Rozmawiajmy! Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000

Transkrypt

1

2 Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 Tworzenie sieci Natura 2000 jest od 1992 roku podstawowym zadaniem w dziedzinie ochrony przyrody dla wszystkich krajów Unii Europejskiej. W skład sieci wchodzą specjalne obszary ochrony siedlisk (tzw. obszary siedliskowe) oraz specjalne obszary ochrony ptaków (tzw. obszary ptasie). Dla zachowania spójności sieci ważne jest także utrzymywanie korytarzy ekologicznych łączących te obszary. Obszary Natura 2000 stanowią nową formę ochrony przyrody w polskim prawodawstwie dopełniają dotychczasowy krajowy system obszarów chronionych i częściowo się z nim nakładają. Na terenie kraju wyznaczanie i ochrona obszarów sieci Natura 2000 nadzorowane są przez Ministerstwo Środowiska. Nad właściwym wyznaczeniem tych obszarów i skutecznością ich ochrony czuwa Komisja Europejska. Państwa członkowskie UE mają jednak dużą dowolność w organizacji systemu zarządzania obszarami i wyborze sposobów ich ochrony. Najważniejszy jest efekt działań ochronnych, czyli zachowanie siedlisk i gatunków, które są przedmiotem ochrony w obszarach Natura Każda inwestycja, która może w istotny sposób wpłynąć na to, co chcemy w obszarze chronić, powinna zostać poddana procedurze oceny oddziaływania na środowisko. Nie ma przeszkód dla realizacji działań i inwestycji w obszarach Natura 2000 lub poza nimi, jeśli nie mają znaczącego wpływu na podlegające ochronie siedliska przyrodnicze a także siedliska gatunków roślin i zwierząt oraz ich populacje. Ochrona siedlisk gatunków oznacza, że oprócz ochrony populacji danego gatunku przed bezpośrednim niszczeniem, chronimy tereny przez nie zamieszkiwane. Chcąc chronić np. nietoperze, nie wystarczy zabronić ich zabijania. Należy również zachować odpowiednie warunki w ich zimowiskach (jaskiniach, podziemnych schronach), letnich schronieniach (np. na strychach budynków, zwłaszcza starych kościołów), żerowiskach, a także utrzymywać liniowe elementy krajobrazu łączące letnie schronienia z żerowiskami. Z kolei, dla zachowania łąkowych gatunków roślin, niezbędne jest utrzymanie ich półnaturalnych siedlisk poprzez użytkowanie kośne lub pasterskie. Rozmawiajmy! Obszary Natura 2000 nie są typowymi obszarami chronionymi, takimi jak np. parki narodowe i rezerwaty przyrody, które obejmują najcenniejsze, najbardziej naturalne fragmenty naszej przyrody i powinny podlegać głównie ochronie ścisłej. W sieci Natura 2000 znalazły się tereny o charakterze półnaturalnym lub wręcz zurbanizowane. Zakłada się, że na większości obszarów sieci będzie się godzić ochronę siedlisk i gatunków z gospodarowaniem człowieka, zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego. Wyznaczenie obszarów Natura 2000 i określanie celów ich ochrony opiera się wyłącznie na przesłankach przyrodniczych. Jednak sam sposób realizacji tej ochrony powinien być dostosowany do lokalnej specyfiki społecznej, gospodarczej i kulturowej. Bowiem skuteczność ochrony siedlisk i gatunków na wyznaczonych obszarach sieci zależy od akceptacji i zaangażowania gospodarzy tych terenów. Jednym z kluczowych działań jest włączenie lokalnych władz, mieszkańców i inwestorów w proces planowania zadań ochronnych dla obszarów Natura Ustalenia w tym zakresie powinny być poprzedzone dyskusjami o potrzebach w zakresie ochrony, o planowanych inwestycjach, o kierunkach rozwoju zainteresowanych gmin, słowem o przyszłości obszaru. Ale uwaga, włączenie w sieć Natura 2000 parków narodowych i rezerwatów przyrody nie oznacza osłabienia dotychczasowego reżimu ich ochrony czy zmian w sposobie zarządzania i planowania ich ochrony, lecz raczej stanowi dodatkową gwarancję zachowania ich walorów przyrodniczych. Strony internetowe:

