Metodologia badań nad dalekowschodnimi sztukami walki koncepcje i problemy

Transkrypt

1 Artykuł, przedstawiający swoiste metody badań i ich naukowe interpretacje w teorii sztuk walki, został w recenzji oceniony przez prof. J. Kosiewicza jako bardzo dobry. Praca stanowi próbę ukonstytuowania metodologii szczegółowej, dotyczącej badań nad dalekowschodnimi sztukami walki. WOJCIECH J. CYNARSKI Metodologia badań nad dalekowschodnimi sztukami walki koncepcje i problemy Jak wykłada J. Kosiewicz: Metodologii nauk humanistycznych podlegają wyłącznie nauki humanistyczne, które mogą korzystać z twierdzeń apriorycznych, jak socjologia, psychologia czy pedagogika, stosujące badania (np. kwestionariuszowe, ankietowe, obserwacje uczestniczące), lecz same nie są oparte ani na ostatecznych przesłankach o charakterze dedukcyjnym, ani na ostatecznych przesłankach o wydźwięku indukcyjnym. Ich ostateczne przesłanki oparte są na bezpośrednim rozumieniu cudzych wypowiedzi. Nauki humanistyczne, takie jak historia, religioznawstwo, kulturoznawstwo mają do czynienia z psychiką ludzką i jej wytworami, tj. ze znaczeniami różnych ludzkich wypowiedzi, opierają się również na twierdzeniach opartych na rozumieniu wypowiedzi. W związku z tym stosuje się w nich metodologie trojakiego rodzaju: a) rekonstrukcyjną, czyli idiograficzną, sprawozdawczą, opisującą; b) wyjaśniającą czyli nomotetyczną oraz c) oceniającą, czyli aksjologiczną 1. Właśnie teoria sztuk walki wyrasta z humanistycznej części nauk o kulturze fizycznej. Zakres problematyki i eksploracji badawczych Typy poszukiwań badawczych w zakresie teorii sztuk walki określić można następująco: orientacja społeczno-historyczna naświetlenie uwarunkowań społeczno-kulturowych w perspektywie historycznej i wyjaśnienie ich konsekwencji; orientacja analityczna określenie zależności między kulturą a dalekowschodnimi sztukami walki, będącymi fragmentem kultury fizycznej i eksplikacja omawianego fenomenu kulturowego; badanie relacji międzykulturowych dialogu filozoficznego kultur Wschodu i Zachodu, konwergencji wiedzy, różnic mentalności, w świetle socjologii i antropologii kulturowej; orientacja sieciowa jako połączenie dopełniających się ujęć strukturalistycznych 2, typowych dla analiz cząstkowych i subdyscyplinarnych. Drogi sztuk walki wiążą się z zagadnieniami: czasu wolnego (jako forma rekreacji), pracy (wobec profesjonalizacji na tym obszarze rola zawodowego instruktora i inne), religii (w związku z sakralnym rozumieniem duchowego doskonalenia w budō wojennych drogach), polityki (sztuki walki stanowią składnik eksportu i polityki edukacyjnej kilku krajów azjatyckich), sportu (co dotyczy sztuk walki podejmujących rywalizację sportową lub w szerszym rozumieniu pojęcia sport ogólnie działań z zakresu kultury fizycznej), wychowania (jako składowe wychowania fizycznego i moralnego), sztuki (stanowiąc fragment wyższej kultury i tradycji np. Kraju Wschodzącego Słońca). Celowe jest więc zastosowanie w naukowych poszukiwaniach analiz z zakresu: socjologii i antropologii, psychologii społecznej, filozofii i pedagogiki społecznej, kulturologii, religioznawstwa i być może także politologii. Wymóg badań multi- i interdyscyplinarnych dalekowschodnich sztuk walki powoduje konieczność sięgnięcia także po historię kultury fizycznej i historię powszechną, humanistyczną teorię sportu i wychowania fizycznego, filozofię kultury fizycznej i studia filozofii orientalnych, antropologię kulturową i socjologię 1 J. Kosiewicz, O filozofii kultury fizycznej, Wychowanie Fizyczne i Sport, 1996, nr 4, s ; K. Ajdukiewicz, Metodologiczne typy nauk (w:) Język i poznanie, Warszawa 1985, s Z. Krawczyk (red.), Kultura fizyczna i społeczeństwo, PWN, Warszawa 1976, s Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska, Poland

