożliwe do wykonania lub absurdalne) nie odrzucaj go kategorycznie, porozmawiaj, spytaj: Czy wtedy nie będzie agresji?, Czy to jest możliwe? Rozwiązanie, które zależy od kogoś innego powiedz: Myślałem raczej o czymś, co mógłbyś zrobić sam.

16 Uskarżanie się na prowokacyjne zachowanie ofiary akceptuj uczucia złości i frustracji, ale dalej utrzymuj, że uczniowi, wobec którego stosowana jest przemoc, dzieje się w szkole źle; niezależnie od tego, jak sam się zachowuje. Nie sposób oczywiście przewidzieć wszystkich możliwych trudności. Zawsze jednak, gdy nauczyciel czuje, że rozmowa nie przebiega dobrze, może ją przerwać i umówić się ponownie, podając określony termin: Myślę, że na dzisiaj skończyliśmy. Zobaczymy się jeszcze w Rozmowa z uczniem ofiarą przemocy Rozmowa ta przebiega nieco inaczej w przypadku ofiary pasywnej ( klasycznej wg Pikasa), nieco zaś inaczej w przypadku ofiary prowokującej. Zawsze nauczyciel przyjmuje w tej rozmowie rolę doradcy, który pozwala znaleźć sposoby aktywnej zmiany sytuacji (można do niej włączyć przećwiczenie sposobów reagowania na zaczepki i dokuczanie). a) rozmowa z ofiarą klasyczną Rola nauczyciela jest tutaj przede wszystkim wspierająca. 1. Słyszałem, że przytrafiły ci się w szkole jakieś niemiłe rzeczy. 2. Wygląda na to, że masz już tego dosyć. 3. Czy uważasz, że jest coś, co mogłoby poprawić sytuację? słuchamy, negocjujemy rozwiązania, ustalamy działanie. 4. Dobrze, spróbujmy tego przez następny tydzień, a potem pogadamy i zobaczymy, jak się sprawy mają. Do zobaczenia. b) rozmowa z ofiarą prowokującą Rola nauczyciela polega tutaj dodatkowo również na pomocy uczniowi w zdaniu sobie sprawy, że jego własne zachowanie przyczynia się do tej sytuacji i że on także musi je zmienić. 1. Słyszałem, że przytrafiły ci się w szkole jakieś niemiłe rzeczy. 2. Wygląda na to, że masz już tego dosyć. 3. Opowiedz mi o tym więcej. Jak to się zaczęło? w tym miejscu staramy się wskazać uczniowi związek jego własnych zachowań z tym, co mu się przytrafia w szkole np. aha, więc ilekroć podchodzisz do nich i żartujesz sobie z nich, wtedy oni zaczynają ci dokuczać 4. Czy uważasz, że jest coś, co mogłoby poprawić sytuację? słuchamy, negocjujemy rozwiązania, ustalamy działanie. 5. Dobrze, spróbujmy tego przez następny tydzień, a potem pogadamy i zobaczymy, jak się sprawy mają.

17 Efektem wszystkich tych rozmów jest ustalenie, w jaki sposób każdy z uczniów może, choćby w niewielkim stopniu, zmienić swoje zachowanie. To jednak znacząco zmienia sytuację w grupie i sprawia, że zaczynają się powoli zmieniać dotychczasowe nieformalne normy i zasady zachowań uczniów. ETAP II Po 1-2 tygodniach odbywają się ponowne indywidualne spotkania ( w tej samej kolejności), które maja pomóc ustalić, na ile uczeń osiągnął cel, postawiony na pierwszym spotkaniu. Jeśli zachowanie agresywne będzie się powtarzać, nauczyciel kontynuuje z uczniami indywidualną pracę z etapu I, by osiągnąć rozwiązanie. Jeśli się nie powtórzy gratuluje każdemu uczniowi jego wysiłku i prosi, żeby dalej postępował w ten sposób. Nauczyciel informuje też każdego ucznia, że następnym etapem będzie spotkanie grupowe i wyznacza jego datę. ETAP III spotkanie grupowe Spotkanie grupowe prowadzi do wspólnej zgody na utrzymanie się zmiany w funkcjonowaniu grupy. Nauczyciel spotyka się najpierw na krótko ze sprawcami przemocy i poproś, aby zastanowili się nad jakimś pozytywnym stwierdzeniem o dziecku pokrzywdzonym, które mogliby mu powtórzyć, gdy dołączy do grupy. Następnie nauczyciel idzie po to dziecko, po przyjściu do sali dba o to, aby nie musiało przechodzić pomiędzy wszystkimi zebranymi; może usiąść obok niego. Nauczyciel podkreśla raz jeszcze, jak uczniowie dobrze sobie radzili w pracy nad poprawą sytuacji. Prosi ich ich, aby zaproponowali jakieś sposoby utrzymania takiego stanu. Może także zachęcić ich do określenia, jak by się zachowali, gdyby ktoś znowu zaczął być agresywny. W czasie tego spotkania nauczyciel podkreśla też ideę życia razem bez agresji i kłótni, nawet jeśli się nie jest przyjaciółmi. Może zaproponować im kolejne spotkanie np. za 6 tygodni, w celu sprawdzenia skuteczności przeprowadzonej interwencji; powinien też mieć pod kontrolą całą sytuację, aby sprawdzić, czy zachowania agresywne się nie powtarzają. Na zakończenie kilka uwag o warunkach skuteczności opisanej metody. Po pierwsze: autor Metody Wspólnej Sprawy gwarantuje jej niemal stuprocentową skuteczność jednak pod warunkiem dokładnego stosowania się do opisanego tzw. skryptu, czyli szczegółowo podanego przebiegu rozmów; łącznie z zaleceniami, co powiedzieć i jakich użyć sformułowań. Bywa to dla wielu nauczycieli bardzo trudne; wymaga przecież zrezygnowania z konfrontacji, dowiadywania się szczegółów, wypytywania, ustalenia winnego, a wreszcie jego ukarania. Po drugie: jest bardziej