3 Natura 2000 w Karpatach BESKID ŚLĄSKI Widok na Beskid Śląski J. Perzanowska Ostoja siedliskowa

4

5 Obszar Natura 2000: PLH Beskid Śląski Powierzchnia: ,3 ha Istniejące formy ochrony obszar niemal w całości położony jest na terenie Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego ( ha; 1998); 8 rezerwatów przyrody: Barania Góra (383,04 ha; 1953), Czantoria (97,71 ha; 1996), Kuźnie (7,22 ha; 1995), Stok Szyndzielni (57,92 ha; 1953), Wisła (17,61 ha; 1953), Zadni Gaj (5,77 ha; 1959), Dolina Łańskiego Potoku (46,89 ha; 1998), Jaworzyna (40,03 ha; 2003); 2 zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: Cygański Las (925,53 ha; 1997), Park Ekologiczny Dolina Wapienicy (1519,02 ha; 2001). Obszar częściowo położony na terenie Leśnego Kompleksu Promocyjnego Lasy Beskidu Śląskiego (50 052,1 ha). Natura 2000 w Karpatach BESKID ŚLĄSKI Na Beskid Śląski, najdalej na zachód w łuku polskich Karpat wysunięty fragment Beskidów, składają się 2 pasma górskie Stożka i Czantorii oraz Baraniej Góry (1220 m n.p.m.). Ta ostatnia, to drugi co do wysokości po Skrzycznem (1257 m n.p.m.), szczyt Beskidu Śląskiego, a zarazem miejsce gdzie rozpoczyna swój bieg największa polska rzeka Wisła. Wypływa tu spod ziemi, w postaci licznych, małych źródełek Czarna Wisełka, która po połączeniu z Białą Wisełką, a potem, już poniżej sztucznego Jeziora Czerniańskiego z Malinką, tworzą razem Wisłę. Masywy górskie zbudowane są z fliszu karpackiego, głównie z łupków, piaskowców i zlepieńców. Bardzo często występujący tu piaskowiec godulski, tworzy grube warstwy, budując najwyższe partie Beskidu. Jego pęknięcia doprowadziły do utworzenia głębokich, rozpadlinowych jaskiń, z których największe, to Jaskinia Miecharska o łącznej długości korytarzy blisko 1808 m i głę- Widok na Kotlinę ze Skrzycznego J. Perzanowska

6 Widok na Pogórze ze Skrzycznego J. Perzanowska bokości 56 m (największa jaskinia w polskich Karpatach fliszowych i całych Beskidach, odkryta dopiero w 2005 roku), Jaskinia w Trzech Kopcach o długości 1254 m i głębokości 32 m, i Jaskinia Malinowska (Ondraszka) o dł. 230,5 m i głębokości 22,7 m. Kaskady Rodła J. Perzanowska Budowa geologiczna umożliwiła wykształcenie się ponadto szeregu malowniczych form skalnych, takich jak: progi i wodospady w dolinach potoków z największym, o wysokości łącznej ok. 9 m wodospadem na Białej Wisełce, już na stokach Baraniej Góry nazywanym Kaskadami Rodła, liczne formy skałkowe oraz różnorodne formy osuwiskowe powierzchniowe i podziemne. Na północno-zachodnich obrzeżach Beskidu, obecne są także wapienie cieszyńskie i, co ciekawe, intruzje wulkaniczne zwane cieszynitami.

7 Jezioro Czerniańskie J. Perzanowska

8 Skałki piaskowcowe J. Perzanowska Progi na Białej Wisełce J. Perzanowska Beskid Śląski jest w znacznym stopniu zalesiony lasy zajmują tu ponad 85% pow., choć obecnie większość z nich to nasadzenia świerkowe. Najstarsze, ponad 200-letnie naturalne lasy świerkowe zachowały się jedynie na północno-zachodnich stokach Baraniej Góry, gdzie od lat 50. XX wieku objęto je ochroną rezerwatową. W wielu miejscach dawniej dominował buk, o czym świadczą lokalne nazwy szczytów i miejscowości. Najładniejsze fragmenty lasów bukowych zachowały się jeszcze na stokach Szyndzielni po stronie doliny Białki oraz na zboczach Równicy. Ciekawostką w drzewostanie są rosnące tu stosunkowo często cisy (pod Tułem, w Cisownicy, Brennej, koło Istebnej). Na północnych stokach, miejsca skaliste jary z rumoszem skalnym zajmują jaworzyny, najczęściej z łanowo występującą w runie miesięcznicą trwałą. Interesujące płaty tych zbiorowisk znajdują się np. na Skrzycznem, nad potokiem Janoszka w Kamesznicy.

9 Ściany skalne nad Białą Wisełką J. Perzanowska Roślinność, jak wszędzie w Beskidach, odznacza się strefowością klimatyczno-wysokościową: do m jest tu piętro pogórza, porośnięte przez wielogatunkowe lasy liściaste; powyżej, do około 1150 m piętro regla dolnego zajęte przez lasy bukowojodłowe i ponad 1150 m piętro regla górnego, gdzie dominuje naturalny bór świerkowy. W Beskidzie Śląskim stosunkowo niewielkie powierzchnie zajmują polany reglowe, gdzie utrzymują się łąki z interesującymi gatunkami roślin. Wyżej są to górskie łąki konietlicowe, a w dolinach, w piętrze pogórza łąki rajgrasowe, wciąż jeszcze na części terenu wykaszane i wypasane. Często spotyka się tu także młaki, występujące w rozproszeniu, przy zboczowych wysiękach wody. W wyższych partiach, w rejonach polan szczytowych, niegdyś wypasanych, spotykamy Sztuczna świerczyna J. Perzanowska