2 kultury. Tutaj interesująca jest metoda historyczno-porównawcza (lub analizy kulturowej) S. Czarnowskiego lub analiza integralna K. Dobrowolskiego 3. Zrozumienie socjologii sztuk walki umożliwia współczynnik humanistyczny Znanieckiego. Jej interpretacja możliwa jest np. z użyciem metody monograficznej, znanej także jako studium przypadku (case study). Monografia problemowa polega nie tyle na opisie wszystkiego, co w danym zjawisku można ustalić, ile wgłębieniu się w jego istotę i formułowaniu poprzez poznanie tego konkretnego zjawiska wniosków i hipotez na temat szerszych całości, w które to zjawisko wchodzi. Teoria sztuk walki korzystać powinna m. in. z dorobku: prakseologii lub etycznie zorientowanej filozofii walki, teorii agresji (konfliktu, walki), teorii zabawy, filozofii sportu i kultury fizycznej, wypracowując swoiste metody badań i pozostając w zgodzie z koncepcjami nowego paradygmatu nauki. W szczególności istotne są tutaj związki i zależności z ogólną teorią kultury fizycznej i nową teorią antropologiczną. Według L. P. Matwiejewa ogólna teoria kultury fizycznej usytuowana jest na najwyższym piętrze systemu nauk o kulturze fizycznej od teorii wychowania fizycznego po socjologię kultury fizycznej. Wszystkie te dziedziny, częściowo krzyżujące się zakresem oraz powiązane ze sobą na zasadzie sprzężeń zwrotnych, pełnią niejako rolę bazy faktograficznej, teoretycznej i metodologicznej dla systemu twierdzeń i hipotez najogólniejszych, formułując historyczne i uniwersalne prawa rozwoju, struktury i funkcji kultury fizycznej jako całości. System owych twierdzeń stanowi właśnie ogólną teorię kultury fizycznej. Natomiast druga propozycja budowania ogólnej teorii kultury fizycznej opiera się zdaniem Zbigniewa Krawczyka na nieco innym schemacie nauk: u podstaw znajduje się teoria wychowania fizycznego jako pedagogika kultury fizycznej, następnie równolegle pomieszczone są nauki przyrodnicze i humanistyczne. Kolejne piętro tak rozumianego gmachu wiedzy o kulturze fizycznej zajęłaby szeroko rozumiana antropologia kultury fizycznej, różniąca się zasadniczo od tej, jaka ukształtowała się np. w polskich uczelniach wychowania fizycznego. Musiałaby ona mianowicie nawiązać do dorobku teorii i metod antropologii fizycznej, a jednocześnie społecznej i kulturowej, tam poszukując źródeł inspiracji i wzorów badawczych. Ogólna teoria kultury fizycznej musiałaby znaleźć istotne oparcie w filozofii jako dyscyplinie o najogólniejszych prawach rzeczywistości, a szczególnie filozofii kultury i antropologii filozoficznej 4. Współczesna, humanistyczna, szeroko pojmowana (fizyczna, techniczna, społeczno-kulturowa i filozoficzna) antropologia sztuk walki stanowi konstrukcyjną oś dla teorii sztuk walki. Powinna się więc zawierać w szerszej zakresowo, nowej teorii antropologicznej. Wspólne w wielu tematach z poszczególnymi naukami kultury fizycznej (zwłaszcza z teorią sportu) problemy badawcze stanowią o koniecznej bliskiej współpracy i kompatybilnym dostosowaniu pojęciowym do ogólnej teorii kultury fizycznej. Pluralistyczny świat sztuk walki implikuje różnorodność tematyki zainteresowań badawczych i dość szeroki wachlarz podejmowanej teoretycznie problematyki. Konstrukcja poziomu teoretycznego wymaga zwłaszcza określenia genezy, funkcji i istoty (sensu, znaczenia) badanej dziedziny. W przypadku zaś wielkiego zróżnicowania form, jak ma to miejsce w dalekowschodnich sztukach walki, koniecznością jest dokonanie ich systematyki 5. W zakresie genezy, oprócz często prowadzonych badań stricte historycznych, celowe jest uwzględnianie problematyki współczesnej recepcji na Zachodzie 6 oraz zagadnień ewolucji i zmian 7 sztuk walki. Zróżnicowane funkcje plura- 3 K. Dobrowolski, Studium nad życiem społecznym i kulturą, Wrocław Z. Krawczyk, Kultura globalna a kultura fizyczna (w:) Z. Krawczyk (red.), Socjologia kultury fizycznej, Wyd. AWF, Warszawa 1995, s W. J. Cynarski, Systematyka budō zespołu metod japońskiej sztuki walki, Przegląd Naukowy Instytutu Wychowania Fizycznego i Zdrowotnego WSP w Rzeszowie, 1999, nr 3-4, s S. Tokarski, Sztuki walki. Ruchowe formy ekspresji filozofii Wschodu, Glob, Szczecin 1989; W. J. Cynarski, Sztuki walki budō w kulturze Zachodu, Wyd. WSP, Rzeszów W. J. Cynarski, Budō w procesie dialektyczno-ewolucyjnym, Przegląd Naukowy Instytutu Wychowania Fizycznego i Zdrowotnego WSP w Rzeszowie, 1998, nr 4, s ; ibid., Dziedzictwo kultury wojowników. Założenia filozoficzne i funkcje pedagogiczne dalekowschodnich sztuk walki, Roczniki Naukowe AWF w Warszawie, 1999, t. 38, s Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska, Poland 47