18 odpowiednia dla dzieci nieco starszych, mających powyżej 9 lat co jednak nie oznacza, że nie można jej z powodzeniem stosować również w pracy z dziećmi młodszymi. Ponadto praktyka wskazuje, że Metoda Wspólnej Sprawy jest bardziej efektywna w początkowej fazie przemocy; w przypadkach dłużej trwających i bardziej zaawansowanych problemów może okazać się niewystarczająca. Zakłada bowiem współpracę sprawców, jeśli zaś są nimi uczniowie, którzy już utrwalili podobny wzorzec zachowań i w dodatku byli przedtem wielokrotnie za nie karani mogą nie być do takiej współpracy skłonni. Niezbędnym warunkiem skuteczności opisanej procedury jest to, aby nie była używana w izolacji, lecz jako część stopniowalnego systemu, wyznaczonego przez szkolną politykę przeciwdziałania przemocy. Nauczyciele muszą wiedzieć, kiedy metody tej użyć, jak sprawdzić, czy przyniosła skutek i co zrobić, jeśli nie zadziała. Oprac. na podst.: Sonia Sharp, Peter K.Smith, Tackling Bullying in Your School: A Practical Handbook for Teachers ; Routledge, 1994.

19 STUDIUM PRZYPADKU KAROL klasa V Dokuczają mu w klasie, wyśmiewają, że ma małe mieszkanie; że jest biedak. Grupka chłopców jest przeciwko niemu. Układają wulgarne wiersze na temat niego i jego matki, Czasem się z nim kolegują, ale potem wszystko zrzucają na niego. Ma starszych rodziców, których się się upodobnić do kolegów, imponują mu silniejsi. wstydzi. Jest ambitny, chce być taki jak inni, chce Impulsywny. Ciągle gada, pyta a dlaczego?, przeszkadza na lekcjach, ma mnóstwo minusowych punktów. Kłopot z koncentracją. Karol przejmuje się, bierze do siebie, płacze. Czasem reaguje agresją na agresję, obraża innych. Potrafi odpysknąć matce. Karol zgłaszał problem wychowawczyni, ale ona zwykle mówi pewnie zacząłeś. Uważa,że wychowawczyni go nie lubi. Był teraz na wyjeździe z klasą, po którym jest gorzej. Według mamy jest konflikt między nauczycielami a Karolem, wszyscy naznaczają go i wtłaczają w rolę.

20 RAFAŁ - klasa V Odrzucony przez klasę, wyśmiewany, przezywany globus, ma zabierany i kopany plecak. W trakcie pracy w grupie klasa nie chce z nim współpracować, dochodzi do konfliktów, po jednej takiej pracy grupowej po lekcjach doszło do bójki. Broni się słownie przeklina, nie był uczony żeby bić, żeby oddawać Na podwórku też spotyka się z tymi samymi przezwiskami co w szkole. Nie ma kolegi, przyjaciela. Wychowywany przez mamę i babcię rodzice są po rozwodzie. Rafał jest prowokowany, ktoś go popchnie - on się denerwuje, a klasa się śmieje. Czasem oddaje i klasa zrzuca na Rafała, że zaczynał. Nie umie się znaleźć w grupie, ma problemy w kontaktach rówieśniczych w szkole i poza szkoła. Nie wychodzi na podwórko, bo nie ma kolegów, na rowerze jeździ z mamą.