10 10 Zurbanizowane tereny Kotliny Żywieckiej M. Gwiżdż

11 Storczyk blady J. Perzanowska Storczyk kukawka J. Perzanowska Kukułka krwista J. Perzanowska pozostałości muraw bliźniczkowych i borówczyska. W sąsiedztwie młak i górnych partii potoków, gdzie wilgoć utrzymuje się przez cały sezon wegetacyjny, obserwować można zbiorowiska wysokich, barwnych bylin, z takimi gatunkami, jak: granatowo kwitnący tojad, żółto omieg, różowo sadziec konopiasty. Rejon Góry Tuł natomiast, to wyspa roślinności kserotermicznej, niestety jednak, ulegająca systematycznie sukcesji wtórnej. Otwarte siedliska obfitują w liczne gatunki chronione, w tym storczykowatych, z których najciekawsze to notowane tu kiedyś w nasłonecznionych miejscach, bardzo rzadkie w Beskidach storczyki: blady, purpurowy, kukawka, męski, czy kukułki: bzowa, Fuchsa, krwista. Północne rejony Beskidu są z kolei jednym z nielicznych w Polsce miejsc występowania cieszynianki wiosennej niepozornej rośliny, kwitnącej wczesną wiosną. 11

12 12 Cieszynianka wiosenna K. Wojciechowski

13 Beskid Śląski jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk SOOS Komisja Europejska nie ustosunkowała się jeszcze do propozycji utworzenia obszaru siedliskowego Beskid Śląski, zgłoszonej w styczniu 2008 r. Dopiero po oficjalnym jego zatwierdzeniu, Minister Środowiska będzie mógł ten obszar formalnie wyznaczyć, jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk SOOS. Do tego czasu jednak, zgodnie z Dyrektywą Siedliskową nie można dopuścić do pogorszenia się stanu zachowania siedlisk i gatunków, dla których ochrony został on zaproponowany. Beskid Śląski jest ważny dla ochrony 16 typów siedlisk przyrodniczych oraz jako siedlisko życia 21 gatunków zwierząt i roślin z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk 8220 Ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandellii 8310 Jaskinie nieudostępniane do zwiedzania * gwiazdką oznaczono priorytetowe typy siedlisk Siedliska leśne 9110 Kwaśne buczyny Luzulo-Fagenion 9130 Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-fagenion, Galio odorati- Fagenion) 9170 Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) *9180 Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach *91D0 Bory i lasy bagienne *91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso- incanae, olsy źródliskowe) 9410 Górskie bory świerkowe Piceion abietis * gwiazdką oznaczono priorytetowe typy siedlisk Natura 2000 w Karpatach BESKID ŚLĄSKI Typy siedlisk przyrodniczych Natura 2000 w Beskidzie Śląskim Siedliska nieleśne 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków *6210 Murawy kserotermiczne Festuco-Brometea *6230 Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe 6430 Ziołorośla górskie Adenostylion alliariae 6510 Niżowe i górskie świeże łąki ekstensywnie użytkowane Arrhenatherion elatioris 6520 Górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie Polygono-Trisetion Obszar Beskidu Śląskiego, obejmujący w całości pasma górskie, z całym ich zróżnicowaniem siedliskowym, ma ogromne znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej w tym, poddanym silnej presji ludzkiej, terenie. Zidentyfikowano tu aż 16 typów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, choć wiele z nich występuje tu marginalnie na granicy zasięgu wysokościowego lub w suboptymalnych warunkach środowiskowych. Inne zostały niestety częściowo zniszczone w wyniku działalności człowieka. Najcenniejszymi siedliskami przyrodniczymi są zachowane fragmenty lasów o charakterze naturalnym. Masyw Baraniej Góry jest 13

14 Pozostałości boru świerkowego na Przełęczy Salmopolskiej J. Perzanowska Buczyna w okolicach Wisełki J. Perzanowska 14 centrum występowania w Polsce dolnoreglowego boru na torfie Bazzanio-Piceetum, jednej z form siedliska 91D0. Drzewostan tworzy świerk, a w runie dominują: wątrobowiec Bazzania trilobata i liczne gatunki torfowców. Obszar ma też znaczenie dla ochrony dolnoreglowego boru jodłowo-świerkowego (dolnoreglowa forma siedliska 9140), a ciekawostką jest występowanie unikatowego ekotypu świerka, tzw. istebniańskiego. Na terenie północnej części Beskidu Śląskiego, gdzie mamy chłodniejszy i wilgotny klimat, dużą ilość opadów oraz strome, pokryte rumoszem skalnym stoki, spotkać można dość często lasy jaworowe Lunario-Aceretum (kod siedliska: 9180) z miesiącznicą trwałą, łanowo rozrastającą się w runie. Stosunkowo duże powierzchnie leśne stanowią buczyny: kwaśna z borówką czarną i trzcinnikiem w runie oraz żyzna z marzanką wonną, żywcem i in. geofitami. W większości drzewostany te należą do młodszych klas wiekowych, choć zachowały się także w bardziej niedostępnych partiach masywów, bardziej naturalne fragmenty buczyn, ze starymi bukami. Leśne zbiorowiska, takie jak jaworzyny, bory na torfie, jak również wyłączone z użytkowania partie buczyn czy borów, powinny podlegać ochronie biernej, zapewniającej niezakłócony przebieg naturalnych procesów przyrodniczych. W pozostałych buczynach i borach, użytkowanych dotąd gospodarczo, mogą być dalej prowadzone działania gospodarcze w taki sposób, by nie pogorszyć ich stanu ochrony, a więc z uwzględnieniem tzw. ekologicznych zasad gospodarki leśnej. Oznacza to: pozostawienie pewnej ilości suchego drewna w lesie, pozostawianie starych, dziuplastych drzew, respektowanie ściśle określonego, dostosowanego do

