SOCIAL DIAGNOSIS 2015

Transkrypt

1 Contemporary Economics Quarterly of University of Finance and Management in Warsaw Volume 9 Issue 4 November 2015 SOCIAL DIAGNOSIS 2015 OBJECTIVE AND SUBJECTIVE QUALITY OF LIFE IN POLAND DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015 WARUNKI I JAKOŚĆ ŻYCIA POLAKÓW Edited by: Janusz Czapiński Tomasz Panek Raport Diagnoza Społeczna 2015 finansowany przez: Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego listopad 2015

2 CONTEMPORARY ECONOMICS ABSTRACTED/INDEXED: ABI/INFORM Complete (ProQuest) ABI/INFORM Global (ProQuest) Academic OneFile (GALE Science in Context) Business & Company Profiles (GALE Science in Context) Business and Economics Theory Collection (GALE Science in Context) Cabell s Directories Central and Eastern European Online Library CEJSH Citefactor Directory of Open Access Journals (DOAJ) Directory of Research Journal Indexing (DRJI) ERIH PLUS EBSCO ECONIS EconLit EconPapers EconStor (EconBiz) GENAMICS JournalSeek General Business File ASAP (GALE Science in Context) Google Scholar GREENR - Gale Resource on the Environment, Energy and Natural Resources (GALE Science in Context) IDEAS IndexCopernicus Infotrac Custom Journals (GALE Science in Context) International Business (GALE Science in Context) JIFACTOR Library of Congress (USA) Ministry of Science and Higher Education list of scored journals (rating score 10 pts) ProQuest Central ProQuest Research Library Research Papers in Economics (RePEc) Scirus SCOPUS Social Science Research Network The British Library The Central European Journal of Social Sciences and Humanities The International Bibliography of the Social Sciences (IBSS)/ProQuest Ulrichsweb WorldCat Zetoc Editor in Chief: Marcin Staniewski Deputy Editor in Chief Tomasz Szopiński Stat Editor Henryk Rosłaniec Language Editor Kurt Spurlock Technical Editors Monika Bandyszewska Karol Kowalczyk Associate Editors Zenon Biniek Wiesław Dębski Witold Jakóbik Witold Małecki Danuta Mliczewska Robert Nowacki Włodzimierz Rembisz Grażyna Rytelewska Maria Sierpińska Piotr Szczepankowski Tadeusz Szumlicz Ryszard Wilczyński EDITORIAL BOARD: Nur Adiana Hiau Abdullah (Malaysia) Ruth V. Aguilera (USA) Icek Ajzen (USA) Hrabrin Bachev (Bulgaria) Richard P. Bagozzi (USA) Richard Blundell (Great Britain) Constantin A. Bob (Romania) Udo Broll (Germany) Willem K. M. Brauers (Belgium) Tanja Broz (Croatia) Jelena Budak (Croatia) Barbara Czarniawska (Sweden) Didar Erdinç (Bulgaria) József Fogarasi (Romania) Nicolai Juul Foss (Denmark) Bruno S. Frey (Switzerland) Masahiko Gemma (Japan) Srećko Goić (Croatia) Kjell Åge Gotvassli (Norway) Adriana Grigorescu (Romania) Oliver D. Hart (USA) Roman Horvath (Czech Republic) Shelby D. Hunt (USA) Zoran Ivanovic (Croatia) Søren Johansen (Denmark) Sten Jönsson (Sweden) Lutz Kilian (USA) Judit Karsai (Hungary) Elko Kleinschmidt (Canada) Monika Kostera (Sweden) Stephen F. LeRoy (USA) Csaba Lentner (Hungary) Lena Malešević Perović (Croatia) Victor Martinez Reyes (USA) Eric Maskin (USA) Igor Matunović (Croatia) Ieva Meidute (Lithuania) Garabed Minassian (Bulgaria) Alexandru Mircea Nedelea (Romania) Anayo Nkamnebe (Nigeria) Harald Oberhofer (Austria) Boris Podobnik (Croatia) Nina Pološki Vokić (Croatia) Rossitsa Rangelova (Bulgaria) Assaf Razin (USA) Sanda Renko (Croatia) Domingo Enrique Ribeiro Soriano (Spain) Richard Roll (USA) Steven Rosefielde (USA) Yochanan Shachmurove (USA) Andrei Shleifer (USA) Eduardo Schwartz (USA) Mirosław Skibniewski (USA) Stanley F. Slater (USA) Lenka Slavíková (Czech Republic) Joel Sobel (USA) Jasminka Sohinger (Croatia) Miemie Struwig (South Africa) Guido Tabellini (Italy) Masahiro Taguchi (Japan) Josip Tica (Croatia) Joachim Wagner (Germany) John Whalley (Canada) Gary Wong (China) Shaker A. Zahra (USA) Edmundas Kazimieras Zavadskas (Lithuania) The original version: on-line journal ADDRESS OF EDITORS: CONTEMPORARY ECONOMICS, University of Finance and Management in Warsaw, Warszawa, 55 Pawia Str., room 219, phone: (22) editorial@ce.vizja.pl PUBLISHER: Vizja Press & IT, Warszawa, 60 Dzielna Str. phone/fax: (22) vizja@vizja.pl All articles published in the quarterly are subject to double-blind peer reviews ISSN:

3 Diagnoza społeczna Aby zacytować ten rozdział należy podać źródło: Czapiński, J. (2015). Stan społeczeństwa obywatelskiego. Diagnoza Społeczna 2015, Warunki i Jakość Życia Polaków - Raport. Contemporary Economics, 9/4, DOI: /ce STAN SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO 1 JANUSZ CZAPIŃSKI 1 Wydział Psychologii Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Warszawie Streszczenie W rozdziale tym omówione zostały postawy (dominacji społecznej, autorytaryzmu, ksenofobii i konserwatyzmu), relacje i zachowania społeczne, takie jak stosunek do dobra wspólnego i do demokracji, ocena zmian systemowych w kraju i udział w życiu politycznym, aktywność organizacyjną i gotowość do współpracy. Analiza zmian w zakresie identyfikacji politycznej Polaków miedzy 2009 i 2015 r. dowodzi, że zwycięstwo PiS w wyborach parlamentarnych w 2005 r. była możliwa dzięki zmianie postaw w kierunku prawicowym. Podsumujemy te analizy w kategoriach kapitału społecznego w kontekście porównań międzynarodowych Postawy i relacje społeczne Postawy wobec dobra wspólnego W 2013 r. mniej respondentów niż w poprzednich latach deklarowało, że naruszanie dóbr publicznych w ogóle ich nie obchodzi lub mało obchodzi (tabela ). Polaków najmniej obchodzi to, że ktoś nie płaci za transport publiczny lub unika płacenia podatków. Obojętność wobec tych form naruszania dobra wspólnego znacznie jednak zmalała w porównaniu zwłaszcza z rokiem 2007 i W pozostałych kategoriach także odnotowujemy wzrost wrażliwości na naruszanie dobra wspólnego. Różnice te są istotne statystycznie (tabela ). Po 26 latach budowania państwa demokratycznego ciągle jednak niemal połowa obywateli jest obojętna wobec pięciu form naruszania wspólnego dobra. Tabela Procentowy rozkład odpowiedzi na pytania o naruszanie dobra publicznego Kategorie zachowań Rok W ogóle mnie nie obchodzi Mało mnie obchodzi Trochę mnie obchodzi Bardzo mnie obchodzi Trudno powiedzieć Ktoś płaci podatki mniejsze niż powinien Ktoś unika płacenia za korzystanie z transportu publicznego (np. autobusów, pociągów) Ktoś pobiera niesłusznie zasiłek dla bezrobotnych Ktoś otrzymuje niesłusznie rentę inwalidzką Ktoś wyłudza odszkodowanie z ubezpieczenia ,8 28,3 24,0 13,5 6, ,6 27,6 22,5 13,5 7, ,9 26,9 26,9 16,0 6, ,9 25,9 27,0 17,6 6, ,5 26,6 26,7 18,1 6, ,6 32,3 22,5 13,3 5, ,9 31,7 21,7 13,5 6, ,6 31,2 24,4 15,8 5, ,4 30,6 24,8 16,7 5, ,0 30,7 24,7 17,2 5, ,3 25,1 24,2 23,3 6, ,2 24,5 23,1 23,2 7, ,5 24,5 26,9 24,5 5, ,6 23,4 26,6 25,5 5, ,6 24,0 27,0 26,0 5, ,7 22,8 25,6 25,8 6, ,0 22,3 25,9 27,0 6, ,9 22,8 25,8 27,2 6, ,8 23,8 24,0 24,9 7, ,2 23,5 23,4 25,8 8, ,6 23,6 23,9 26,4 7,5 Tabela Porównanie stosunku do dobra publicznego z pomiarów w 2011, 2013 i 2015 r. w próbach panelowych Zmienna Wrażliwość na dobro wspólne * p<0,000 Rok pomiaru stand. Odch. Średnia ,51 0, ,57 0, ,54 0, ,56 0,975 Średnia różnica t Stopnie swobody Poziom istotności Korelacja -0,058-8, ,000 0,419* -0,029-2, ,05. 0,466* 73 Niektóre sformułowania w tym rozdziale są autorstwa Antoniego Sułka i zostały przywołane z raportu Diagnozy Społecznej z 2013 r.