3 listycznego fenomenu sztuk walki: od utylitarnych (w zakresie samoobrony i walki), przez pedagogiczne, sportowe i filozoficzne (jako medium wschodnich ideologii), po kulturowe (czynnik dialogu kulturowego i inkulturacji) 8, powodują konieczność badań interdyscyplinarnych. W szczególności istotne są tu wymiary: aksjologiczny (zwłaszcza etyczny i estetyczny), pedagogiczny, medyczny i psychologiczny. Określenie sensu lub istoty sztuk walki wymaga różnych odniesień koncepcyjnych, z czym wiąże się zróżnicowane pojmowanie drogi sztuk walki budō. Wyróżnić można 14 bardziej znaczących interpretacji budō, pojmowanego jako: międzynarodowa społeczność, zespół sztuk walki, odmiana sportu, system aksjonormatywny, dziedzictwo kulturowe, wzór symboliczny, dzieło kreacyjne, elitarna droga autokreacji i samopotwierdzenia, wychowanie fizyczne i edukacja obronna, system praktyk psychofizycznych, forma świadomości, rozrywka indywidualna, przestrzeń zachowań uwarunkowanych psychologicznie lub jako przejaw aktywności psychicznej; a także w rozumieniu obiegowym 9. Najczęściej stosowaną formą prezentacji tematu sztuk walki w opracowaniach naukowych jest ujęcie historyczne, zwykle w połączeniu z opisem tradycji poszczególnych krajów i narodów Dalekiego Wschodu. Ujęcie społeczne lub antropologiczne sztuk walki nie obfituje w publikacje książkowe. Analizę kulturową fenomenu sztuk marsowych martial arts, związki z religiami i systemami filozoficznymi Wschodu oraz kulturą masową i kulturą sportową Zachodu, podejmuje większa liczba badaczy w tym przedstawiciele nauki polskiej 10. W niewielkim stopniu zbadane są zagadnienia psychiczne, związane ze sztukami walki. Natomiast pedagogiczne wartości sztuk walki są dość szeroko propagowane w licznych książkach, zwłaszcza popularnonaukowych i w artykułach popularyzatorskich. Pedagogika drogi sztuk walki jest zależna, w sensie wpływu na wychowanka, od poziomu mistrzowskiego (dojrzałości duchowej) nauczyciela. Wszakże samo zagadnienie mistrzostwa w budō wymaga jeszcze dogłębnej interpretacji. Klimat tradycji i szeroki kontekst kulturowy sztuk walki najlepiej oddają badacze, którzy część swego życia spędzili na Dalekim Wschodzie. Studia u źródeł dają najlepszą możliwość wniknięcia w hermetyczną dość sferę duchowej kultury południowej lub wschodniej Azji. Nurt biotechnicznych badań, dotyczących poniekąd sztuk walki, lecz bardziej sportów walki w ujęciu teorii sportu (zwłaszcza teorii treningu sportowego i teorii walki sportowej), był i pozostaje w dalszym ciągu szeroko reprezentowany, orientując się zarówno w Japonii jak i na Zachodzie głównie na metodykę przygotowań zawodniczych w sportowym jūdō. Niejako odarte z otoczki duchowej, przyjmujące sportową formułę, kolejne dyscypliny podlegają algorytmom cybernetycznego ujęcia teorii sportu, a nowe cele wynik i medal zmieniają proces szkolenia. W epoce pośpiechu na potrzeby kolejnych sportów walki tworzone są technologie skróconej drogi do mistrzostwa. Związki sztuk walki z teorią sportów walki, metodykę nauczania itp. zagadnienia przedstawia m. in. S. Sterkowicz 11. Dość rozpowszechnione w tej konwencji badań są wynikające z kartezjańsko-newtonowskiego, redukcjonistycznego paradygmatu ujęcia cząstkowe, wycinkowe i szczegółowe, często zresztą bardzo przydatne. Analizując jednak pojedyncze cechy, np. motoryczne lub określając wpływ poszczególnych czynników, tracimy z oczu całego człowieka, a tym bardziej obraz problemu lub istotę zjawiska (procesu) w jego rozlicznych zależnościach. Zastosowaniem opracowań realizacyjnych w dziedzinie sztuk walki są autorskie programy: specjalizacji sportowej, szkolenia w zakresie samoobrony i walki wręcz służb mundurowych i wojska, kształcenia kadr (programy kursów instruktorskich), alternatywnego wychowania fizycznego młodzieży etc. 8 W. J. Cynarski, Budō funkcje sportowe, wychowawcze, kulturowe, Sport Wyczynowy, 2000, nr 1-2, s W. J. Cynarski, Das subjektive Verstehen Budō, Budo-Info. Berichte, Meinungen, Informationen, 1999, nr 2, s S. Tokarski, op. cit.; W. J. Cynarski, Sztuki walki budō w kulturze Zachodu, Wyd. WSP, Rzeszów Por. także: ibid., Proces powstawania naukowej teorii dla dalekowschodnich sztuk walki (w maszynopisie). 11 S. Sterkowicz, Charakterystyka wybranych wskaźników określających stan przygotowania zawodników karate, Wyd. AWF, Kraków 1992; ibid., Ju-jitsu. Wybrane aspekty sztuki walki obronnej, Wyd. AWF, Kraków Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska, Poland