15 lokalnych uwarunkowań etatu rębnego, podniesiony nieco wiek rębności itp. W monokulturach świerkowych natomiast należy rozpocząć przede wszystkim przebudowę drzewostanu, wprowadzając gatunki liściaste, bardziej odpowiednie w niższych piętrach reglowych. Łęgi, głównie olszowe i wierzbowe (z dominacją olszy szarej i wierzby kruchej), związane są przede wszystkim z ustalonymi brzegami rzek i potoków, wzdłuż których tworzą wąskie pasy, tylko w niektórych, płaskich partiach dolin zajmując większe powierzchnie. Spotyka się tu też, choć rzadziej, podgórski łęg jesionowy, który zajmuje siedliska w dolinach lub na stokach, w pobliżu szybko płynących potoków i olszynę bagienną, najlepiej wykształconą w okolicach Istebnej. Mając duże wymagania co do zasobności siedliska, łęgi powinny być zasilane corocznie w substancje odżywcze w wyniku wylewów rzeki. W wilgotniejszych miejscach, na brzegu zarośli łęgowych i przy większym dostępie światła w lukach drzewostanu, rozrastają się łanowo lepiężniki popularnie nazywane łopuchami, o kolistych w zarysie, dużych do ponad 0,5 m średnicy, liściach. Niekiedy spotkać tu można także gatunki prawnie chronionych roślin, np. nad Brennicą paproć pióropusznik strusi o chrakterystycznych dużych pierzastych liściach. Łąka mietlicowa z mieczykiem dachówkowatym J. Korzeniak Natura 2000 w Karpatach BESKID ŚLĄSKI Zagrożeniem dla łęgów jest odcięcie ich od zalewów rzeki lub osuszenie, ewentualnie odlesienie terenu. Stosowany tradycyjny sposób pozyskiwania drewna, nie zagraża ich istnieniu. W łęgach rozprzestrzeniają się niestety łanowo obce gatunki inwazyjne (głównie rdestowiec japoński, niecierpek gruczołowaty), które zagłuszają rodzimą roślinność i powodują spadek różnorodności Potok spływający z masywu Baraniej Góry J. Perzanowska 15

16 Buczyna na stokach Czantorii J. Perzanowska Zasychające świerki w okolicy Skrzycznego J. Perzanowska 16 biologicznej. Powinny one być eliminowane w miarę ich pojawiania się. Niepokojące jest, że zdarzają się także stwierdzenia kolejnych, nie notowanych tu dotąd gatunków inwazyjnych, jak np. rdest wielokłosowy, tak więc proces kolonizowania naszych rodzimych zbiorowisk roślinnych przez element obcy, postępuje. Z roślinności nieleśnej w Beskidzie Śląskim wyróżniają się murawy kserotermiczne, które były obserwowane od dawna na górze Tuł. Niestety zarastają stopniowo krzewami i drzewami, co powoduje wycofywanie się roślinności ciepłolubnej, a zwłaszcza gatunków storczyków. Ciekawe są także, rozproszone w wyższych położeniach, siedliska wilgociolubne: młaki i ziołorośla górskie, z chronionymi gatunkami roślin. Liczne są też wychodnie skalne, na których wykształcają się szczelinowe zbiorowiska paproci (kod siedliska 8220), szczególnie dobrze widoczne na kilkunastometrowych, spękanych poziomo ścianach skalnych, wzdłuż Białej Wisełki (przy niebieskim szlaku turystycznym, prowadzącym na Baranią Górę). Jest tu m.in. obfite stanowisko chronionej prawnie paprotki zwyczajnej, która oprócz naturalnych szczelin zajmuje także spękania murków wzmacniających brzegi potoku. Beskid Śląski to także miejsce, gdzie odkryto znaczną liczbę jaskiń i schronisk skalnych (siedlisko o kodzie 8310), z których część jest niedostępna dla turystów. Są to jedne z największych, znanych jaskiń beskidzkich. Można w nich podziwiać, co jest wielką rzadkością w Karpatach fliszowych, gdyż nie są to jaskinie krasowe, szatę naciekową. Największa z nich, Jaskinia Miecharska charakteryzuje się wielkimi salami i obszernymi korytarzami. Przez