21 SYLWIA - klasa VI Przemocy doświadcza od IV klasy. Źle traktowana, osaczona, bita, popychana przez grupę z klasy.miała sytuację, że grupą czekali na nią i dziewczynki ją pobiły - pedagog zgłosiła to na policję. W tym semestrze: przezywano ja, wyśmiewano, obgadywano, izolowano, grożono, bito, pluto i śledzono ją. Działo się to kilka razy w tygodniu. Jest w trudnej klasie, w której jest dużo dzieci z problemami (klasa integracyjna) Spokojna, wrażliwa, nie krzywdzi, nie lubi agresji, nie umie się bronić. Atakowana odchodzi albo płacze, denerwuje się dzieci to wykorzystują. Jak ją ktoś obraża - zgłasza osobie dyżurującej na korytarzu. Szczególną trudność sprawia jej wyśmiewanie się z jej rodziny. Z powodu przemocy stała się lękliwa i nieśmiała Nie ma przyjaciół. Ma starszą siostrę. Zainteresowania: pływanie i jazda konna. Raczej siebie lubi. Według wychowawczyni Sylwia jest dobrym dzieckiem i lubi pomagać. Trudna sytuacja domowa - mama ma sprawę w sądzie o pozbawienie ojca praw rodzicielskich..

22 ALICJA - kl. VI Od pierwszej klasy odrzucona i izolowana (mama mówi, że może na tle innej religii). W IV klasie dzieci były agresywne słownie wobec Ali, nawet przy wychowawczyni. Dzieci śmieją się też z Ali ubrań, mają za złe, że kiedyś przyszła na obcasach. Główny zarzut dzieci wobec Ali brzmi, że wymądrza się, udziela dobrych rad, że jest mamuśką. Tym złości innych. Sytuacja była tak napięta,, że klasa miała warsztaty z psychologiem na ten temat. Ale mama wycofała Alę szybko z tych warsztatów, ponieważ uważała, że Ali się dostało od klasy i że to było dla niej złe doświadczenie. Delikatna, wrażliwa. Miała ostatnio operację biodra i nie było jej trochę w szkole, wcześniej też miała problemy ze zdrowiem. Teraz klasa nie zajmuje się nią- nikt jej nie pomaga, Ali jest przykro. Ala ma przyjaciółkę w bloku, generalnie lepiej radzi sobie w kontakcie sobie z dorosłymi. Mama jest sceptyczna wobec szkoły, ale stara się Alę pozytywnie nastawiać do życia.

23 Program warsztatu dla nauczycieli (3 godz.) Temat: Pomoc ofiarom agresji i przemocy szkolnej Materiały: Flipchart, mazaki, kartki A-4 Pomoce do zajęć: załączniki Agresja i przemoc, Portret ofiary przemocy szkolnej, Obszary długofalowej pracy z ofiarą przemocy I. Cześć wstępna 20 minut 1. Przedstawienie się prowadzącego i uczestników. - każdy w rundce podaje swoje imię i kończy 3 zdania: Jestem, Mam, Lubię 2. Informację wstępne: czas trwania warsztatu 3 godz. (dwie części po 1,5 godz. z przerwą 15 min.) - zasady i sposób pracy: praca metodami aktywnymi, zasady: nie krytykujemy się wzajemnie, zwracamy się do innych po imieniu, zasada dobrowolnego udziału, dyskrecja, mówimy pojedynczo. II. Część warsztatowa 1. Definicja agresji i przemocy 25 minut Prowadzący w sposób losowy dzieli uczestników na 4-5 osobowe grupy. Każda grupa otrzymuje kartkę formatu A-4. Prowadzący prosi, aby podzielić ją na 2 kolumny w następujący sposób: Agresja Przemoc Prowadzący prosi, aby w ciągu 10 minut wpisali w obu kolumnach takie informacje odnoszące się do zjawisk agresji i przemocy, które różnicują oba te zjawiska.

24 Np. Agresja Przemoc - zachowanie - działanie incydentalne - brak wyraźnego cyklu - istnieje równowaga sił - brak wyraźnych ról, uczestnicy zamieniają się rolami - może być jednorazowa i może się zakończyć bez interwencji z zewnątrz - nie musi pozostawiać trwałych skutków - wszyscy uczestnicy zdarzenia pamiętają to, co się wydarzyło i są tego świadomi - proces - zjawisko długofalowe - jest cykliczna - istnieje przewaga siły po stronie sprawcy - występują wyraźne sztywne role: sprawca, ofiara i świadek przemocy - sama się nie kończy, potrzebna interwencja z zewnątrz - pozostawia trwałe, poważne skutki, zawsze psychologiczne - istnieje pamięci wydarzeń, brak natomiast świadomości znaczenia całości procesu Po przedstawieniu wyników pracy przez grupy, prowadzący komentuje i/lub wyjaśnia wątpliwości i zapisuje na plakacie krótkie definicje agresji i przemocy np. Agresja zachowanie celowe, świadome, zazwyczaj incydentalne, skierowane przeciwko komuś (czemuś), w konsekwencji którego ktoś ponosi szeroko rozumiane szkody.