4 Podstawowe pojęcia, hipotezy i twierdzenia Autor precyzuje definicje substancjalne (czym jest) i funkcjonalne (co czyni); definicje nominalne sprawozdawcze (określające pojęcia) i konstrukcyjne projektujące (na potrzeby formułowanej teorii). Przyjmuje świadomościowe pojęcie kultury za J. Kmitą, że mianowicie Kultura danej społeczności jest to zespół wszystkich form świadomości społecznej, funkcjonujący w praktyce tej społeczności 12, a kultury fizycznej według Kosiewicza, z akcentem na podstawową dla sztuk walki funkcję doskonalenia osobowości. Otóż kulturę fizyczną można pojmować jako zespół form świadomości społecznej, funkcjonujących w praktyce tej społeczności, form, które umożliwiają i utrwalają integrację wiedzy (i wzorów) oraz zachowań (i ich rezultatów), stanowiących podstawę dla harmonijnego rozwoju wszechstronnej, dojrzałej osobowości i zdrowia w płaszczyźnie fizycznej, psychicznej i relacyjnej. Chodzi tu o rozwój, w którym szczególne miejsce oprócz wartości duchowych zajmuje troska o fizyczną doskonałość człowieka, to jest między innymi o budowę, postawę i estetykę ciała, o sprawność, wydolność i odporność fizyczną i psychiczną. Kultura fizyczna jest również całokształtem dorobku ludzkości lub jakiejś społeczności w sferze idealnej, materialnej i relacyjnej, dorobku wytworzonego w ogólnym rozwoju historycznym lub określonej epoce, będącego w danym środowisku zarazem środkiem i skutkiem kultury fizycznej oraz kultury osobistej jednostek należących do tego środowiska. Dorobek ten to najogólniej biorąc zespół ujęć faktów egzystencjalnych, tworzących rzeczywistość wewnętrzną i zewnętrzną, czyli wszystkie rozumienia tych faktów i wyrażanie tych rozumień w różnych wersjach wypowiedzi artystycznej (literackiej, plastycznej, architektonicznej), filozoficznej, naukowej, technicznej i technologicznej oraz w formie instytucji społecznych, takich jak ruch olimpijski, federacje, ministerstwa, kluby itp. Kulturę fizyczną stanowią wszystkie te ujęcia tworzone, przyjęte i przetwarzane, społecznie przekazywane 13. Przytoczona definicja stwarza szersze pole do badań nad aktywnością człowieka w obrębie kultury fizycznej w ujęciu humanistycznym, filozoficznym i holistycznym. Zrywa jak wskazuje Kosiewicz z redukcjonistyczną wykładnią behawiorystyczną definicji A. Kłoskowskiej 14. Autor przyjmuje kolejne definicje: kultury wojowników (cultura militum) to kultury wojskowe (cultura militaris) o rozwiniętych kodeksach honorowych i etycznych, o wysokiej pozycji społecznej klasy lub kasty wojowników; sztuki walki to historyczna kategoria perfekcyjnych systemów walki wręcz i władania bronią, powiązanych z elementami metafizyki; drogi sztuk walki to pewne formy kultury fizycznej, które na bazie tradycji kultur wojowników prowadzą (wiodą), poprzez trening technik walki, do psychofizycznego doskonalenia. Jednocześnie są to procesy edukacji i pozytywnej ascezy. Asceza pozytywna to ćwiczenia cielesne połączone za świadomą samodyscypliną, ukierunkowane na postęp moralny (duchowy). Ponieważ doświadczenie duchowe, postęp w zakresie poziomu świadomości lub oświecenie są stanami wymagającymi indywidualnej praktyki, także ich definicje muszą mieć charakter określeń ostensywnych lub deiktycznych 15 typu: Postęp duchowy następuje w trakcie procesu uprawiania danego rodzaju drogi. Tak też tłumaczyli dawni i nauczają współcześni mistrzowie sztuk walki. Możemy następnie wyróżnić takie oto podstawowe hipotezy i twierdzenia, wynikające z dotychczasowych badań: kulturowego wpływu wtórnego dalekowschodnich sztuk walki; powstania gatunku filmu sztuk walki martial arts; drogi duchowego postępu przez praktykę ontogenezy budō; 12 J. Kmita, O kulturze symbolicznej, Warszawa 1982, s W. J. Cynarski, Sztuki walki budō w kulturze Zachodu, s ; Kosiewicz J., Kultura fizyczna, osobowość, wychowanie. Zagadnienia metodologiczne, Wyd. AWF, Warszawa 1986, s J. Kosiewicz, O filozofii kultury fizycznej, s Z. Ziembiński, Logika praktyczna, PWN, Warszawa 1994, s. 45. Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska, Poland 49