17 Zarośla jarzębinowe na zrębie w okolicy Przełęczy Salmopolskiej J. Perzanowska 17

18 Rdestowiec japoński gatunek obcy, inwazyjny J. Perzanowska jedną z sal co jest rzadkim zjawiskiem w jaskiniach beskidzkich przepływa podziemny potok. W jaskini tej znaleziono też endemicznego kiełża studniczka tatrzańskiego. Siedliska przyrodnicze związane z kamieńcami nadrzecznymi, to w Beskidzie Śląskim wyłącznie roślinność inicjalna kamieńców, ale słabo wykształcona. Siedlisko to jest coraz rzadsze, gdyż odnawia się w wyniku corocznych wylewów rzeki, natomiast zanika w przypadku podjęcia prób skanalizowania rzeki. Niestety, większość cieków została w Beskidzie Śląskim już dawno uregulowana na długich odcinkach i poprzedzielana progami, tworzącymi całe kaskady. Taka stabilizacja siedlisk nadrzecznych sprzyja kolonizowaniu ich przez gatunki inwazyjne rdestowca japońskiego, niecierpka gruczołowatego a także barszczu Sosnowskiego. Brak natomiast kolejnych stadiów sukcesyjnych dla roślinności kamieńców, a więc zarośli wrześniowych i wierzby siwej. Zagrożenia siedlisk nadrzecznych mogą wynikać z: regulacji koryta (wszelkie prace prowadzone w celu uregulowania koryta rzeki, w tym budowa progów, prowadzą do zaburzenia naturalnej dynamiki cieku i zahamowania transportu materiału skalnego, a umocnienia brzegów likwidują możliwość meandrowania rzeki i tworzenia świeżych odsypów kamiennych); poboru żwiru i kamienia z koryta i jego bezpośredniego sąsiedztwa (mechanicznie niszczy siedlisko, zaburza proces transportu materiału skalnego, zmienia parametry zdeponowanego materiału); 18 Rdest wielokłosowy niedawno odnaleziony gatunek obcy E. Walusiak zaśmiecanie, zanieczyszczenie wód.

19 Paprotka zwyczajna na obmurowaniu potoku J. Perzanowska Naskalne zbiorowiska paproci J. Perzanowska Łąki kośne zarówno konietlicowe, jak i rajgrasowe, to tzw. siedliska półnaturalne, istniejące wyłącznie dzięki prowadzonej tu ekstensywnej gospodarce rolnej, tj. regularnemu koszeniu i wypasaniu stad zwierząt, w zależności od typu łąki, raz lub dwa razy w roku, i z różnym obciążeniem obsady zwierząt. Siedliska te w istotny sposób zwiększają bioróżnorodność środowiska przyrodniczego i dlatego należy je chronić, utrzymując tradycyjny sposób gospodarowania. Zagrożeniem siedlisk łąkowych może być zarówno zaniechanie ich użytkowania prowadzące do zmiany składu gatunkowego łąk, a następnie zarastania przez krzewy i drzewa, jak i intensyfikacja produkcji podsiewanie wysokoproduktywnymi mieszankami traw, czy intensywne nawożenie. Użytkowane w podobny sposób jak łąki, tj. spasane, powinny też być murawy kserotermiczne. Są one bogate w gatunki, bujne, pełne barwnie kwitnących roślin, wymagają do rozwoju zarówno dużo światła, jak i stosunkowo wysokiej temperatury. Ich wartość zwiększa fakt, że są siedliskiem życia wielu gatunków zwierząt bezkręgowych, m.in. motyli. Brak użytkowania, w warunkach beskidzkich szybko prowadzi do zaniku tego siedliska. Młaki i ziołorośla to siedliska silnie uzależnione od warunków wilgotnościowych i ich istnienie wymaga utrzymania stałego nawilgocenia nie mogą być więc osuszane, odwadniane, czy też zalewane w wyniku lokalnego spiętrzenia wody. Są też wrażliwe na mechaniczne niszczenie: młaki szczególnie na uszkodzenia warstwy mszystej, a ziołorośla wydeptywanie i łamanie kruchych 19

20 Gołoborze na Skrzycznem J. Perzanowska Widok na Wisłę J. Perzanowska 20 łodyg, budujących je bylin. Dlatego działaniem sprzyjającym ich ochronie będzie prowadzenie szlaków turystycznych i innych tras narciarskich, dróg dla rowerów, quadów, czy koni tak, aby omijały te właśnie siedliska. W wyjątkowych przypadkach może być konieczne np. odkrzaczanie fragmentów młak czy ziołorośli, ze względu na ochronę określonych gatunków. Ponieważ z siedliskami wilgotnymi związane jest występowanie dwóch gatunków roślin z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej tojadu morawskiego i tocji karpackiej, ochrona tych siedlisk będzie służyła zarazem ochronie gatunków naturowych. Natomiast zbiorowiska paproci występujące w szczelinach skał zasadniczo nie wymagają podejmowania działań ochrony czynnej. Są to zbiorowiska całkowicie naturalne. Zagrożeniem dla nich może być zjawisko sukcesji, tzn. w tym przypadku kolonizowanie skał przez krzewy i drzewa, prowadzące do ocieniania skał i eliminacji bardziej światłolubnych gatunków. Jaskinie, to także siedliska wymagające wyłącznie ochrony biernej ich wzmożona penetracja, przebijanie nowych otworów, przekopywanie osadów lub rumowisk to ingerencja w naturalny, wrażliwy układ. Może szybko doprowadzić do nieodwracalnych zmian przede wszystkim mikroklimatu jaskini i przerwania przebiegających w niej procesów geologicznych, a także do przekształcenia siedliska życia silnie wyspecjalizowanych a przez to wrażliwych na wszelkie zmiany siedliskowe organizmów jaskiniowych.