25 Przemoc - długofalowy, cykliczny i narastający proces z występującymi utrwalonymi rolami sprawcy, ofiary i świadka, pozostawiający trwałe skutki psychiczne. 2. Portret ofiary przemocy 45 minut Prowadzący prosi 4 uczestników o przypomnienie sobie konkretnych uczniów, którzy są (lub byli) ofiarami przemocy ze strony rówieśników. Grupa dzieli się na 4 podgrupy - wokół tych 4 osób. Osoby te opowiadają w swojej grupie szczegółowo o konkretnym dziecku, a cała grupa wspólnie wykonuje plakat prezentujący to dziecko: wygląd, zachowanie, cechy, przeżywane emocje i uczucia. Po zakończeniu pracy grupy prezentują swoje plakaty na forum całej grupy. PRZERWA 15 MINUT 3. Kierunki pracy z uczniem ofiarą przemocy - 25 minut Powrót do plakatów wykonanych przed przerwą w całej grupie ustalenie potrzeb, jakie maja dzieci-ofiary przemocy szkolnej oraz kierunków pracy z nimi i spisanie tego na 2 plakatach. Ważne, aby w dyskusji pojawiły się m.in. następujące potrzeby: Potrzeby dzieci ofiar przemocy szkolnej 1. Odbarczenie od poczucia winy 2. Bezpieczeństwa przerwanie przemocy, dyskrecja 3. Podniesienia poczucia własnej wartości 4. Poprawy swojej pozycji w grupie Podstawowe kierunki pracy opisane są w załączniku pt. Obszary długofalowej pracy z ofiarą przemocy mogą one stanowić punkt odniesienia dla prowadzącego warsztat, natomiast w trakcie dyskusji w grupie mogą pojawić się również inne, bardziej szczegółowe propozycje. 4. Plan pomocy ofierze przemocy szkolnej - 40 minut Uczestnicy wracają do tych samych grup i opracowują w nich w ciągu 20 minut plan pomocy (plan naprawczy) dla konkretnego dziecka minimum 5 pomysłów. Prezentują swoje plany w całej grupie; pozostałe osoby uzupełniają te plany swoimi pomysłami. 5. Zakończenie - 25 minut Prowadzący proponuje podział na 3-osobowe grupki i 7- minutową dyskusję na temat wniosków z warsztatu. Każda grupka prezentuje swoje wnioski.

26 Zał. 1 Warsztat dla nauczycieli AGRESJA I PRZEMOC Agresję definiuje się najczęściej jako świadome, zamierzone działanie, mające na celu wyrządzenie komuś szeroko rozumianej szkody fizycznej, psychicznej lub materialnej. Jej charakterystyczną cechą jest używanie przez kogoś siły fizycznej lub psychicznej wobec osoby o zbliżonych możliwościach, mającej zdolność skutecznej obrony. Agresja jest często, lecz nie zawsze, sposobem wyrażania złości. W szczególnych warunkach agresja może przeradzać się w przemoc. Przemoc to wykorzystanie swojej przewagi nad drugim człowiekiem ( fizycznej, emocjonalnej, społecznej, duchowej). Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy osoba słabsza (ofiara) poddana jest przez dłuższy czas negatywnym działaniom osoby lub grupy osób silniejszych (sprawcy przemocy). Kilka istotnych różnic miedzy agresja a przemocą: - przemoc jest długotrwała, - występuje różnego typu przewaga sprawcy nad ofiarą (sprawca to ktoś starszy, silniejszy, mający większe możliwości lub też grupa osób), - dochodzi w niej do wyodrębnienia się wyraźnych ról: sprawcy, ofiary i świadka przemocy; przy czym osoby te pozostają na stałe w swoich rolach, - jest zjawiskiem cyklicznym w jej przebiegu następują fazy zaostrzenia i fazy względnego spokoju, w których możemy mieć wrażenie, że problem uległ rozwiązaniu, - przemoc powoduje poważne psychologiczne konsekwencje dla wszystkich uczestników tego procesu: świadków, ofiary i sprawcy, - przemoc sama się nie kończy; potrzebna jest interwencja z zewnątrz.