5 etosu wojownika, idealizmu zasad i funkcji wychowawczej zwłaszcza japońskich sztuk walki. Wyróżnić można jeszcze kilka zasad, będących jednocześnie zasadami poznawczymi w teorii i praktyce sztuk walki: 1) zasada praktycznej partycypacji, którą częściowo można rozszerzyć na sport, zwłaszcza na te dyscypliny, w których elementy transgresji, mistycyzmu i transcendencji są składnikiem integralnym (himalaizm, samotne regaty itp.); dochodzi tutaj wskazanie badania u źródeł ; 2) aktywności, zgodnie z postulatem Fromma preferowanie bodźców aktywizujących i 3) wszechstronności wg postulatu wszechstronnego samodoskonalenia na drodze czynnego poznania kompletnego systemu sztuk walki (np. japońskiego budō); analogicznie i niezależnie postulat ten sformułował dla sportu (i olimpizmu w szczególności) J. Lipiec 16 ; 4) kreatywności wiąże się z życiowym aktywizmem i ze wskazaniem imperatywu etycznego, który obecny jest zwłaszcza w zasadzie: 5) pozytywnej ascezy orientacji na bardziej być, na stałą praktykę i duchowy (moralny) postęp. Dwie ostatnie ogólne zasady zwracają się przeciw nudzie, bierności i gnuśności, przeciw egoizmowi i hedonizmowi, nadkonsumpcji i skrajnemu materializmowi, przeciw orientacji na mieć, relatywizmowi moralnemu i destrukcyjności 17. Badacz sztuk walki powinien wystrzegać się błędów, związanych z nieprzestrzeganiem tychże zasad. Nieadekwatna może być interpretacja i opis zagadnienia w razie jednostronnych doświadczeń badacza i jego ubogiej wiedzy o sztukach walki (np. jeżeli zetknął się praktycznie jedynie z aikidō i brak mu szerszej perspektywy kulturowej). Występujące bariery języka, innego znaczenia podobnych symboli, różnych tradycji religijnofilozoficznych itp. powodować mogą kolejne nieporozumienia i błędy. F. Fredersdorf zwraca uwagę na różne teorie wartości, norm, świadomości i celów, różniące wschodnioazjatyckie sztuki walki od zachodniego sportu 18, co powoduje inne motywacje, oczekiwania i efekty. Specyficzne metody badań Istotną cechą metody jest jej celowość. Metody są bowiem środkiem służącym człowiekowi do tego, aby mógł zrealizować cele, jakie sobie postawił pisał J. Sztumski 19. Metoda studiów budō, zastosowana już w poprzednich opracowaniach, jest jednocześnie odmianą obserwacji uczestniczącej i eksperymentu projekcyjnego. Stanowi swoistą dla teorii sztuk walki metodę, gdzie bieżąca analiza wyników (przy długoletniej obserwacji) pokrewna jest analizie integralnej K. Dobrowolskiego. Dochodzą do tego badania multi- i interdyscyplinarne oraz metoda pracy z własnym ciałem, jak w metodzie integracji funcjonalnej M. Feldenkraisa 20, a także analizy zagadnień psychologicznych 21. Z metodą studiów budō wiąże się współczynnik humanistyczny F. Znanieckiego, tak więc pamiętniki i biografie mistrzów, ich niezapisane wspomnienia, wywiady, rozmowy, korespondencja, złote myśli, przysięgi szkół, a także zapiski i notatki uczniów budō stanowią cenny metodologicznie materiał. Dyrektywa Znanieckiego, zawarta w jego koncepcji współczynnika humanistycznego, nakazuje badanie i opisywanie rzeczywistości społecznej rzeczywistości kultury tak, jak jawi się ona w świadomości doświadczających ją podmiotów 16 J. Lipiec, Filozofia olimpizmu, Sprint, Warszawa 1999, s E. Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, Rebis, Poznań F. Fredersdorf, Japanische Budo-Disziplinen and Abendländische Bewegungskultur. Entstehung, Verbreitung und Aneignung kulturfremder Sportarten am Beispiel japanischer Kampfkünste, TU, Berlin 1986, s J. Sztumski, Metody i techniki badań socjologicznych (w:) Z. Krawczyk, K. Z. Sowa (red.), Socjologia w Polsce, Wyd. WSP, Rzeszów 1998, s M. Feldenkrais, Bewußtheit durch Bewegung. Der aufrechte Gang, Frankfurt/M M. Maliszewski, Spiritual Dimensions of the Martial Arts, Charles E. Tuttle Company, Rutland, Vermont Tokyo Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska, Poland