21 Widok z Przełęczy Salmopolskiej J. Perzanowska 21

22 czasu brak potwierdzenia jego obecności. W obszarze notowano też liczne stanowiska innych rzadkich i zagrożonych roślin oraz bezkręgowców. Gatunki podlegające ochronie w obszarze Natura 2000 Rośliny naczyniowe tojad morawski Aconitum firmum ssp. moravicum tocja karpacka Tozzia carpatica 22 Widok na Kotlinę ze Skrzycznego J. Perzanowska Gatunki Natura 2000 w Beskidzie Śląskim W obszarze Beskid Śląski stwierdzono aż 21 gatunków z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Jest to jedna z ostoi fauny typowej dla puszczy karpackiej, z całym jej zróżnicowaniem w obrębie poszczególnych grup systematycznych od bezkręgowców po duże ssaki, choć dla żadnej z nich nie jest uznawany za najważniejszy obszar dla ich zachowania w Beskidach. Beskid Śląski to także jeden z nielicznych rejonów występowania naturowych gatunków roślin: tojadu morawskiego (prawdopodobnie najważniejszy rejon w Polsce dla tego gatunku) i tocji karpackiej. Z początkiem XX wieku stwierdzono tu jedno z 3 znanych w Polsce stanowisk chrząszcza, o nazwie konarek tajgowy, ale od tego Bezkręgowce Chrząszcze pachnica dębowa Osmoderma eremita kozioróg dębosz Cerambyx cerdo biegacz urozmaicony Carabus variolosus Kręgowce Ryby i minogi głowacz białopłetwy Cottus gobio minóg strumieniowy Lampetra planeri Płazy traszka grzebieniasta Triturus cristatus traszka karpacka Triturus montandoni kumak górski Bombina variegata Ssaki wilk Canis lupus ryś Lynx lynx wydra Lutra lutra podkowiec mały Rhinolophus hipposideros nocek orzęsiony Myotis emarginatus nocek duży Myotis myotis nocek Bechsteina Myotis bechsteinii mopek Barbastella barbastellus

23 Tojad morawski J. Mitka Tocja karpacka J. Korzeniak Oba gatunki roślin z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej występują w podobnych siedliskach, dodatkowo identyfikowanych jako prawnie chronione siedlisko przyrodnicze. Nie wymagają więc dodatkowych działań ochronnych, ale ich zachowanie zależeć będzie od utrzymania w dobrym stanie ziołorośli. Nie są spotykane w Beskidzie Śląskim często i występują zwykle w niedostępnych miejscach, poza szlakami turystycznymi. Nie są też łatwe do odróżnienia od pokrewnych im gatunków, znacznie pospolitszych na tym terenie i dlatego trudno je będzie odnaleźć w naturalnym środowisku. Spośród gatunków zwierząt, najbardziej rozpowszechnioną grupą są nietoperze. Sprzyja im przede wszystkim duża ilość dostępnych schronień jaskiń i szczelin, w których zimują. W bezpośrednim sąsiedztwie obszaru znajdują się kolonie rozrodcze tych zwierząt Pachnica dębowa K. Borkowski 23

24 Traszka grzebieniasta A. Tyc Wydra C. Ćwikowski z których największe w Radziechowach i Górkach warte są otoczenia ich opieką również jako obszary Natura Podkowiec mały K. Piksa Z pozostałych gatunków pachnica dębowa i kozioróg dębosz nie są gatunkami górskimi i w obszarze występują na skraju swojego zasięgu wysokościowego. Siedliska ryb zostały w znacznym stopniu przekształcone i dopiero podjęcie prac nad udrożnieniem cieków i ich unaturalnieniem pozwolą na rozwój tej grupy zwierząt. Płazy występują w rozproszeniu, ich rozmieszczenie jest silnie uzależnione od dostępności dogodnych miejsc rozrodu zbiorników wodnych o odpowiedniej głębokości i porośniętych roślinnością. Duże drapieżniki, jak wilk i ryś, potrzebują dużych przestrzeni, bogatej bazy żerowiskowej i mateczników do wychowu młodych, co przy silnej presji ludzkiej jest trudne do zrealizowania. Dlatego

25 Letni tor saneczkowy Czantoria J. Perzanowska Efekty działalności narciarzy Skrzyczne J. Perzanowska obszar Beskidu Śląskiego, mimo że ma dużą powierzchnię, to nie stanowi centrum ich występowania w Beskidach. Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków Natura 2000 w Beskidzie Śląskim Zagrożenia Największym, aktualnym zagrożeniem jest gradacja szkodników leśnych głównie kornika. Prowadzą one do zamierania całych partii lasów iglastych (zmniejszenie struktury i areału siedlisk borowych) oraz do odsłaniania stoków i ekspansji roślinności zrębowej. Na Kolejka krzesełkowa na Skrzyczne J. Perzanowska 25