27 Najczęściej spotykane formy agresji i przemocy szkolnej to: - bezpośrednia agresja i przemoc fizyczna bicie, kopanie, plucie, popychanie, szarpanie, wymuszanie pieniędzy, zabieranie przedmiotów, niszczenie własności, - bezpośrednia agresja i przemoc słowna i niewerbalna dokuczanie, przezywanie, wyśmiewanie, wyszydzanie, obrażanie, ośmieszanie, grożenie, rozpowszechnianie plotek ( również poprzez Internet i sms-y), pokazywanie nieprzyzwoitych gestów, - pośrednie formy agresji i przemocy namawianie innych do ataków fizycznych lub słownych, naznaczanie, wykluczanie i izolowanie z grupy. Portret ofiary przemocy szkolnej Zał. 2 Warsztat dla nauczycieli wrażliwa nieśmiała, niepewna, ostrożna w kontaktach z innymi często wysoki poziom lęku trudno jej zaistnieć w grupie brak umiejętności bronienia się ; atakowana płacze, wycofuje się, ucieka (bierność i uległość w sytuacji dokuczania) niska samoocena często samotna (zwykle nie ma w klasie żadnego przyjaciela) negatywnie nastawiona do stosowania przemocy często słabsza fizycznie (szczególnie wśród chłopców) lepsze kontakty z dorosłymi (rodzice, nauczyciele) niż z rówieśnikami Najczęściej spotykany mit dotyczący ofiar przemocy jest taki, że są to dzieci wyróżniające się wyglądem, sposobem ubierania się, zainteresowaniami. W rzeczywistości różnice te mają mniejszy niż zwykle się sądzi wpływ na wejście dziecka w rolę ofiary. Dużo większe znaczenie ma rodzaj wartości i norm przyjętych przez daną grupę, klasę. Ofiara prowokująca Ofiary prowokujące mogą charakteryzować dodatkowo: nieakceptowane społecznie nawyki lub sposób bycia (jedzenie, higiena) brak zrozumienia i nieprzestrzeganie pewnych, ogólnie przyjętych norm społecznych w danej grupie (skarżenie, brak dyskrecji, sposób nawiązywania rozmowy, kontaktu)

28 częste przekraczanie cudzych granic (branie rzeczy bez pytania, dotykanie, zaczepianie, zbyt bliski kontakt) problemy z koncentracją częste absorbowanie innych swoją osobą (natręctwa, błaznowanie, wygłupy, zadawanie dużej ilości pytań np. podczas lekcji, wtrącanie się, przerywanie) Zał. 3 Warsztat dla nauczycieli

29 OBSZARY DŁUGOFALOWEJ PRACY Z OFIARĄ PRZEMOCY Obszary działań 1. Odreagowanie emocji i poradzenie sobie ze skutkami urazowych doświadczeń Formy i kierunki pomocy pomoc psychologiczna (konsultacje, terapia) grupy wsparcia grupy socjoterapeutyczne 3. Wzmocnienie poczucia własnej wartości pewności siebie i samodzielności 3.Rozwijanie umiejętności społecznych asertywność, nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów 4. Zdobywanie dobrych doświadczeń bycia w grupie zauważanie, docenianie, chwalenie przydzielanie zadań, w których dziecko może odnieść sukces stworzenie możliwości zaprezentowania swoich mocnych stron i zalet poprzez różnego rodzaju działalności szkolne i pozaszkolne usamodzielnianie rozwijanie poczucia humoru, uczenie dystansu do siebie rozwijanie sprawności fizycznej uczenie stanowczych zachowań ćwiczenie sposobów obrony przed agresją i zaczepkami uczenie sposobów prezentowania się na forum grupy dawanie zadań wymagających kontaktów z innymi koła zainteresowań, harcerstwo, dodatkowe zajęcia, w tym sportowe zajęcia integracyjne dla klasy, losowe podziały na grupy, łączenie w grupy zadaniowe tworzenie kręgów przyjaciół, klubów przyjaciela

30 Program warsztatu dla uczniów (1,5 godz.) TEMAT: Jak możemy pomóc swoim kolegom? Cel: - pogłębienie zrozumienia sytuacji psychologicznej ofiary agresji i przemocy, - wypracowanie sposobów konstruktywnych zachowań świadków przemocy. Do przeprowadzenia zajęć potrzebne będą ci: duże arkusze szarego papieru ( 3-5 szt.), kolorowe mazaki, małe kartki, waga szalkowa z odważnikami. Opowiadanie Przeczytaj uczniom następujące opowiadanie: Maciek jest uczniem I klasy gimnazjum. Jest jedynakiem, rodzice dużo pracują i często nie ma ich w domu. Maciek w szkole podstawowej był dobrym uczniem, miał też wielu kolegów. Wspólnie z rodzicami wybrał gimnazjum, które miało bardzo dobrą opinię, ale znajdowało się w innej części miasta. Okazało się, że Maciek nie zna nikogo w klasie, do której trafił, natomiast pozostali uczniowie znali się dobrze ze szkoły podstawowej. Od początku wiele osób w klasie dokuczało sobie nawzajem; często obiektem tych ataków stawał się Maciek. Koledzy często robią mu głupie dowcipy, chowają lub zabierają jego rzeczy. Pewnego dnia, kiedy nauczycielka zawołała go do odpowiedzi zabrano mu piórnik z bardzo cennym piórem, a gdy Maciek chciał je odebrać śmiali się z niego, a nauczycielka skrzyczała go, że chodzi po klasie. Kiedy odpowiada na lekcji, klasa się z niego śmieje szczególnie wtedy, kiedy odpowiada dobrze; Maciek stara się więc nie mieć zbyt dobrych stopni. Od dawna nikt też nie zaprasza go do siebie do domu, a do niego nie chcą przychodzić. Od pewnego czasu Maciek zaczyna unikać chodzenia do szkoły, często przed wyjściem do boli go brzuch, zaczął opuszczać lekcje.