4 Diagnoza społeczna Pięć pytań tworzy jeden spójny wskaźnik (skalę wrażliwości na dobro wspólne) o wysokim poziomie rzetelności (alpha Cronbacha wynosi 0,95). Im wyższy wskaźnik, tym większa wrażliwość na dobro publiczne. Tabela pokazuje średnie wartości wskaźnika (proc. osób, które trochę lub bardzo obchodzi naruszanie dobra wspólnego) w 2011 i 2015 r. w rozbiciu na grupy społeczno-demograficzne. Tabela Procent osób wrażliwych na naruszanie dobra publicznego w różnych grupach społeczno-demograficznych w 2011 i 2015 roku w próbie panelowej Grupa społeczno-demograficzna Ogółem 51,9 49,9 Płeć Mężczyźni 50,3 48,6 Kobiety 53,3 51,0 Wiek w 2015 r. do 24 lat 43,3 32, lata 47,1 44, lata 51,4 49, lat 55,0 53, lata 54,7 53,5 65 i więcej lat 54,0 54,0 Miejsce zamieszkania Miasta ponad 500 tys. 63,0 59,6 Miasta tys. 59,5 63,7 Miasta tys. 58,9 55,5 Miasta tys. 52,8 51,4 Miasta < 20 tys. 49,7 49,3 Wieś 46,2 42,8 Województwo Dolnośląskie 57,4 52,7 Kujawsko-pomorskie 52,3 45,9 Lubelskie 53,7 55,0 Lubuskie 55,9 55,4 Łódzkie 42,6 39,6 Małopolskie 57,7 55,3 Mazowieckie 53,7 51,5 Opolskie 56,5 50,6 Podkarpackie 48,6 44,3 Podlaskie 61,2 52,6 Pomorskie 51,4 49,7 Śląskie 56,9 58,5 Świętokrzyskie 50,7 49,9 Warmińsko-mazurskie 40,0 36,7 Wielkopolskie 42,3 46,4 Zachodniopomorskie 53,2 47,2 Wykształcenie w 2015 r. Podstawowe i niższe 43,4 42,5 Zasadnicze zawodowe 45,8 43,5 Średnie 52,7 50,5 Wyższe i policealne 63,3 61,0 Dochód na jedną osobę miesięcznie w 2015 r. 1 kwartyl 43,5 43,3 2 kwartyl 50,8 48,5 3 kwartyl 52,7 49,8 4 kwartyl 59,3 56,0 Status społeczno-zawodowy w 2015 r. Sektor publiczny 58,8 57,7 Sektor prywatny 50,5 47,5 Prywatni przedsiębiorcy 54,6 52,5 Rolnicy 52,1 47,4 Renciści 49,4 44,3 Emeryci 55,1 55,6 Uczniowie i studenci 47,6 34,9 Bezrobotni 42,7 42,1 Inni bierni zawodowo 43,1 43,4

5 Diagnoza społeczna Mężczyźni są nieco mniej od kobiet wrażliwi na naruszanie dobra publicznego. Najmniej wrażliwi są najmłodsi, najbardziej zaś ludzie w wieku lat. Najmniej wrażliwi są mieszkańcy wsi i małych miast a najbardziej mieszkańcy największych metropolii. Najmniej wrażliwi są najbiedniejsi i najniżej wykształceniem a najbardziej najbogatsi i najlepiej wykształceni.. Właśnie różnice w wykształceniu tłumaczą zróżnicowanie według poprzednich podziałów. Ludzi wykształconych jest więcej w największych miastach, więcej wśród zamożnych niż wśród biednych. Po uwzględnień tego faktu (wytrąceniu wykształcenia) różnice między zamożnymi i biednymi, mieszkańcami miast i wsi niemal zanikają. Zatem wykształcenie jest głównym czynnikiem odpowiedzialnym za niektóre przynajmniej różnice demograficzne i ekonomiczne we wrażliwości na dobro wspólne74. Najniższa wrażliwość jest notowana w województwie warmińsko-mazurskim, łódzkim i wielkopolskim, a największa w podlaskim, małopolskim i dolnośląskim. Najbardziej wrażliwi są pracownicy sektora publicznego a najmniej bezrobotni. I w tym przypadku wynika to w znacznej mierze z różnic w poziomie wykształcenia. W porównaniu z 2011 rokiem niemal we wszystkich grupach nastąpił wzrost odsetka osób wrażliwych na naruszanie dobra wspólnego; spadła tylko w woj. wielkopolskim, lubelskim i śląskim oraz w dużych miastach ( tys. mieszkańców). Analiza regresji ponownie pokazuje duże znaczenie wykształcenia (tabela 6.1.4). Jest to zmienna wyjaśniająca największą porcję wariancji. Kolejnymi istotnymi predyktorami są; wiek (im bardziej zaawansowany tym większa wrażliwość), jest klasa miejscowości zamieszkania (im mniejsza miejscowość tym słabsza wrażliwość na naruszanie dobra wspólnego), religijność (osoby bardziej religijne są bardziej wrażliwe), nastawienie materialistyczne (osłabia wrażliwość), dochód (bogatsi bardziej wrażliwi), stosunek do demokracji (pozytywny wzmacnia wrażliwość na naruszanie dobra wspólnego). Rolnicy, pracownicy najemni (zwłaszcza sektora publicznego) oraz przedsiębiorcy są bardziej od innych grup społeczno-zawodowych wrażliwi. Tabela Czynniki wyjaśniające zróżnicowanie wrażliwości na dobro publiczne Predyktor Beta t p (Stała) 28,798 0,000 Poziom wykształcenia 0,160 16,771 0,000 Wiek 0,114 10,545 0,000 Pracownik sektora publicznego 0,045 4,919 0,000 Pracownik sektora prywatnego 0,022 2,295 0,022 Rolnik 0,040 4,991 0,000 Emeryt 0,008 0,699 0,485 Przedsiębiorca 0,022 2,669 0,008 Dochód na osobę 0,048 5,663 0,000 Stosunek do demokracji 0,043 5,594 0,000 Nastawienie materialistyczne -0,048-6,134 0,000 Religijność 0,061 7,735 0,000 Płeć -0,004-0,482 0,630 Klasa miejscowości zamieszkania -0,076-9,139 0,000 Rośnie wrażliwość na dobro wspólne. Niewątpliwie jest to efekt szybko rosnącego wykształcenia Polaków. Dzięki edukacji coraz więcej rodaków zdaje sobie sprawę z tego, że jedziemy na jednym wózku i że prędzej czy później nieuczciwość innych odbije się na nas. Wszak ten wzrost wrażliwości nie jest wystarczający, abyśmy mogli powiedzieć o sobie, że zbudowaliśmy już społeczeństwo obywatelskie Dominacja społeczna, autorytaryzm i konserwatyzm Teoria dominacji społecznej Jima Sidaniusa i Felicji Pratto (1993, 1999; Pratto, Sidaniu, Stallowrth, Malle, 1994), wywodzi się z wpływowej teorii tożsamości społecznej (Tajfel, Turner, 1979). Zakłada ona, że ludzie w różnym stopniu, dla obrony hierarchii społecznej i własnej w niej pozycji, preferują nierówności między grupami, faworyzując zazwyczaj grupy, do których sami należą i dyskryminując grupy obce. Zaproponowane przez autorów teorii narzędzie, Skala Dominacji Społecznej (ODS), ma mierzyć siłę tej nierównościowej orientacji. Osoby o wysokim wskaźniku orientacji na dominację społeczną dążą do zachowania hierarchicznej struktury, w której jedne grupy dominują, inne są podporządkowane. Badania z użyciem tej skali dowodzą jej dużej mocy predyktywnej. Pozwala ona trafnie określić 74 Efekt wykształcenia jest wśród tych kryteriów kategoryzacji społecznej najsilniejszy, F(3, 18812)=207,226, p<0.000, η 2 = 0,032.