26 Pasmo Równicy nad Ustroniem M. Gwiżdż 26 przyszłość należy dbać, aby nie tworzyć na ich miejscu monokultur świerkowych i nie wprowadzać do drzewostanów gatunków obcych naszej florze. Zbyt intensywny rozwój turystyki i infrastruktury rekreacyjnej, prowadzi do penetracji najbardziej ustronnych miejsc, a celuje w tym budownictwo indywidualne, którego rozproszenie przyczynia się do rozwijania sieci dróg, ich utwardzania, rozwoju infrastruktury. Coraz popularniejsze quady, motory crossowe i inne formy poruszania się, nie wymagające wysiłku fizycznego, a pozwalające na szybkie pokonywanie znacznych dystansów, wyraźnie negatywnie wpływają na jakość i areał siedlisk, niszcząc mechanicznie podłoże w wielu niedostępnych dotąd miejscach. Stanowią też zagrożenie dla gatunków, poprzez bezpośrednią eliminację

27 ich siedlisk oraz płoszenie zwierząt. Silna presja ludzka powoduje zmniejszanie się ostoi zwierząt. Rozrastające się tereny zabudowane, ich rozproszenie oraz rozbudowa sieci dróg, skutkuje dzieleniem kompleksów leśnych, a zarazem przestrzeni dostępnej dla zwierząt (fragmentacją ich siedlisk), co źle oddziaływuje na całe populacje w długoterminowej perspektywie. Powszechna na tym terenie obudowa potoków górskich eliminuje gatunki związane z siedliskami wodnymi, sprzyja natomiast rozprzestrzenianiu się gatunków obcych, inwazyjnych. Obecne jest także zanieczyszczenie powietrza, w tym również z terenów Czech, ze względu na transgraniczne położenie obszaru. 27

28 Zniszczenia pokrywy roślinnej na stoku narciarskim J. Perzanowska 28 Park linowy na Czantorii J. Perzanowska Wiatrołom po usunięciu martwych drzew J. Perzanowska

29 Zagospodarowana kopuła Skrzycznego J. Perzanowska Warunki utrzymania właściwego stanu ochrony Utrzymanie struktury siedlisk leśnych poprzez zastosowanie się do wskazań zawartych w planie ochrony rezerwatów przyrody; Przebudowa drzewostanów na zgodny z siedliskiem; Użytkowanie turystyczne szlaki turystyczne, nartostrady, wyciągi narciarskie, punkty widokowe, parki linowe, tory saneczkowe i związana z nimi infrastruktura (parkingi, restauracje, pensjonaty) powinny podlegać ocenie skumulowanego oddziaływania na środowisko, a nowych obiektów limitowana zgodnie z jej wynikami. Likwidacja gatunków inwazyjnych, obficie występujących zwłaszcza wzdłuż górskich potoków; Udrożnienie potoków dla organizmów migrujących; Wieża widokowa na Czantorii J. Perzanowska 29

30 Widok na Tatry ze Skrzycznego J. Perzanowska Utrzymanie najcenniejszych partii terenu wraz ze stanowiskami gatunków poza wpływem turystyki ochrona bierna; Kolonie nietoperzy zgodnie z prawnymi wymogami dla ochrony tej grupy zwierząt. mniej w dotychczasowym stanie zachowania wymienionych powyżej siedlisk przyrodniczych oraz gatunków. Powierzchnia i charakter tych siedlisk, jak i siedliska i liczebność tych gatunków nie powinny ulec pogorszeniu/zmniejszeniu. Kolejnym krokiem powinno być podjęcie działań na rzecz poprawy stanu ich ochrony. 30 Celem ochrony na obszarze Beskid Śląski jest utrzymanie przynaj- Warunki utrzymania i odtwarzania właściwego stanu siedlisk i gatunków zostaną dokładnie określone w zadaniach ochronnych Jesienne barwy Beskidu Śląskiego J. Perzanowska

31 31

32 (planie ochrony) dla obszaru Natura Dokument taki będzie obejmował przede wszystkim opis i ocenę istniejących i potencjalnych zagrożeń, opis sposobów ich eliminacji lub ograniczania, a także zalecenia określające inne niezbędne działania. Bardzo ważnym zadaniem w przyszłości będzie też monitoring siedlisk i gatunków Natura Tylko fragmenty obszaru tereny 8 rezerwatów przyrody (łącznie zajmujących ponad 650 ha) objęte są reżimem ochronnym bardziej restrykcyjnym, gdzie przyroda jest chroniona jako całość i gdzie obowiązuje szereg surowych zakazów. Reżim ten sprzyja utrzymaniu aktualnego stanu zachowania większości typów siedlisk, które są przedmiotem ochrony na obszarze Natura Z kolei reżim ochronny parku krajobrazowego skupia się, jak sama nazwa wskazuje, przede wszystkim na ochronie krajobrazu. Za obszary Natura 2000 odpowiedzialna jest Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. Zakres obowiązków zarządzającego obejmuje m.in.: zamówienie opracowania zadań ochronnych lub planu ochrony i nadzorowanie ich wykonania, a ponadto inicjowanie działań edukacyjnych i propagatorskich oraz ścisłą współpracę z samorządami lokalnymi i władającymi terenem. 32 Jaworzynka w Beskidzie Śląskim M. Węgrzyn