31 Powiedz uczniom, że przedstawiona historia opisuje zjawisko przemocy; podaj krótką definicję przemocy np.: Przemoc to wykorzystanie swojej przewagi nad drugim człowiekiem ( fizycznej, emocjonalnej, społecznej, duchowej). Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy osoba słabsza (ofiara) poddana jest przez dłuższy czas negatywnym działaniom osoby lub grupy osób silniejszych (sprawcy przemocy). Powiedz, że podczas dzisiejszych zajęć będziecie się zajmować ofiarą przemocy, jej sytuacją i możliwościami pomocy. Podziel uczniów na grupy i poproś, aby w nich wspólnie napisali dokończenie przeczytanej historii (każdej grupie daj wydrukowany początek opowiadania). Poproś przedstawicieli grup o odczytanie napisanych zakończeń. Omówcie całość, zwracając uwagę na to, co działo się do tej pory, co się może dalej stać (zwracając szczególnie uwagę na skutki tych wydarzeń dla ofiary przemocy). Jak mogło dojść do obecnej sytuacji? Jak się czuje ofiara przemocy? Podziel uczniów na grupy. Poproś o skoncentrowanie się na osobie, która jest ofiarą przemocy i odpowiedź na następujące pytania: 1. Jak czuje się ofiara przemocy (jakie przeżywa emocje)? 2. Jak się zachowuje, jak próbuje sobie poradzić? 3. Co sobie może myśleć o sobie, o innych? 4. Czego potrzebuje? Niech każda grupa zapisze swoje odpowiedzi na dużym arkuszu papieru, zatytułowanym: Sytuacja ofiary przemocy. Zaprezentujcie i omówcie wszystkie powstałe w ten sposób plakaty. Zwróć szczególną uwagę na różne możliwe skutki, zarówno te bezpośrednie, jak i odległe w czasie. Waga Przypomnij, że w sytuacji przemocy istnieje przewaga sprawcy nad ofiarą. Powiedz następnie, że świadkowie przemocy mogą zachowywać się w różny sposób i tym samym powodować, że górą będzie sprawca, bądź też ofiara przemocy. Podziel uczniów na 6 grup i każdej z nich daj do omówienia jedną z opisanych niżej sytuacji. Poproś, aby każda grupa wypisała różne możliwe zachowania świadka w opisanej sytuacji.

32 Sytuacje: Grupa dziewcząt wyśmiewa się z Bożeny, mówiąc że jest gruba i niemodnie ubrana. Starsi chłopcy pod sklepikiem szkolnym wymuszają od młodszych dzieci pieniądze. Grupa osób rozpowszechnia plotki na temat Kasi, mówiąc, że jej matka grzebie w śmietnikach. Koledzy w szkole często chowają lub niszczą rzeczy Jarka. Koleżanki nie odzywają się do Ani i namawiają do tego samego inne dzieci. Chłopcy plują do plecaka Zosi. Po zakończeniu pracy każda grupa przedstawia swoja sytuację i możliwe sposoby zachowań świadków. Robimy jeden wspólny katalog możliwych zachowań świadka przemocy np.: - udaje, że nie widzi, - informuje dorosłych, - śmieje się z ofiary, - broni ofiarę itp (każdy sposób na oddzielnej kartce). Zademonstruj następnie działanie wagi szalkowej, na której jedna z szalek jest podpisana ofiara, druga zaś nosi napis sprawca. Kładźcie kolejno na wadze kartki z różnymi sposobami zachowań świadków. Jeśli to zachowanie świadka sprawia, że przewagę zdobywa sprawca, połóżcie kartkę na jego szalce, a na szalce z napisem z napisem ofiara jeden odważnik. Jeśli opisane zachowanie powoduje, że ofiara zyskuje przewagę, połóżcie kartkę na jej szalce, a odważnik na szalce sprawcy. Po zakończeniu ćwiczenia przeczytajcie raz jeszcze te zachowania świadków, które pomagają ofierze. Podkreśl, że w rzeczywistości dzieje się podobnie zachowania świadków mogą albo dodawać siły ofierze, albo sprawcy przemocy. Uwaga dla nauczyciela: Jeśli podczas ćwiczenia pojawia się pomysły agresywnych zachowań świadka wobec sprawcy, wyjaśnij, że takich zachowań nie będziemy dopuszczać i spytaj uczniów o możliwe ich konsekwencje.

33 Katalog konstruktywnych zachowań świadka. Na zakończenie zajęć sporządźcie katalog konstruktywnych zachowań świadka. Spiszcie wszystko to, co mogą robić świadkowie, gdy widzą zachowania agresywne, lub o nich wiedzą, a także to, co mogą zrobić, aby nie dopuścić do przemocy. Podkreśl, że świadkowie, którzy nie reagują na przemoc, są współodpowiedzialni za jej konsekwencje.