6 Diagnoza społeczna postawy wobec obcych grup, zwłaszcza mniejszościowych. Jest zatem dobrym instrumentem do oceny postaw ksenofobicznych, autorytarnych i rasistowskich. W kwestionariuszu Diagnozy umieściliśmy w tym roku 2 pytania ze Skali Dominacji Społecznej (Aneks 1, kwestionariusz indywidualny, pyt i 57.13). Postawę dominacji (średnia ocena odpowiednich twierdzeń w przedziale od 1 zdecydowanie tak do 3,5 raczej tak) prezentuje 46,5 proc. Można zatem powiedzieć, że Polacy dość powszechnie j odmawiają niektórym ludziom i grupom prawa do szacunku, stosują moralną dyskryminację. Postawa społeczna wynikająca z orientacji na dominację społeczną ma istotne znaczenie dla zachowań i postaw; wiążę się z uprzedzeniami wobec obcych, z autorytarnym wychowaniem dzieci i akceptacją kary śmierci. Wykres pokazuje rozkład procentowy odpowiedzi twierdzących i przeczących (pominięto odpowiedzi ani tak, ani nie ) na 3 pytania: czy zbyt wiele mają do powiedzenia w naszym kraju osoby obcego pochodzenia, bez kar fizycznych nie da się dobrze wychować dzieci, powinno się w Polsce przywrócić karę śmierci. Wśród osób zorientowanych na dominację jest więcej niż w grupie bez takiej orientacji zwolenników tezy o nadmiernym wpływie obcych na sprawy kraju, karania fizycznego dzieci i przywrócenia w Polsce kary śmierci. W przypadku negatywnego stosunku do obcych i kary śmierci postawa akceptująca przeważa wśród osób zorientowanych na dominację nad postawą przeciwną. Mamy zatem do czynienia z syndromem postawy autorytarnej, odrzucającej moralną równość ludzi, niechętną wobec obcych, przedmiotowo traktującą słabszych (dzieci) i odbierającą prawo do życia groźnym przestępcom. Na szczęścia syndrom ten reprezentuje mniejszość Polaków. Osób spełniających co najmniej trzy z czterech kryteriów autorytaryzmu jest w naszej próbie 16,7 proc. Potwierdzeniem syndromu postawy autorytarnej jest wynik analizy czynnikowej odpowiedzi na 7 twierdzeń dotyczących relacji społecznych A B C Obcy TAK Obcy NIE Kary fizyczne TAK Kary fizyczne NIE Kara śmierci TAK Kara śmierci NIE Dominacja Brak dominacji 0 Dominacja Brak dominacji 0 Dominacja Brak dominacji UWAGI: panel A Chi-kwadrat= , df=1, p<0,000; panel B Chi-kwadrat= , df=1, p<0,000; panel C Chi-kwadrat= , df=1, p<0,000. Wykres Procent zwolenników i przeciwników twierdzenia, że osoby obcego pochodzenia mają zbyt wiele do powiedzenia w Polsce (panel A), zwolenników i przeciwników kar fizycznych wobec dzieci (panel B) i zwolenników i przeciwników przywrócenia kary śmierci (panel C) wśród osób zorientowanych i niezorientowanych na dominację społeczną Potwierdzeniem syndromu postawy autorytarnej jest wynik analizy czynnikowej odpowiedzi na 7 twierdzeń dotyczących relacji społecznych (tabela 6.1.5). Pięć twierdzeń buduje składową autorytaryzmu a dwa pozostałe składową, którą można traktować jako miarę konserwatyzmu. Przyjmijmy, że sprzeciw wobec jednego co najmniej twierdzenia składowej konserwatyzm pozwala zakwalifikować osobę do kategorii konserwatystów. Przy takim kryterium odsetek konserwatystów wynosi 48,2, czyli podobny segment społeczeństwa jak ten z orientacją na dominację. Są to jednak dwie odmienne postawy tylko 50 proc. zorientowanych na dominacje zalicza się do konserwatystów. Postawa autorytarna i konserwatyzm są związane z preferencjami politycznymi (wykresy i 6.1.3). Postawa autorytarna najczęstsza jest wśród zwolenników Twojego Ruchu, głównie za sprawą kobiet (jest to jedyny elektorat, w którym autorytarnych kobiet jest więcej niż mężczyzn, choć generalnie kobiety są według przyjętych tu kryteriów mniej autorytarne od mężczyzn). Na drugim miejscu pod względem autorytaryzmu znalazł się elektorat PSL, za nim SLD a na końcu PO. Wśród zwolenników PO jest o 40 proc. mniej osób autorytarnych niż wśród zwolenników PiS. Jeszcze wyraźniej i nieco odmiennie poszczególne elektoraty różni postawa konserwatywna (wykres 6.1.3). Największy odsetek konserwatystów jest wśród zwolenników PiS a najmniejszy -- w odróżnieniu od autorytaryzmu -- w elektoracie Twojego Ruchu. Pozostałe elektoraty nie różnią się pod tym względem między sobą. Konserwatyzm wyjaśniają wszystkie podstawowe czynniki społeczno demograficzne, w tym najsilniej przywiązanie do Kościoła (tabela 6.1.6). Tym większy konserwatyzm im bardziej zaawansowany wiek, niższe wykształcenie, mniejsza klasa miejscowości, niższy dochód i większa religijność. Także płeć jest czynnikiem różnicującym: mężczyźni są zdecydowanie bardziej konserwatywni od kobiet.

7 Diagnoza społeczna Tabela Wyniki analizy wariancji metodą głównych składowych z rotacją varimax z normalizacją Kaisera 7 twierdzeń ze skali postaw społecznych Twierdzenia Składowa Autorytaryzm Konserwatyzm Zbyt wiele mają do powiedzenia w naszym kraju osoby obcego pochodzenia 0,500 Niektórzy ludzie są więcej warci od innych 0,720 Niektóre grupy ludzi nie zasługują na szacunek 0,745 Bez kar fizycznych nie da się dobrze wychować dzieci. 0,459 Powinno się w Polsce przywrócić karę śmierci 0,545 Związki partnerskie powinny zostać w Polsce prawnie zalegalizowane 0,834 Homoseksualiści powinni móc układać sobie życie jak chcą 0,832 Procent wyjaśnionej wariancji 26,3 21,6 Twój Ruch PSL SLD Inna partia PiS Żadna partia PO Trudno powiedzieć UWAGI: efekt główny partii F(7, 21539)=28,406, p<0,000, η 2 =0,009; efekt główny płci F(1, 21539)=29,626, p<0,000, η 2 =0,001; efekt interakcji partii i płci F(7, 21539)=3,242, p<0,005, η 2 =0,001. Wykres Odsetek osób autorytarnych wśród zwolenników różnych partii PiS PSL Inna partia Żadna partia Trudno powiedzieć SLD PO Twój Ruch UWAGI: efekt główny partii F(7, 21588)=141,486, p<0,000, η 2 =0,044; efekt główny płci F(1, 21588)=33,700, p<0,000, η 2 =0,002; efekt interakcji partii i płci F(7, 21588)=6,819, p<0,000, η 2 =0,002. Wykres Odsetek konserwatystów wśród zwolenników różnych partii Tabela Wyniki wielokrotnej analizy regresji dla poziomu konserwatyzmu 9,5 10, ,3 13,1 Predyktory Współczynniki niestandaryzowane Współczynniki standaryzowane t p B odch. stand. Beta Stała 9,290 0,157 59,116 0,000 Płeć -0,826 0,041-0,137-20,120 0,000 Wiek 0,013 0,001 0,081 11,068 0,000 Klasa miejscowości 0,166 0,013 0,096 13,243 0,000 Wykształcenie -0,086 0,007-0,095-11,995 0,000 Religijność 0,325 0,009 0,243 34,428 0,000 Dochód na osobę 0,000 0,000-0,072-9,728 0,000 13,9 14,6 15,5 16,4 18,5 22,2 25,2 19,6 23,5 21,3 22, ,5 21,9 21,5 24,6 28,1 27,4 Kobiety Mężczyźni Ogółem 29, Kobiety Mężczyźni Ogółem