33 33

34 34 Obszary NATURA 2000 w Karpatach Obszary ptasie PLC Bieszczady PLC Tatry PLB Babia Góra PLB Beskid Niski PLB Gorce PLB Góry Słonne PLB Pasmo Policy PLB Pieniny PLB Torfowiska Orawsko-Nowotarskie Obszary siedliskowe PLC Bieszczady PLC Tatry PLH Babia Góra PLH Bednarka PLH Beskid Mały PLH Beskid Śląski PLH Beskid Żywiecki PLH Cerkiew w Łosiu koło Ropy PLH Czarna Orawa PLH Dolina Białki PLH Góry Słonne PLH Grota Zbójnicka na Łopieniu PLH Jasiołka PLH Kostrza PLH Kościół w Górkach Wielkich PLH Kościół w Radziechowach PLH Krynica PLH Luboń Wielki PLH Łabowa PLH Łysa Góra PLH Małe Pieniny PLH Na Policy PLH Nawojowa PLH Opactwo Cystersów w Szczyrzycu PLH Ostoja Gorczańska PLH Ostoja Jaśliska PLH Ostoja Magurska PLH Ostoja Popradzka PLH Ostoje Nietoperzy okolic Bukowca PLH Pieniny PLH Podkowce w Szczawnicy PLH Polana Biały Potok PLH Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLH Trzciana

35 O PROJEKCIE Projekt Cele projektu: Zaangażowanie lokalnych społeczności i instytucji oraz środowiska naukowego do współtworzenia sieci Natura 2000 na rzecz racjonalnej ochrony przyrody w Karpatach. Wypracowanie strategii zarządzania obszarami Natura 2000 oraz pilotażowe wdrożenie działań na rzecz aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Stworzenie systemu przepływu i udostępniania informacji o obszarach Natura Upowszechnienie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat (programy edukacyjne, konkursy). Określenie istniejących i potencjalnych konfliktów między rozwojem gospodarczym i ochroną przyrody oraz wskazanie sposobów ich rozwiązania. Strategie zarządzania Europejski program Natura 2000 ma na celu utworzenie spójnej sieci obszarów ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków szczególnie zagrożonych w skali Europy. Na terenie polskich Karpat zaprojektowano ponad 30 Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk i Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków. Tworzenie sieci Natura 2000 spotyka się z licznymi problemami organizacyjnymi, dezinformacją i oporem społecznym. Stąd pomysł, aby wspólnie z instytucjami zarządzającymi, ekspertami i stronami zainteresowanymi zebrać informacje istotne dla planowania przestrzennego na obszarach sieci. Na ich podstawie dla każdego z obszarów zostanie uzgodniona strategia zarządzania, która zawierać będzie między innymi: dane o zasobach przyrodniczych i kulturowych oraz uwarunkowaniach socjo-ekonomicznych; wskazania do niezbędnych działań ochronnych; opis konfliktów i propozycje ich rozwiązania. System informacji Materiały te zostaną wykorzystane w planach zadań ochronnych lub w planach ochrony obszarów Natura 2000, a także pomogą w podejmowaniu decyzji dotyczących zagospodarowania przestrzennego. Istotny jest również powszechny dostęp do informacji o siedliskach przyrodniczych i gatunkach, które chronimy w sieci Natura Dlatego w ramach projektu powstanie system informacyjny udostępniony na stronie internetowej. Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach (PL1080) realizowany jest na terenie polskich Karpat, położonych w trzech województwach: małopolskim, podkarpackim i śląskim. Wdrażany będzie w latach Aktywna ochrona Skuteczna ochrona przyrody to nie tylko obejmowanie ochroną prawną kolejnych obszarów, ale przede wszystkim przemyślane i właściwie zaplanowane działania ochronne, m.in. zabiegi aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Dla efektywnej ochrony kluczowe są również akceptacja i zaangażowanie lokalnych społeczności, a także wiedza na temat wartości chronionych zasobów przyrodniczych. Projekt Natura 2000 w Karpatach obejmuje wprowadzenie pilotażowych działań na rzecz czynnej ochrony szczególnie cennych siedlisk przyrodniczych, m.in. górskich polan, torfowisk, młak oraz terenów leśnych. Podjęte zostaną także prace, których celem jest zapobieganie szkodom wywoływanym przez chronione gatunki drapieżników. Edukacja W ramach projektu Natura 2000 w Karpatach zaplanowano szereg działań edukacyjnych. Przygotowane zostaną programy edukacyjne, skierowane m.in. do uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych, których celem będzie upowszechnianie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat, a także konkursy, wystawy i wydawnictwa. Projekt Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach realizowany jest w Instytucie Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia). Projekt współfinansowany przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Krakowie i Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Rzeszowie. Wydano z pomocą finansową: Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach Tekst: Joanna Perzanowska Redakcja: Monika Grzegorczyk Projekt serii, skład i łamanie: Larus Studio Witold Ziaja Projekt okładki: Edward Bobeł Wydrukowano na papierze ekologicznym. Kraków 2009 Strona projektu: Obszary NATURA 2000 w Karpatach Natura 2000 w Karpatach BESKID ŚLĄSKI 35

36