34 Informacja dla nauczyciela Ofiary przemocy przeżywają trudne emocje - poczucie poniżenia i upokorzenia, wstyd, lęk, rozpacz i smutek, ale także złość. Długofalowe skutki przemocy dla ofiar to obniżona samoocena i problemy społeczne trudności w nawiązywaniu kontaktów, skłonność do izolacji. Ofiary przemocy szkolnej bardzo rzadko mówią dorosłym o swoich problemach. Często mają doświadczenia bagatelizowania ich problemów przez dorosłych ( przezywają cię - nie zwracaj na to uwagi, nie skarż ). Obawiają się też pogorszenia sytuacji, zemsty ze strony prześladowców. Ponadto przeszkadza im wstyd i poczucie winy - "kozioł ofiarny" jest przekonany, że wina tkwi w nim samym. Długotrwałe podleganie presji agresorów może prowadzić do zaburzeń somatycznych, często bardzo poważnych. Ofiara przemocy potrzebuje przede wszystkim grupy osób, które dadzą jej wsparcie, akceptację i zrozumienie. Musi odreagować trudne doświadczenia i odbudować poczucie własnej wartości. Świadek przemocy często nie zdaje sobie sprawy z wagi problemu, który obserwuje, a także przeżywa wiele sprzecznych uczuć i emocji, które utrudniają mu reagowanie. Odczuwa więc z jednej strony współczucie dla ofiary i chęć pomocy, z drugiej strony lęk przed sprawcą i obawę zostania kolejną ofiarą z jego strony. Dodatkowo może go dezorientować niezrozumiałe czasami zachowanie ofiary, która pozornie nie broni się i nie reaguje. Uczniowie, którzy są świadkami agresji i przemocy ze strony swoich kolegów, maja też często negatywne doświadczenia z sytuacji, w których próbowali reagować informując dorosłych, a ci albo bagatelizowali te sygnały, albo też posądzali ich o skarżenie. Świadkowie przemocy, którzy nie potrafili się jej skutecznie przeciwstawić, często latami przechowują poczucie winy, niezadowolenie i pretensje do siebie, uczą się też bierności, bezradności i nie reagowania w trudnych sytuacjach. Aby uczniowie, będący świadkami przemocy, mogli na nią skutecznie reagować, potrzebują przede wszystkim pomocy, wsparcia i zapewnienia bezpieczeństwa ze strony dorosłych.

35 Program warsztatu dla rodziców (3 godz.) TEMAT: Dokuczanie w szkole rodzice też mogą pomóc Cele: - zrozumienie sytuacji psychologicznej dziecka ofiary dokuczania w szkole, - uświadomienie skutków dokuczania - poznanie sposobów rozpoznawania i wspierania dzieci- ofiar szkolnego dokuczania. Do przeprowadzenia zajęć potrzebne będą ci: duże arkusze szarego papieru ( ok. 10 szt.), kolorowe mazaki, rysunek ludzika dla każdego uczestnika (załącznik). Materiały dla uczestników: Portret ofiary przemocy, Ofiary dokuczania jak je rozpoznać, Co mogą zrobić rodzice (załączniki). 1. Przedstawienie się Część I Przedstaw się i. zaproponuj wstępną rundkę wg schematu: Nazywam się, jestem mamą (ojcem) Jedna dobra informacja na temat mojego dziecka to. ( lub: w moim dziecku lubię, cenię, jest dobre w ) Zaproponuj uczestnikom zrobienie wizytówek np. Ewa mama Huberta, Kazik tata Magdy itp. 2. Wprowadzenie Poinformuj uczestników o temacie i czasie spotkania, zaproponuj najważniejsze zasady pracy - można mieć wypisane na plakacie: - nie krytykujemy się wzajemnie - mamy prawo do dowolnego poziomu aktywności podczas zajęć - zachowujemy dyskrecję. Powiedz, że będziecie się zajmować sytuacjami, w których grupa dzieci dokucza przez dłuższy czas jednej osobie. Przedstaw na plakacie i wyjaśnij poniższe schematy, pokazując różnicę pomiędzy agresywnym konfliktem a grupowym, stałym dokuczaniem, które jest formą przemocy. Podkreśl, że w tym drugim przypadku odpowiedzialność zawsze ponoszą sprawcy.

36 Agresywny konflikt: Dokuczanie-przemoc A A O 3. Formy przemocy Zadaj uczestnikom pytanie: w jaki sposób dzieci mogą sobie dokuczać? Korzystając z techniki burzy mózgów wypisz na plakacie podawane przez uczestników formy przemocy. Podziel je na 3 grupy: -słowne - fizyczne - izolowanie 4. Praca w grupach Zaproponuj, aby uczestnicy przypomnieli sobie z własnego szkolnego doświadczenia sytuacje grupowego dokuczania jednej osobie. Podziel ich na grupy i poproś aby wykonali w grupach plakaty, przedstawiające w schematyczny sposób dziecko, któremu się dokucza i jego: - wygląd - zachowanie - cechy charakteru. Po prezentacji plakatów komentarz prowadzącego: zjawisko dokuczania jako wypadkowa dwóch grup czynników: cech dziecka ofiary oraz grupy, w której się ono znajduje; jej norm i wartości.