8 Diagnoza społeczna Doświadczenia i kompetencje obywatelskie Demokracja wymaga postaw i zachowań obywatelskich. Sama takie postawy i zachowania powinna także kreować i wzmacniać. Czy po 26 latach od zmiany systemu autorytarnego na demokratyczny Polacy nauczyli się zachowań obywatelskich? Czy zaakceptowali zmiany społeczno-gospodarcze i demokratyczne reguły uprawiania polityki. Czy stworzyliśmy już społeczeństwo obywatelskie? Miejscem nabywania doświadczeń i umiejętności obywatelskich są dobrowolne organizacje, działania i kontakty, które wypełniają przestrzeń między jednostką a społeczeństwem, między obywatelem a państwem. Czy wypełniliśmy tę próżnię społeczną między rodziną i narodem, o której w 1979 r. pisał Stefan Nowak (1979)? Ocena zmian systemowych i ich wpływu na życie Polaków Zmiany systemu politycznego i gospodarczego w Polsce po 1989 r. wprowadzenie rządów demokratycznych na miejsce autorytarnych i gospodarki rynkowej na miejsce nakazowej -- pociągnęły za sobą głębokie i rozległe zmiany w społeczeństwie, zmieniły położenie podstawowych grup społecznych i wpłynęły na indywidualne losy ludzi. Do oceny tych zmian posłużyło pytanie: Czy Pana(i) zdaniem, reformy w Polsce po 1989 r. udały się ogólnie, czy raczej nie udały? (Aneks 1, kwestionariusz indywidualny, pyt. 42). Pytanie było zadawane od 1997 r., co pozwala badać zmiany ocen w czasie. Jest to istotne, gdyż wpływ, pamięć i ocena tak wielkiego wydarzenia historycznego jak zmiana systemowa w Polsce maja swoją dynamikę. Ogólna ocena reform rozpoczętych w 1989 r. jest dla badanych zadaniem trudnym. Tylko nieco ponad połowa badanych (53 proc.) może się na nią zdecydować 46,7 proc. znalazła się w kategorii trudno powiedzieć i nawet wśród osób z wykształceniem wyższym niż średnie odsetek ten jest niewiele niższy (40,1 proc.) (tabela 6.2.1). Trudność sformułowania tej oceny ma wiele przyczyn związanych ze złożonym charakterem ocenianych wydarzeń oraz z procesem tworzenia się ocen. Każda kolejna reforma oprócz korzyści dla pewnych grup społecznych niosła ze sobą przynajmniej w początkowym okresie jakieś straty dla innych grup społecznych. Grupy, które mogły się czuć pokrzywdzone nie były po każdej reformie te same. W efekcie niemal każdy Polak na jednych reformach mógł zyskać a na innych stracić. Stąd trudność sformułowania jednoznacznej oceny łącznie wszystkich reform. Nie tylko jednak dlatego reformy po 1989 r. nie mogą liczyć na uzgodnioną i powszechnie podzielaną ocenę społeczną. Do tego konieczne byłoby uprzednie uzgodnienie takiej oceny przez elity polityczne i medialne, kształtujące opinię masową i podniesienie jej do poziomu społecznie obowiązującego wyobrażenia zbiorowego. Przez jeszcze wiele lat wielu Polaków nie będzie wiedziało, co o reformach po 1989 roku sądzić i będzie się różnić w ich ocenie. Na przestrzeni okresu, w którym pytano o ocenę reform brak jest jednej ogólnej tendencji. Najpierw, w latach skurczyła się, i tak niewielka mniejszość oceniająca reformy pozytywnie i równocześnie, aż dwukrotnie wzrósł udział przekonanych, że reformy się nie udały. Potem jednak, od 2005 r. zmiana przybiera inny kierunek: ocena reform systematycznie się poprawia, z 6,1 proc. w 2003 r. do 14,0 proc. w 2011 r.; równocześnie zaś spada odsetek ocen negatywnych, z 57,4 do 37,2 proc., po czym znów w 2013 r. następuje odwrócenie tego trendu: oceny negatywne rosną do poziomu sprzed 2007 r., a pozytywne spadają do poziomu sprzed 2009 r., ale w 2015 r. wraca trend wzrostu ocen pozytywnych (do najwyższego w całym okresie poziomu 16,1 proc.) i spadku ocen negatywnych do poziomu z 2011 r. (wykres 6.2.1) ,8 10,4 Źródło danych: rok 1997 Czapiński, 1998; lata Diagnoza Społeczna Wykres Procentowy rozkład odpowiedzi na pytanie, Czy Pana(-i) zdaniem, reformy w Polsce po 1989 r. udały się ogólnie czy raczej nie udały?, w latach wśród osób w wieku 18+ lat (pominięto dopełniające do 100 proc. odpowiedzi trudno powiedzieć) Utrzymująca się w całym okresie badań zdecydowana przewaga ocen negatywnych nad pozytywnym wynika ze znanego w psychologii efektu negatywności (Baumeister i in., 2001; Czapiński, 1988; Peeters, Czapiński, 1990; Kahneman, Tversky, 1979): strata oddziałuje silniej na emocje i bardziej się w pamięci utrwala niż zysk. Nawet gdyby bilans efektów wielu reform był dla jednostki zerowy, jej oceny pozostaną pod znacznie większym wpływem strat niż zysków. 47,4 57,4 46,7 7,7 6,1 7,5 40,1 36,3 37,2 udały się nie udały się 44,4 10,3 12, , ,8 16,1

9 Diagnoza społeczna Opinia, że reformy się udały, zależy od cech położenia społecznego, jednak we wszystkich grupach społecznych wyróżnionych ze względu na płeć, wiek, wykształcenie (z wyjątkiem osób z doktoratem i dyplomem magistra), dochód, statusu społeczno-zawodowy, klasę miejscowości ustępuje ona opinii, że reformy te się nie udały. Jest więc rzeczywiście opinią zdecydowanej, choć względnej mniejszości. Istotne znaczenie dla oceny reform po 1989 r. ma wykształcenie (tabele i 6.2.2); za tą etykietą kryje się liczba lat pobierania nauki i jej rodzaj, ale także typ wykonywanej pracy oraz przynależność do określonej warstwy społecznej. Tylko osoby ze stopniem doktora i magistra częściej pozytywnie niż negatywnie oceniają reformy i rzadziej nie mają na ten temat zdania w porównaniu z osobami gorzej wykształconymi. Przy kontroli innych kryteriów podziału społecznego (płci, wieku, klasy miejscowości, dochodu i statusu społeczno-zawodowego) w grupie osób z wyższym i policealnym wykształceniem jest niemal trzykrotna przewaga ocen pozytywnych w stosunku do osób z wykształceniem poniżej średniego. Tabela Procentowy rozkład odpowiedzi na pytanie Czy Pana(-i) zdaniem, reformy w Polsce po 1989 r. udały się ogólnie czy raczej nie udały? Poziom ukończonego wykształcenia Udały się Nie udały Trudno powiedzieć się N Wyższe ze stopniem naukowym co najmniej doktora 45,6 26,9 27,5 160 Wyższe ze stopniem magistra lub równorzędnym 33,1 29,9 37, Wyższe ze stopniem inżyniera, licencjata 23,1 27,6 49, Policealne 15,3 41,5 43,2 665 Średnie zawodowe 15, , Średnie ogólnokształcące 15,5 34,1 50, Zasadnicze zawodowe 9,8 43,2 47, Podstawowe 7, , Bez wykształcenia/podstawowe nieukończone 5,5 35,9 58,6 181 Ogółem 16,0 37,3 46, Chi-kwadrat=1722,883, df=16, p<0,000 Kobiety o ponad 20 proc. rzadziej niż mężczyźni wydają pozytywne oceny reform (tabela 6.2.2). Może to oznaczać, że poniosły one większe niż mężczyźni koszty reform, albo że wzrosły u nich bardziej niż u mężczyzn aspiracje życiowe, za którymi reformy nie nadążają lub których spełnienie utrudniają. Stosunkowo najbardziej pozytywnie reformy oceniają osoby w średnim wieku (35-59 lat) a najmniej osoby starsze i młodsze od nich (tabela 6.2.2). Silnie różnicuje pozytywną ocenę reform klasa miejsca zamieszkania (tabela 6.2.2). Wśród mieszkańców wsi proporcja takich ocen jest dwukrotnie mniejsza niż w największych aglomeracjach (500 i więcej tysięcy mieszkańców), ale także w pozostałych miastach jest ona istotnie statystycznie mniejsza. W przekroju regionalnym najkorzystniej bilans reform widzą mieszkańcy województwa warmińsko-mazurskiego (tabela 6.2.2), co zakrawa na paradoks, jako że jest to jedno z najbiedniejszych województw z najwyższym wskaźnikiem bezrobocia. Znacznie lepiej od innych oceniają także reformy mieszkańcy woj. pomorskiego, nieco lepiej woj. śląskiego i zachodniopomorskiego, a gorzej woj. małopolskiego, podkarpackiego i podlaskiego. Na oceny reform wpływa również dochód gospodarstwa domowego (tabela 6.2.2). W dolnym kwartylu dochodu na osobę w gospodarstwie domowym za udane uznaje reformy ponad dwukrotnie mniejszy odsetek niż respondentów niż w górnym kwartylu. Oznacza to, że jednym z zasadniczych kryteriów dla oceny reform jest materialny poziom życia. Jeśli chodzi o wielkie grupy statusu społeczno-zawodowego, to tą, w której najczęściej spośród wszystkich reformy ocenia się pozytywnie są prywatni przedsiębiorcy; ale w porównaniu z pracownikami sektora publicznego więcej ocen pozytywnych jest także w grupie pracowników sektora prywatnego, a nawet wśród emerytów. Pamiętajmy jednak, że są to różnice po wytrąceniu efektów innych kryteriów stratyfikacji, choćby wykształcenia, które jest znacznie wyższe wśród pracowników sektora publicznego niż pracowników sektora prywatnego czy wśród emerytów. Innymi słowy, gdyby emeryci i pracownicy sektora prywatnego mieli średnio takie samo wykształcenie jak pracownicy sektora publicznego, to ich oceny byłyby bardziej pozytywne niż oceny pracowników sektora publicznego. Generalnie, przekonania o powodzeniu reform po 1989 roku kumulują się na górnych szczeblach drabiny społecznej na dolnych szczeblach występują one wyraźnie rzadziej, dominacja opinii, że reformy się nie udały, jest tam szczególnie silna. Ta kumulacja pozytywnych i negatywnych ocen reform jest wzmocniona przez fakt, że podstawowe wymiary położenia społecznego: poziom wykształcenia, dochód i wielkość miejsca zamieszkania są ze sobą powiązane. Wskutek tego, na przykład istnieją kategorie, w których połączone wpływy wykształcenia, klasy miejscowości i dochodu sprawiają, że pozytywna ocena reform jest oceną zdecydowanie dominującą. Taka kategorią są mieszkańcy największych aglomeracji z wyższym wykształceniem w górnym kwartylu dochodu, którzy w 42 proc. pozytywnie oceniają reformy. Na przeciwnym biegunie są mieszkańcy wsi z wykształceniem poniżej średniego z pierwszego kwartyla dochodu, spośród których za udane uważa reformy tylko 6 proc. Tabela Wyniki analizy regresji logistycznej prawdopodobieństwa pozytywnej oceny reform w przekroju różnych grup społeczno-demograficznych