6 ludzkich 22. Chodzi o obserwację faktycznych związków między danymi faktograficznymi oraz o ustalenie, czy istnieje jakiś ład tych związków 23. Studia budō stanowią w teorii sztuk walki specyficzną metodę, polegającą na zaawansowanej praktyce systemu budō (w szerokim rozumieniu tego pojęcia 24 ), obserwacji, opisie i analizie rzeczywistości międzynarodowego fenomenu społeczno-kulturowego martial arts. Studia te polegają na łączeniu praktyki (shūgyō) ze zdobywaniem wiedzy teoretycznej, poznawaniem tradycji kulturowej etc. Shūgyō stanowi, z punktu widzenia jej przydatności dla naukowej interpretacji azjatyckich sztuk walki, formę poznania empirycznego. Metoda ta otwiera badaczowi drogę powstrzymywania agresji, pokonywania słabości ciała, autokreacji i integracji osobowej, moralnego wzrostu przez samodyscyplinę; drogę bezpośredniego poznania fragmentu kultury Wschodu, a zwłaszcza azjatyckiego modelu kultury fizycznej. Termin metoda (gr. méthodos droga postępowania) może być tutaj interpretowany w czterech znaczeniach: 1) jako procedura, przepis na optymalizację procesu, algorytm; może dotyczyć treningu; 2) metoda jako odmiana sztuki walki (jap. jutsu lub dō 25 ); 3) jako szkoła lub styl danego mistrza lub eksperta (np. takeda-ryū nakamura-ha mistrza Nakamury); 4) jako forma badań, studiów, eksperymentu naukowego. Tutaj używać będziemy go zasadniczo w czwartym z wymienionych znaczeń, odnoszonym do metodologii i epistemologii. Shūgyō jest odmianą, czy raczej rozwinięciem metody obserwacji uczestniczącej, jako fizyczna (psychofizyczna) praktyka sztuk walki lub systemów medytacyjnych. Jest praktyką cielesną, powiązaną z doskonaleniem duchowym i postępem moralnym (jako forma ascezy). Jest również formą poznania psychofizycznego. Jako metoda epistemologiczna, właściwa dla naukowej interpretacji zagadnień psychofizycznych, realizowana jest na zasadzie praktycznego, bezpośredniego uczestnictwa. Werner Lind wyróżnia: ri-no shūgyō i waza-no shūgyō studia ducha i studia techniki 26. Pojęcie zaś definiuje on skrótowo: shūgyō (jap.): studia, nauka 27. Tradycja budō preferuje przekaz umiejętności i wiedzy według zasady ishin-den shin (jap. z serca do serca), a więc bezpośrednio z mistrza na ucznia 28. Niewiele jest więc źródeł pisanych. Uczeń nie powinien pytać, lecz raczej dojrzewać poprzez praktykę i naśladownictwo (mimezis) mistrza, jako wzoru osobowego i jego sztuki. Budō nie można poznać poza dōjō (miejscem poznawania drogi, salą ćwiczeń sztuk walki i medytacji), bez mistrza i własnej, psychofizycznej aktywności. Z bezpośrednim przekazem związana jest tradycja uchi-deshi (jap. wewnętrzny uczeń). Wybrani uczniowie, tj. zasługujący w opinii mistrza na przekaz sekretów szkoły, zostają uchi-deshi mieszkają, pracują i trenują u mistrza, stanowiąc jak gdyby rodzinę 29. Zwykle jeden spośród nich zostaje sukcesorem danej szkoły sztuk walki. W. J. Burszta w pracy Wymiary antropologicznego poznania kultury zwraca uwagę, że badacz powinien identyfikować się właśnie z owymi innymi, jakby zapominając kim jest w istocie on sam 30. Identyfikacja ta jest łatwiejsza i być może bardziej wiarygodna przy własnym uczestnictwie w specyficznym procesie kulturowym. Metodę studiów budō stosowali z powodzeniem historycy D. F. Draeger i R. Habersetzer, filozofowie R. J. Maroteaux i E. Herrigel (w zakresie ograniczonym do łucznictwa kyūdō), orientaliści S. Tokarski i T. Preston, i inni. Na konieczność praktycznej partycypacji (z akcentem na badania u źródeł ) wskazywali badacze i praktycy budō m. in. C. Funck, C. McCarthy i S. Tokarski. Michael Maliszewski zastosował metodę shūgyō nie tylko do 22 E. Mokrzycki, Założenia socjologii humanistycznej, Warszawa 1971, s ; F. Znaniecki, Wstęp do socjologii, Poznań Znaniecki F., Nauki o kulturze, Warszawa 1971, s W. J. Cynarski, Systematyka budō zespołu metod japońskiej sztuki walki, s Ibidem. 26 W. Lind, Budo. Der geistige Weg der Kampfkünste, O. W. Barth Verlag, Bern München Wien 1998, s W. Lind (red.), Ostasiatische Kampfkünste. Das Lexikon, Sportverlag, Berlin 1996, s W. J. Cynarski, Sztuki walki budō w kulturze Zachodu, s Ibid., s. 18, 49; 30 W. J. Burszta, Wymiary antropologicznego poznania kultury, Wyd. UAM, Poznań 1992, s. 27. Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska, Poland 51