37 5. Długofalowe konsekwencje dokuczania Zapytaj uczestników, jak według nich czują się takie dzieci i co o sobie myślą. Wypisz te uczucia i myśli, a następnie porozmawiajcie o możliwych długofalowych skutkach dokuczania m.in. w następujących dziedzinach: poczucie własnej wartości, pewność siebie, kontakty z ludźmi. Część II 1. Jak rozpoznać dzieci - ofiary dokuczania? Rozdaj wszystkim uczestnikom rysunki ludzika, przedstawiającego symbolicznie dziecko-ofiarę dokuczania. Poproś o wypisanie lub narysowanie cech, po których można byłoby rozpoznać takie dziecko, a następnie o przedyskutowanie tego w małych grupach. W całej grupie zbierzcie na wspólną listę wszystkie sygnały. Rozdaj materiały Ofiary dokuczania jak je rozpoznać. Załącznik: Rysunek ludzika 2. Style pomagania Poproś uczestników o wyobrażenie sobie (wczucie się) w sytuację dziecka poszkodowanego, które przychodzi do rodzica i opowiada, że od dwóch tygodni koledzy z klasy wyśmiewają się z niego na przerwach, a podczas lekcji głośno buczą gdy odpowiada. Powiedz, że za chwilę odegrasz kilka różnych reakcji rodziców, które może usłyszeć w tej sytuacji dziecko. Po każdej z nich poproś uczestników o zapisanie myśli i uczuć, które pojawiają się im jako dzieciom gdy słyszą taki komunikat. Następnie omów z uczestnikami kolejno każdy z rodzajów komunikatów (odpowiedzi uczestników można notować w tabeli) Rodzaj komunikatu (nazwa) Co robi rodzic? Co myśli/czuje dziecko? I II III IV V

38 Rodzaje komunikatów I. Oskarżający, krytyczny Masz czego chciałeś, czemu mnie to nie dziwi? ; na pewno też co im musiałeś powiedzieć, bo przecież tak za nic ci nie dokuczają, czy ty aby nie dolewałeś oliwy do ognia? ; tyle razy ci mówiłem żebyś nie zaczepiał kolegów no i się doigrałeś II. Bagatelizujący Nie przejmuj się, między chłopakami tak już bywa, mnie też czasami w szkole ktoś przezwał i żyję, na pewno z czasem wszystko się ułoży, głowa do góry niedługo na pewno będzie lepiej, w każdej szkole tak jest to taki głupi wiek, oni z tego wyrosną III Lekceważący Nie wciągajcie mnie w te swoje gierki, lepiej weź się za matematykę, nie wiesz czy mama zostawiła nam coś na drugie danie, później mi powiesz mam teraz dużo pracy, nie zawracaj mi głowy IV. Radzenie, pouczanie, moralizowanie Na pewno ci zazdroszczą ocen, po prostu nie zwracaj na nich uwagi to szybko im przejdzie, jak będą cię dalej przezywać to powiedz im coś do słuchu niech sobie nie myślą, że z tobą tak łatwo, a w ogóle to nie jest towarzystwo dla ciebie, lepiej poszukać jakiś miłych kolegów, którzy nie dokuczają V. Przejmujący się/bezradny O jej! To straszne! Jak ty biedactwo w ogóle wytrzymujesz w tej klasie? Czy ci chłopcy nie mają serca? Okropnie mi ciebie żal kochanie, to musi być bardzo trudne tak odpowiadać gdy inni ciągle ci przeszkadzają, i co my teraz zrobimy? Na zakończenie wspólne wypisanie tego, czego nie powinno się robić w kontakcie z dzieckiem ofiarą dokuczania np: Nie oskarżać Nie lekceważyć Nie bagatelizować Nie moralizować Nie robić afery Nie rozpaczać

39 3. Jak pomagać? Zastanówcie się wspólnie nad powyższymi sposobami reagowania, które nie pomagają ofierze dokuczania i spróbujcie z każdego z nich wyprowadzić konstruktywne sposoby pomagania np. Nie oskarżać - powiedzieć: to nie Twoja wina Nie lekceważyć słuchać, powiedzieć pomogę Ci Nie bagatelizować to poważna sprawa Nie moralizować dawać konkretne wskazówki Nie robić afery uzgadniać z dzieckiem sposoby interwencji Nie rozpaczać dać sygnał, że sobie z tym poradzimy Rozdaj materiały Co mogą zrobić rodzice 4. Zakończenie Na zakończenie zaproponuj w rundce dokończenie zdania: Dowiedziałem się, że

40 Zał. Rysunek ludzika