10 Diagnoza społeczna Grupa społeczno-demograficzna Istotność Exp(B) Płeć Mężczyźni * Kobiety 0,000 0,762 Wiek do 24 lat lata 0,418 1, lata 0,000 1, lat 0,014 1, lata 0,897 1, i więcej lat 0,495 0,909 Wykształcenie Podstawowe i niższe Zasadnicze zawodowe 0,728 1,031 Średnie 0,000 1,544 Wyższe i policealne 0,000 2,897 Klasa miejscowości Miasta ponad 500 tys. Miasta tys. 0,000 0,700 Miasta tys. 0,000 0,490 Miasta tys. 0,000 0,541 Miasta < 20 tys. 0,000 0,615 Wieś 0,000 0,487 Województwo Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie 0,238 1,153 Lubelskie 0,084 0,801 Lubuskie 0,152 1,230 Łódzkie 0,303 0,891 Małopolskie 0,016 0,775 Mazowieckie 0,444 0,932 Opolskie 0,353 0,863 Podkarpackie 0,016 0,727 Podlaskie 0,048 0,739 Pomorskie 0,000 1,913 Śląskie 0,050 1,217 Świętokrzyskie 0,137 0,794 Warmińsko-mazurskie 0,000 2,210 Wielkopolskie 0,122 0,848 Zachodniopomorskie 0,028 1,317 Dochód gospodarstwa na osobę 1 kwartyl 2 kwartyl 0,238 1,093 3 kwartyl 0,000 1,517 4 kwartyl 0,000 2,112 Status społeczno-zawodowy Sektor publiczny Sektor prywatny 0,001 1,251 Prywatni przedsiębiorcy 0,000 1,747 Rolnicy 0,273 1,152 Renciści 0,632 1,058 Emeryci 0,000 1,468 Uczniowie i studenci 0,153 1,205 Bezrobotni 0,282 0,874 Inni bierni zawodowo 0,058 1,213 Stała 0,000 0,152 Ogółem procent wyjaśnionej zmienności Cox & Snell R 2 x 100 8,3 Ogółem procent wyjaśnionej zmienności Nagelkerke R 2 x ,4 * oznacza grupę odniesienia Różnicujący wpływ cech położenia społecznego (wieku, wykształcenia, klasy miejscowości zamieszkania i dochodu) na ocenę reform wyjaśniany być może za pomocą różnych czynników, które będąc składowymi lub korelatami cech położenia społecznego, wpływają na te oceny bardziej bezpośrednio. W poprzednich edycjach Diagnozy Społecznej wykazano, że istnieje i utrzymuje się w czasie dodatnia zależność między oceną zmiany warunków własnego życia a ogólną oceną reform po 1989 roku. Ludzie, którzy na pytanie