7 badania sztuk walki, ale także w celu naukowej eksploracji systemów medytacyjnych Azji południowej i południowo-wschodniej, związanych w dużym stopniu z fenomenem sztuk walki 31. Metoda ta wydaje się być jedynym skutecznym sposobem poznania duchowych wymiarów sztuk walki, wobec zawodnych w tym przypadku metod opisowych. Sztuki walki są zasadniczo produktem azjatyckich kręgów kulturowych. Składowymi relatywizmu kulturowego (kulturowoepistomologicznego), jako zasady w antropologii kulturowej, są m. in. relatywizm pojęciowy i relatywizm językowy 32. Jeśli różnią się języki, różnią się tym samym schematy pojęciowe 33. Dochodzi do tego historyczna niezdolność Japończyków do teoretycznej analizy pojęciowej (np. w zakresie filozofii) oraz rozwinięta tam forma poznania intuicyjnego. Praktyczne doświadczenie przez własne ciało, jak w koncepcjach M. Feldenkraisa (metoda integracji funkcjonalnej 34 ), daje możliwość intuicyjnego, pozadeskryptywnego wglądu (w naturę rzeczy, zjawiska, procesu) w tym także samopoznania. Sztuki walki są składową kultury fizycznej, a ponadto szerszej kultury humanistycznej krajów Wschodu. Jak wskazuje Zbigniew Krawczyk, nie należy zapominać, że humanistyka dostarcza wiedzy charakterystycznej dla pogranicza nauki i sztuki, służy zatem przede wszystkim rozwijaniu humanistycznej wyobraźni, refleksyjnych postaw, wrażliwości moralnej i estetycznej, twórczej aktywności itp. dążeń indywidualnych i społecznych, co dla funkcjonowania kultury fizycznej jako całości ma znaczenie niebagatelne 35. Tytuły mistrzowskie, przyznawane adeptom japońskiego budō, odnoszą się do ich zaawansowania nie tylko w zakresie sprawności ruchowej i opanowania technik walki. Tytuł renshi dotyczy perfekcji technicznej w danej metodzie sztuki walki (np. w karate); kyōshi potwierdza rozumienie systemu i uzyskanie poziomu ponadtechnicznego; hanshi wskazuje na mistrzostwo duchowe na danej drodze budō. Konieczne jest więc zdobywanie wiedzy połączone z praktyką fizyczną (psychofizyczną) najlepiej pod kierunkiem autentycznego mistrza-nauczyciela i w klimacie kulturowym miejsca powstania sztuki walki. Asceza jest drogą między duchowością a cielesnością. Shūgyō (czyli ćwiczenie) sztuk walki łączy trening ciała, ducha i umysłu, buduje utylitarne umiejętności i rozwija moralnie. Nie jest religią, chociaż np. dla Japończyków łączy się często z wyznawaniem buddyzmu zen. Sferę wzniosłą (w pewnym sensie mistyczną lub sakralną) tworzą tutaj: 1) tradycja szkoły, ideologia nawiązująca do wątków filozoficznych lub parareligijnych rytuałów, legendy o twórcy i mistrzach szkoły, sekretna wiedza medyczna itd.; 2) mistyka miejsca (dōjō), atmosfera kulturowa japońskiego średniowiecza itp.; 3) dotknięcie mitu (Goldner zalicza do mitologii karate m. in. Shaolin, chi kung, Bodhidharmę i mafie chińskie od XVIII wieku 36 ) i archetypu 37 ; 4) kontakt duchowy spotkanie z sensei nauczycielem, jego osobowością (podobnie, jak w filozofii spotkania J. Tischnera lub M. Bubera); 5) spotkanie z Absolutem, harmonia i transcendencja, pełna pozytywna integracja osobowości. Ikebana, inaczej kadō droga kwiatów pokrewna jest drodze sztuk walki. Innymi formami shūgyō są np. poezja, malarstwo zen, pielęgnowanie drzewek bonsai. Finezja ikebany stanowi oryginalny przejaw japońskiej sztuki, związanej (podobnie jak sztuki walki) z drogą samodoskonalenia i duchowego postępu, dążeniem do perfekcji moralnej, wysokim poziomem wrażliwości estetycznej, samodyscypliny, z autorytetem mistrza i szacunkiem dla tradycji kulturowej. Zen wpłynął w większym stopniu na estetykę niż etykę japońskiego społeczeństwa. Medytacyjna kultura ciszy związana jest z wrażliwością mieszkańców tego kraju. Ogólnie japońska duchowość, podobnie jak wiedza, ściśle wiąże się z praktyką cielesną. 31 M. Maliszewski, op. cit. 32 W. J. Burszta, op. cit., s Ibid., s M. Feldenkrais, op. cit. 35 Z. Krawczyk (red.), Kultura fizyczna i społeczeństwo, s C. G. Goldner, Fernöstliche Kampfkunst. Zur Psychologie der Gewalt im Sport, AHP, München 1992, s W. J. Cynarski, Dziedzictwo kultury wojowników..., s Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska, Poland