11 Diagnoza społeczna Kiedy żyło się Panu(i) łatwiej przed rokiem 1989 czy obecnie? odpowiadają, że obecnie, zdecydowanie lepiej oceniają reformy po 1989 r. Przykładowo, w 2009 r. wśród badanych, którym subiektywnie łatwiej żyło się przed rokiem 1989 reformy jako udane oceniło 7,4 proc., a jako nieudane 59,9 proc., natomiast wśród badanych, którym łatwiej żyło się po roku 1989 reformy jako udane oceniło 30,2 proc, a jako nieudane 31,4 proc. Ponieważ wskutek upływu czasu odsetek osób, które mogą porównywać swoje życie przed i po 1989 r. z roku na rok kurczy się, w obecnej edycji Diagnozy Społecznej nie zadawano tego pytania. Ważnym czynnikiem kształtującym ogólną ocenę reform po 1989 r. są postawy polityczne, przekonanie, że demokracja to dobry ustrój. Na skali akceptacji demokracji 29 proc. zbiorowości wybrało pogląd, że demokracja ma przewagę nad wszelkimi innymi formami rządów ; 14 proc. - że niekiedy rządy niedemokratyczne mogą być lepsze niż rządy demokratyczne ; dla 17,2 proc. nie ma znaczenia, czy rząd jest demokratyczny czy niedemokratyczny, zaś 4,7 proc. uważa, że demokracja jest złą formą rządu ; 35,2 proc. nie udzieliło odpowiedzi. Bezwzględna akceptacja demokracji jako formy rządzenia jest więc w Polsce niska (patrz rozdz ). Tak niska bezwzględna akceptacja demokracji politycznej nie może sprzyjać pozytywnemu wartościowaniu przez społeczeństwo reform podjętych po 1989 r. Tłumaczy jednak część indywidualnego zróżnicowanie tych ocen (tabela 6.2.3). Ludzie uznający demokrację za najlepszą formę rządów ostro odróżniają się pozytywną oceną reform (33,3 proc.) od tła zwolenników wszystkich innych poglądów na demokrację - kilkakrotnie częściej niż pozostali razem wzięci uznają reformy za udane. Na drugim krańcu skali aż 68,8 proc. skłonnych sądzić, że demokracja jest złą formą rządów - czyli praktycznie wszyscy, którzy potrafią ocenić reformy po 1989 r. - ocenia te reformy jako reformy nieudane. Afirmacja demokracji wpływa na ocenę reform na każdym z czterech głównych poziomów wykształcenia: ci, co bezwzględnie akceptują demokrację, znacznie częściej niż ogół danego poziomu uważają reformy za udane (19,6 wobec 7,6 proc. w grupie z wykształceniem podstawowym, 21,0 wobec 9,7 proc. w grupie z wykształceniem zasadniczym zawodowym, 30,2 proc. wobec 15,3 proc w grupie z wykształceniem średnim i 44,4 wobec 29,2 proc w grupie z wykształceniem wyższym). Podobnie we wszystkich klasach miejscowości i kwartylach dochodu. Jest to więc rzeczywisty wpływ akceptacji demokracji na ocenę reform po 1989 r. Najprawdopodobniej ludzie, którzy cenią demokrację, doceniają to, że Polska po 1989 r. rozwijała się we właściwym kierunku. Tabela Procentowy rozkład odpowiedzi na pytanie Czy Pana(-i) zdaniem, reformy w Polsce po 1989 r. udały się ogólnie czy raczej nie udały?, w zależności od akceptacji demokracji jako formy rządów Czy Pani zdaniem reformy w Polsce po 1989 r. udały się Które z podanych stwierdzeń o demokracji jest Panu(i) ogólnie, czy raczej nie udały? najbliższe? Nie udały Trudno powiedzieć Udały się się N Demokracja ma przewagę nad wszelkimi innymi formami rządów 33,3 28,9 37, Niekiedy rządy niedemokratyczne mogą być lepsze niż rządy demokratyczne 16,4 47,2 36, Nie ma znaczenia, czy rząd jest demokratyczny, czy niedemokratyczny 9,6 49,0 41, Demokracja jest złą formą rządów 5,9 68,8 25, Trudno powiedzieć 6,0 30,3 63, Ogółem 16,0 37,3 46, Innym czynnikiem subiektywnym, który może pośredniczyć między położeniem w strukturze społecznej a oceną reform jest zadowolenie z własnego życia i zadowolenie z sytuacji w kraju. Osoby zadowolone z całego swojego dotychczasowego życia i osoby zadowolone z sytuacji w kraju oceniają pozytywnie reformy ponad dwukrotnie częściej niż osoby niezadowolone Zrzeszanie się i pełnienie funkcji w organizacjach Stopień zrzeszania się, odsetek obywateli, którzy należą do organizacji dobrowolnych jest najprostszą miarą stanu społeczeństwa obywatelskiego. W Polsce w 2015 r. członkami jakichś organizacji, stowarzyszeń, partii, komitetów, rad, grup religijnych, związków lub kół było 13,4 proc. badanych: 10,3 proc. należało tylko do jednego stowarzyszenia; 2,2 proc. do dwóch, a 1,9 proc. do więcej niż dwóch organizacji. Dopełnieniem pytania o formalne członkostwo było pytanie o rzeczywistą działalność w takich organizacjach (Czy obecnie uczestniczy Pan(i) aktywnie w działaniach takich organizacji?). 70,8 proc. członków stowarzyszeń mówi, że aktywnie uczestniczy w ich działaniach. Mało ludzi należy do organizacji, ale jeśli już gdzieś należą, to (mówią, że) coś w nich robią. Takich, którzy należą i działają jest w społeczeństwie powyżej 15 r.ż. 9,0 proc. W obecnej edycji Diagnozy Społecznej po raz drugi zbadano, do jakiego rodzaju organizacji należą ci, którzy aktywnie w nich działają. Uzyskano następujące wyniki (wykres 6.2.2). Ci, którzy należą do jakichkolwiek organizacji i w nich aktywnie działają, zdecydowanie najczęściej (24,5 proc.) działają w organizacjach religijnych. Wynik ten wart jest uwagi dlatego, że w dyskursie o organizacjach dobrowolnych, społeczeństwie obywatelskim itp., często nawet nie ma się na myśli organizacji religijnych. Na drugim miejscu są kluby sportowe (13,8 proc. wszystkich osób

12 Diagnoza społeczna aktywnych organizacyjnie) i koła zainteresowań (13,6 proc.). Do aktywności w związkach zawodowych przyznaje się 12,1 proc. aktywnych organizacyjnie, co stanowi 1 proc. wszystkich obywateli w wieku powyżej 15 lat. Zdecydowanie bardziej uzwiązkowiony jest sektor publiczny (4,9 pros pracowników działa w związkach zawodowych) niż prywatny (0,7 proc. pracowników, czyli niewiele większy odsetek niż wśród emerytów 0,6 proc.). Wyższym stopniem uczestnictwa w społeczeństwie obywatelskim jest pełnienie funkcji w organizacjach. 45,4 proc. badanych, którzy zadeklarowali przynależność do organizacji, stwierdziło, że pełnili jakieś funkcje w takich organizacjach. Oznacza to, że (tylko) 6,1 proc. Polaków pełniło lub pełni obecnie jakieś funkcje z wyboru. Jest to dla nich doświadczenie podwójnie istotne: bycia wybranym i udziału w kierowaniu organizacją pozostałe 94 proc. jest pozbawionych takiego doświadczenia i umiejętności, które ono kształtuje. Ekologowie Władze samorządowe Partie polityczne Organizacje upowszechniające wiedzę Komitet mieszkańców Organizacje zawodowe, branżowe Organizacja pomagające Komitety rodzicielskie Organizacje towarzyskie Związki zawodowe Koła zainteresowań Kluby sportowe Organizacje religijne Inne organizacje 2,9 3,1 2,7 4,1 3,2 4,2 4,9 4,8 6,7 6 6,5 6 7,8 7,2 8,1 8,3 9,5 9,5 11,7 12,1 13,7 13,6 15,3 13, ,9 24,5 24,6 24,7 Wykres Procent aktywnie działających w różnych rodzajach organizacji wśród osób należących do jakiejś organizacji W stosunku do 2011 r. nastąpił 1-punktowy spadek odsetka zrzeszania się, ale brak podstaw do interpretacji tego spadku (tabela 6.2.4). Na przestrzeni dwunastu obserwowanych lat ( ) nie rysuje się ani systematyczny wzrost ani systematyczny spadek zainteresowania organizacjami obywatelskimi, wskaźnik zrzeszania się zmienia się nieregularnie w przedziale 12,1-15,1 proc. (tabela 6.2.4). Społeczeństwo obywatelskie w Polsce, rozumiane jako działanie w organizacjach dobrowolnych, nie rozwija się, nie wciąga w swoje sieci i struktury coraz większej liczby ludzi. Podobnie z pełnieniem funkcji w organizacjach, w okresie odsetek pełniących funkcje wśród ogółu zmieniał się nieregularnie granicach 4,8-6,8 proc. Tabela Procent osób zrzeszonych i pełniących funkcje w organizacjach oraz osób włączających się w działania na rzecz społeczności w latach 2003, 2005, 200, 2009, 2011, 2013 i 2015 wśród badanych w wieku 18 i więcej lat 2003 N= N= N= N= N= N= N=21747 Członkowie organizacji 12,2 12,1 15,1 13,2 14,8 13,7 13,4 Pełniący funkcje wśród zrzeszonych 45,1 55,7 41,4 37,9 32,2 46,0 45,1 Pełniący funkcje wśród ogółu 5,3 6,8 6,3 5,0 4,8 6,3 5,9 Włączający się w działania na rzecz społeczności 12,9 13,6 14,1 15,6 15,6 15,2 15,4 Zrzeszanie się jest społecznie zróżnicowane, a różnice między grupami biorą się z niejednakowej oferty organizacyjnej skierowanej do poszczególnych grup oraz z ich niejednakowej gotowości do wstępowania do organizacji (tabela 6.2.5). Odsetek zrzeszonych jest nieco większy wśród mężczyzn niż wśród kobiet, najniższy jest w grupie wieku do 34 lat a największy w grupie lat, wzrasta wraz z wielkością miejsca zamieszkania od 12 proc. na