8 Zgodnie z nowoparadygmatycznymi tendencjami do poszukiwania nauki holistycznej na miarę trzeciego tysiąclecia, nauka potrzebuje dopełnienia aspektami etycznymi i duchowymi, przy czym np. F. Capra wskazuje na wiedzę o proweniencji wschodniej. Shūgyō jest formą gromadzenia informacji bliską metodzie obserwacji uczestniczącej. Byłaby to więc specyficzna metoda badań w dziedzinie naukowej teorii dalekowschodnich sztuk walki, współtworząca jej metodologię. Analiza porównawcza fenomenu sztuk walki spełniać ma funkcję eksplikacyjną i opisową w konstruowanej teorii, odpowiadając: jak się przejawia, w jakich formach, jakie nastąpiły adaptacje i dlaczego, jak kształtuje się recepcja azjatyckich sztuk walki na Zachodzie? Stanowić będzie przedmiot właściwego studium. W metodologii sztuk walki interesujące są także metody: przypadków indywidualnych, wywiadu bezpośredniego, analizy porównawczej, czy też np. specyficzny dla sportu eksperyment epistemiczny, w ramach którego poddani ludycznej euforii zawodnicy uczestniczą w badaniu biopsychicznych dyspozycji gatunkowych, rasowych, płciowych, generacyjnych etc. jak pisał o tym J. Lipiec 38. BIBLIOGRAFIA 1. Ajdukiewicz K., Metodologiczne typy nauk (w:) Język i poznanie, Warszawa Burszta W. J., Wymiary antropologicznego poznania kultury, Wyd. UAM, Poznań Cynarski W. J., Budō w procesie dialektyczno-ewolucyjnym, Przegląd Naukowy IWFiZ WSP w Rzeszowie, 1998, nr 4, s Cynarski W. J., Dziedzictwo kultury wojowników. Założenia filozoficzne i funkcje pedagogiczne dalekowschodnich sztuk walki, Roczniki Naukowe AWF w Warszawie, 1999, t. 38, s Cynarski W. J., Systematyka budō zespołu metod japońskiej sztuki walki, Przegląd Naukowy Instytutu Wychowania Fizycznego i Zdrowotnego WSP w Rzeszowie, 1999, nr 3-4, s Cynarski W. J., Das subjektive Verstehen Budō, Budo-Info. Berichte, Meinungen, Informationen, 1999, nr 2, s Cynarski W. J., Sztuki walki budō w kulturze Zachodu, Wyd. WSP, Rzeszów Cynarski W. J., Budō funkcje sportowe, wychowawcze, kulturowe, Sport Wyczynowy, 2000, nr 1-2, s Cynarski W. J., Proces powstawania naukowej teorii dla dalekowschodnich sztuk walki (w maszynopisie). 10. Dobrowolski K., Studium nad życiem społecznym i kulturą, Wrocław Feldenkrais M., Bewußtheit durch Bewegung. Der aufrechte Gang, Frankfurt/M Fredersdorf F., Japanische Budo-Disziplinen and Abendländische Bewegungskultur. Entstehung, Verbreitung und Aneignung kulturfremder Sportarten am Beispiel japanischer Kampfkünste, TU, Berlin Goldner C. G., Fernöstliche Kampfkunst. Zur Psychologie der Gewalt im Sport, AHP, München Fromm E., Anatomia ludzkiej destrukcyjności, Rebis, Poznań Kmita J., O kulturze symbolicznej, Warszawa Kosiewicz J., Kultura fizyczna, osobowość, wychowanie. Zagadnienia metodologiczne, Wyd. AWF, Warszawa Kosiewicz J., O filozofii kultury fizycznej, Wychowanie Fizyczne i Sport, 1996, nr 4, s Krawczyk Z. (red.), Kultura fizyczna i społeczeństwo, PWN, Warszawa Krawczyk Z., Kultura globalna a kultura fizyczna (w:) Krawczyk Z. (red.), Socjologia kultury fizycznej, Wyd. AWF, Warszawa Lind W., Budo. Der geistige Weg der Kampfkünste, O. W. Barth Verlag, Bern München Wien Lind W. (red.), Ostasiatische Kampfkünste. Das Lexikon, Sportverlag, Berlin Lipiec J., Filozofia olimpizmu, Sprint, Warszawa Maliszewski M., Spiritual Dimensions of the Martial Arts, Charles E. Tuttle Company, Rutland, Vermont Tokyo Mokrzycki E., Założenia socjologii humanistycznej, Warszawa Sterkowicz S., Charakterystyka wybranych wskaźników określających stan przygotowania zawodników karate, Wyd. AWF, Kraków Sterkowicz S., Ju-jitsu. Wybrane aspekty sztuki walki obronnej, Wyd. AWF, Kraków Sztumski J., Metody i techniki badań socjologicznych (w:) Krawczyk Z., Sowa K. Z. (red.), Socjologia w Polsce, Wyd. WSP, Rzeszów Tokarski S., Sztuki walki. Ruchowe formy ekspresji filozofii Wschodu, Glob, Szczecin Ziembiński Z., Logika praktyczna, PWN, Warszawa Znaniecki F., Wstęp do socjologii, Poznań Znaniecki F., Nauki o kulturze, Warszawa J. Lipiec, Filozofia olimpizmu, s. 50. Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska, Poland 53