13 Diagnoza społeczna wsi do 17 proc. w wielkich miastach. Regularnie wzrasta z poziomem wykształcenia (z 7 proc. w grupie z wykształceniem podstawowym do 24 proc. wśród osób z wykształceniem wyższym) oraz od dochodu (od 8 proc. wśród najuboższych do 21 proc. wśród najbogatszych). Najbardziej zrzeszoną grupą statusową są pracownicy sektora publicznego (26 proc.), a najmniej bezrobotni i inni bierni zawodowo (8 proc.) oraz renciści (9 proc.). Procent zrzeszonych znacząco (o 1,6 pp.) spadł w próbie panelowej w stosunku do roku 2011 we wszystkich grupach społeczno-demograficznych; najbardziej wśród prywatnych przedsiębiorców (o 5,2 pp.). Tabela Procent osób zrzeszonych w różnych grupach społeczno-demograficznych w 2011 i 2015 roku w próbie panelowej Grupa społeczno-demograficzna Ogółem 13,7 15,3 Płeć Mężczyźni 14,1 15,8 Kobiety 13,4 14,9 Wiek w 2015 r. do 24 lat 10,7 13, lata 11,8 10, lata 15,0 14, lat 15,4 17, lata 14,3 16,6 65 i więcej lat 12,3 16,4 Miejsce zamieszkania Miasta ponad 500 tys. 15,1 17,3 Miasta tys. 18,4 18,4 Miasta tys. 15,1 15,7 Miasta tys. 14,2 15,4 Miasta < 20 tys. 14,2 16,0 Wieś 11,6 13,7 Wykształcenie w 2015 r. Podstawowe i niższe 5,7 8,6 Zasadnicze zawodowe 8,3 12,2 Średnie 14,9 17,0 Wyższe i policealne 24,3 24,3 Dochód na jedną osobę miesięcznie w 2015 r. 1 kwartyl 7,8 10,9 2 kwartyl 11,3 15,0 3 kwartyl 13,7 14,5 4 kwartyl 20,9 22,0 Status społeczno-zawodowy w 2015 r. Sektor publiczny 26,4 26,9 Sektor prywatny 10,8 12,3 Prywatni przedsiębiorcy 14,9 20,1 Rolnicy 13,3 15,9 Renciści 9,3 9,4 Emeryci 13,6 18,0 Uczniowie i studenci 16,7 19,6 Bezrobotni 8,4 10,0 Inni bierni zawodowo 8,1,9,9 Ponieważ niektóre kategorie społeczne są ze sobą powiązane, aby zobaczyć, jaki jest związek netto, po wyłączeniu innych kryteriów podziału, danej kategorii ze zrzeszaniem się zrobiliśmy sprawdzian za pomocą regresji logistycznej. Jej wyniki prezentujemy w tabeli Potwierdzają one w zasadzie zróżnicowanie społeczne, ale widzimy tym razem dokładny iloraz prawdopodobieństwa przynależności do pierwszej grupy z danej kategorii i istotność statystyczna różnicy prawdopodobieństw. Na przykład kobiety przy wyłączeniu efektów wszystkich pozostałych zmiennych zrzeszają się o 20 proc. rzadziej od mężczyzn, osoby z wyższym wykształceniem czterokrotnie częściej od osób z wykształceniem podstawowym, sam fakt mieszkania na wsi nie obniża prawdopodobieństwa zrzeszania się w porównaniu z mieszkańcami dużych miast, ale wyższe dochody sprzyjają zrzeszaniu się i praca w sektorze publiczny istotnie zwiększa prawdopodobieństwo przynależności do jakiejś organizacji w porównaniu z wszystkimi innymi grupami społeczno-zawodowymi, z wyjątkiem grupy uczniów i studentów.

14 Diagnoza społeczna Tabela Wyniki analizy regresji logistycznej prawdopodobieństwa pozytywnej oceny reform w przekroju różnych grup społeczno-demograficznych Grupa społeczno-demograficzna Istotność Exp(B) Płeć Mężczyźni * Kobiety 0,000 0,818 Wiek do 24 lat lata 0,000 0, lata 0,158 1, lat 0,005 1, lata 0,034 1, i więcej lat 0,133 1,239 Wykształcenie Podstawowe i niższe Zasadnicze zawodowe 0,005 1,297 Średnie 0,000 2,263 Wyższe i policealne 0,000 4,022 Klasa miejscowości Miasta ponad 500 tys. Miasta tys. 0,462 1,067 Miasta tys. 0,165 1,139 Miasta tys. 0,022 1,194 Miasta < 20 tys. 0,333 1,089 Wieś 0,087 1,138 Dochód gospodarstwa na osobę 1 kwartyl 2 kwartyl 0,085 1,135 3 kwartyl 0,000 1,295 4 kwartyl 0,000 1,556 Status społeczno-zawodowy Sektor publiczny Sektor prywatny 0,000 0,458 Prywatni przedsiębiorcy 0,000 0,695 Rolnicy 0,067 0,810 Renciści 0,001 0,700 Emeryci 0,001 0,711 Uczniowie i studenci 0,208 1,175 Bezrobotni 0,000 0,509 Inni bierni zawodowo 0,000 0,535 Stała 0,000 0,129 Ogółem procent wyjaśnionej zmienności Cox & Snell R 2 x 100 4,9 Ogółem procent wyjaśnionej zmienności Nagelkerke R 2 x 100 9,1 * oznacza grupę odniesienia Wpływ czynników położenia społecznego na to, czy członkowie organizacji działają w tych organizacjach, jest już niewielki. W czterech grupach wykształcenia zmienia się on w przedziale proc.; w kwartylach dochodu w granicach proc,, a kategoriach miejscowości zamieszkania w przedziale proc. Podobny jest wzór zróżnicowania pełnienia funkcji w organizacjach. Im wyższa kategoria wykształcenia, tym częściej ludzie mają to doświadczenie. W czterech głównych kategoriach wykształcenia odsetki zrzeszonych badanych, którzy pełnią funkcje w swych organizacjach wynoszą kolejno: 25 proc., 38 proc., 45 proc. i 52 proc. różnica między skrajnymi grupami jest bardzo duża. Mniejsze jest zróżnicowanie w kategoriach dochodu: w kolejnych kwartylach dochodu funkcje pełni kolejno 38 proc., 42 proc., 45 proc. i 51 proc. zrzeszonych. Jeśli zróżnicowanie w pełnieniu funkcji nałożyć na różnice w zrzeszaniu się, to ulegają one zaostrzeniu: obecnie pełni lub w przeszłości pełniło funkcje w organizacjach 1,6 proc. badanych z wykształceniem podstawowym, 3,3 proc. z zawodowym, 6,3 proc. ze średnim i 11,1 proc. z wyższym. Wykształcenie, zwłaszcza wyższe, nie tylko sprzyja członkostwu w organizacjach dobrowolnych, ludzie lepiej wykształcenia częściej też obejmują w nich funkcje. W efekcie, ludzie z górnych warstw społecznych, a zwłaszcza ludzie z wyższym wykształceniem kilkakrotnie częściej niż pozostali doświadczają bycia wybranym i pełnienia funkcji w organizacjach obywatelskich. Poniżej wykształcenia średniego doświadczenie takie występuje już bardzo rzadko, a w najniższej grupie wykształcenia, wręcz wyjątkowo, u półtora procenta ludzi z tej kategorii.

15 Diagnoza społeczna Wspólne działanie i praca dla innych Pomiar rozwoju społeczeństwa obywatelskiego przy pomocy stopnia zrzeszania się jest tylko jednym z możliwych. W Polsce ludzie, którzy chcą coś robić dla swojej społeczności, niechętnie łączą się w tym celu w związki formalne. Wystarczy, że podejmą lub włączą się w jakieś działania na rzecz własnej społeczności. Badanie pokazuje jednak, że jest to zjawisko tak samo rzadkie jak przynależność do organizacji. Tylko 15,4 proc. badanych w ciągu ostatnich dwóch lat angażowało się w działania na rzecz społeczności lokalnej (gminy, osiedla, miejscowości, w najbliższym sąsiedztwie w działania na tyle ważne, by pomyśleć o nich w chwili formułowania odpowiedzi na pytanie. W 2013 r. osób takich było nieco mniej 15,2, najwięcej ich było w latach 2011 i 2009 r. -- po 15,6 proc., ale w 2007 r. było ich 14,1 proc., w 2005 r. 13,6 proc., w 2003 r. 12,9 proc. (zob. tabela 6.2.4). Obserwowany w ciągu ostatniej dekady powolny, ale systematyczny wzrost zaangażowania na rzecz własnych społeczności zatrzymał się; nie wiemy dziś, na jak długo. Tabela Wyniki analizy regresji logistycznej prawdopodobieństwa angażowania się w prace na rzecz społeczności lokalnej i w wolontariat w przekroju różnych grup społeczno-demograficznych Grupa społeczno-demograficzna Prace na rzecz społeczności lokalnej Wolontariat Istotność Exp(B)* Istotność Exp(B) Płeć Mężczyźni ** * Kobiety 0,000 0,778 0,000 0,696 Wiek do 24 lat lata 0,036 0,807 0,000 0, lata 0,000 1,446 0,949 1, lat 0,000 1,475 0,275 1, lata 0,009 1,382 0,848 1, i więcej lat 0,076 0,783 0,000 0,548 Wykształcenie Podstawowe i niższe Zasadnicze zawodowe 0,000 1,479 0,000 1,411 Średnie 0,000 2,409 0,000 2,034 Wyższe i policealne 0,000 3,995 0,000 3,188 Klasa miejscowości Miasta ponad 500 tys. Miasta tys. 0,003 0,768 0,471 0,951 Miasta tys. 0,735 1,031 0,784 0,980 Miasta tys. 0,530 0,954 0,066 0,892 Miasta < 20 tys. 0,936 0,993 0,420 1,057 Wieś 0,000 1,347 0,381 1,053 Dochód gospodarstwa na osobę 1 kwartyl 2 kwartyl 0,823 0,985 0,477 0,963 3 kwartyl 0,530 1,041 0,022 1,124 4 kwartyl 0,000 1,315 0,000 1,398 Status społeczno-zawodowy Sektor publiczny Sektor prywatny 0,000 0,585 0,000 0,738 Prywatni przedsiębiorcy 0,094 0,852 0,022 1,205 Rolnicy 0,251 0,890 0,011 1,236 Renciści 0,000 0,530 0,000 0,472 Emeryci 0,308 0,901 0,002 0,763 Uczniowie i studenci 0,943 0,991 0,008 0,771 Bezrobotni 0,000 0,614 0,000 0,627 Inni bierni zawodowo 0,000 0,699 0,000 0,634 Stała 0,000 0,138 0,000 0,329 Ogółem procent wyjaśnionej zmienności Cox & Snell R 2 x 100 4,7 7,3 Ogółem procent wyjaśnionej zmienności Nagelkerke R 2 x 100 8,1 10,6 * jest to iloraz prawdopodobieństw dla danej i grupy odniesienia ** oznacza grupę odniesienia Jeszcze bardziej luźną formą włączania się w życie zbiorowe jest mierzone tylko w poprzednich dwóch edycjach Diagnozy Społecznej wykonywanie nieodpłatne jakiejś pracy lub świadczenie jakichś usług dla osób spoza rodziny

16 Diagnoza społeczna bądź na rzecz organizacji społecznej ; ten rodzaj aktywności społecznej obejmuje wiele rozmaitych działań, od spontanicznej pomocy sąsiedzkiej na wsi do zorganizowanego wolontariatu. W ciągu roku aktywność tego rodzaju podejmowało 27,0 proc. (w tym 7 proc. często i 20 proc. rzadko). W 2013 r. było takich osób nieco mniej 25,6 proc. badanych (7,5 często i 18,1 rzadko). W tabeli pokazano różnice w częstości angażowania się w prace na rzecz społeczności lokalnej i wolontariat w przekroju podstawowych grup społeczno-demograficznych. W działania lokalne angażują się nieco częściej mężczyźni niż kobiety. Zaangażowanie tego rodzaju jest najczęstsze wśród osób w wieku lata, rośnie wraz z wykształceniem (osoby z wykształceniem wyższym angażują się aż 4 razy częściej niż osoby z wykształceniem podstawowym i dwukrotnie częściej od absolwentów szkół zasadniczych zawodowych). Mieszkańcy wsi angażują się częściej od mieszkańców miast, zamożni częściej od uboższych. Pracownicy sektora publicznego angażują się istotnie częściej od pracowników sektora prywatnego, rencistów, bezrobotnych i innych biernych zawodowo. Kategorie społeczno-demograficzne znacznie silniej niż zaangażowanie w prace na rzecz społeczności lokalnej różnicują prawdopodobieństwo podejmowania nieodpłatnych prac dla osób spoza rodziny bądź na rzecz organizacji społecznych. Ale profile tych różnic są bardzo podobne z wyjątkiem klasy miejscowości; wolontariat na wsi jest równie częsty (raczej rzadki) jak w mieście. Ponownie kategorią najsilniej różnicującą jest wykształcenie: osoby z wyższym wykształceniem ponad 3-krotnie częściej od osób z wykształceniem podstawowym i dwukrotnie częściej od osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym działają jako wolontariusze. W przekroju grup społeczno zawodowych wolontariat jest najbardziej prawdopodobny wśród przedsiębiorców i rolników, a w dalszej kolejności wśród pracowników sektora publicznego. Najrzadziej świadczą pracę lub usługi nieodpłatnie renciści (sami zazwyczaj potrzebują pomocy), bezrobotni i inni bierni zawodowo. Nie tylko więc członkostwo i aktywność w formalnych zrzeszeniach obywatelskich, ale także udział w pracach na rzecz społeczności własnej oraz praca na rzecz innych osób lub organizacji społecznych wyraźnie zależą od położenia społecznego, mierzonego wykształceniem. Bierność społeczna, niewłączanie się do przedsięwzięć oddolnych i do działań na rzecz innych lub organizacji społecznych, jest w Polsce powszechna, a wśród ludzi z wykształceniem podstawowym doświadczenia działania społecznego spotyka się kilkakrotnie rzadziej niż wśród ludzi z wykształceniem wyższym. Osoby z wykształceniem wyższym wyraźnie wystają ponad poziom ogółu Udział w zebraniach Ludzie uczestniczą w demokracji nie tylko wtedy, gdy się zrzeszają lub wspólnie coś robią dla innych lub dla dobra własnej społeczności. Także wtedy, gdy się zbierają, dyskutują i wspólnie coś uchwalają. Udział w zebraniu publicznym jest doświadczeniem łatwo dostępnym. Pozwala też wziąć udział w głosowaniu, wybrać przynajmniej władze zebrania, a czasem i własnych reprezentantów, wysłuchać ich sprawozdania, poznać procedury zebrania i organizacji. Przygotowanie i prowadzenie zebrania, wypowiedzenie się w jakiejś sprawie, udział w podjęciu decyzji przez zebranie, są ważnymi umiejętnościami obywatelskimi, civic skills. Badanie pokazuje, że co piąty badany (19,4 proc.) był w ostatnim roku na jakimś zebraniu publicznym (poza miejscem pracy). O niektórych zebraniach badani mogli zapomnieć zebranie zwykle nie jest wydarzeniem bardzo ważnym, ale niektóre wcześniejsze zebrania badani mogli przybliżyć w czasie (efekt teleskopowy). Od 2003 r. odsetek ten rósł do roku 2011, po czym gwałtownie spadł o 5, pp. do najniższego w całym badanym okresie poziomu (wykres 6.2.3). Te wahania mają czasowy związek, być może pozorny, z wyborami (lata wyborów parlamentarnych 2007, 2011 i 2015 to lata wzrostu odsetka osób biorących udział w zebraniach publicznych). Jedynie w roku wyborów 2005 nie było w porównaniu 2003 r. znaczącego wzrostu udziału w zebraniach. Co prawda, pytanie o udział w zebraniach dotyczyło minionego roku, ale wzrost emocji politycznych w dyskursie publicznym w roku wyborów parlamentarnych a także prezydenckich (2007 i 2015 r.) może zwiększać efekt teleskopowy oraz uwzględniać przez badanych także okres w roku badania przed wypełnianiem kwestionariusza. Największy wzrost deklaracji udziału w zebraniach publicznych w 2011 mógł wynikać z faktu, że w poprzednim roku odbyły się przedterminowe wybory prezydenckie w czasie ostrych sporów politycznych po katastrofie smoleńskiej oraz wybory samorządowe. Wybory samorządowe odbyły się także w latach 2006 i 2014, których dotyczyło pytanie o udział w zebraniach w edycji badania w 2007 i 2015 roku. Jest istotna korelacja między deklarowanym udziałem w wyborach samorządowych w 2010 r. i 2014 i udziałem w zebraniach publicznych w tymże roku (odpowiednio r=0,17, N=25371 w edycji Diagnozy 2011 i r=0,15, N=21674 w edycji 2015). Jest istotny związek między kryteriami stratyfikacji społecznej a deklarowanym udziałem w zebraniach publicznych (tabela 6.2.8). Prawdopodobieństwo udziału w zebraniu kobiet jest o ponad 20 proc. mniejsze w porównaniu z mężczyznami. Najczęściej w zebraniach biorą udział mieszkańcy wsi, w tym rolnicy i przede wszystkim osoby z wyższym wykształceniem (czterokrotnie częściej niż osoby z wykształceniem podstawowym i niemal trzykrotnie częściej od absolwentów zawodówek), osoby w wieku lata. Najrzadziej uczestniczą w zebraniach pracownicy sektora prywatnego, renciści, bezrobotni i inni bierni zawodowo.