Nr Informacja. Rozwój obszarów wiejskich (w ramach programu UE Leader+) KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Rozwój obszarów wiejskich (w ramach programu UE Leader+) Październik 2004 Anna Zygierewicz Informacja Nr 1089 Niniejsze opracowanie przedstawia zasady działania programu Leader+, przewidzianej na lata oraz przykłady działań realizowanych w wybranych krajach UE. Zawiera także informacje o Pilotażowym Programie Leader+ w Polsce i planach dotyczących działań tego typu w latach

2 BSiE 1 1. Program Unii Europejskiej Leader+ Program Leader+ jest inicjatywą wspólnotową, przewidzianą na lata , finansowaną z Sekcji Orientacji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej. Inicjatywa Wspólnotowa Leader+ stanowi kontynuację i rozwinięcie programów Leader I ( ) i Leader II ( ). Celem programu Leader I było przede wszystkim budowanie lokalnych powiązań. W ramach programu Leader II wspierano współpracę różnych partnerów oraz innowacyjność. Celem inicjatywy Leader+ jest wspieranie projektów rozwoju wsi, wymiany doświadczeń, współpracy obszarów wiejskich, rozwoju innowacyjności i efektywności produkcji rolnej oraz podnoszenie jakości potencjału produkcyjnego gospodarstw rolnych. Akcent w programie Leader+ położony jest na oddolne inicjatywy lokalne oraz wdrażanie nowoczesnych strategii rozwoju obszarów wiejskich. Regulacje prawne dotyczące programu Leader znajdują się w art. 20 Rozporządzenia 1260/1999/WE Rady wprowadzającego ogólne przepisy dotyczące funduszy strukturalnych oraz w Zawiadomieniu Komisji do Członków Wspólnoty z 14 kwietnia 2000 r. ustanawiającym wytyczne dla programu na rzecz rozwoju obszarów wiejskich (Leader+). Leader+ w oparciu o współpracę na poziomie regionalnym i ponadnarodowym wspomaga wdrażanie nowoczesnych strategii rozwoju obszarów wiejskich. W ramach programu Leader+ władze lokalne, organizacje pozarządowe i przedsiębiorcy mogą otrzymywać wsparcie w realizowaniu projektów przyczyniających się do rozwoju obszarów wiejskich. Najważniejsze cechy programu Leader+ to: podejście lokalne, które oznacza formułowanie programu rozwoju lokalnego w oparciu o specyficzne właściwości i potencjał, którymi dysponuje dany obszar, podejście oddolne, które oznacza aktywny udział obywateli, stowarzyszeń, grup interesu i innych zainteresowanych z danego obszaru, współpraca ponadsektorowa umożliwiająca zintegrowane podejście do projektów rozwojowych, które ożywiają gospodarkę lokalną, tworzenie powiązań i współpraca umożliwiająca wymianę pomysłów na obszarze całej Europy, przenoszenie doświadczeń i nowe impulsy dla obszarów wiejskich, publiczno-prywatne partnerstwo lokalne (Lokalne Grupy Działania), w którym osoby prywatne i publiczne opracowują wspólnie regionalne koncepcje rozwoju, lokalne finansowanie i zarządzanie, za które odpowiedzialne są Lokalne Grupy Działania, innowacyjność w zakresie promowania zasobów i produktów lokalnych, form organizacyjnych, itd. Wzajemne uczenie się, wymiana doświadczeń i współpraca pomiędzy grupami realizującymi program Leader+ w różnych krajach ułatwia Obserwatorium obszarów wiejskich (prowadzone przez organizacje wyłonione przez Komisję Europejską w drodze przetargu).

3 2 BSiE Obserwatorium zbiera, analizuje i rozpowszechnia informacje dotyczące zarówno realizacji programu, jak i innych działań stymulujących rozwój obszarów wiejskich. Regiony Leader+ to obszary, które tworzą jedność pod wzglądem kulturowohistorycznym, przestrzenno-przyrodniczym lub gospodarczym. Regiony powinny liczyć od 10 tysięcy do 100 tysięcy mieszkańców. Program Leader+ obejmuje swoim zasięgiem wszystkie obszary wiejskie Unii Europejskiej, jednak aby skoncentrować pomoc na realizacji najlepszych projektów, ze wsparcia w ramach działania 1 i 2 może korzystać ograniczona liczba terytoriów. Pomoc finansowa z programu Leader+ może stanowić do 75% kosztów projektu w regionach objętych celem 1 polityki strukturalnej i do 50% w pozostałych regionach. Beneficjentami pomocy są przede wszystkim Lokalne Grupy Działania (Local Action Groups, LAG s), czyli związki partnerów publicznych i prywatnych wspólnie podejmujących działania innowacyjne związane z rozwojem obszaru wiejskiego. Środki, pochodzące z budżetu UE, przewidziane na realizację programu Leader+ w latach wynoszą 2 105,1 mln euro. Należy dodać, że całkowity budżet programu jest większy i wyniesie prawdopodobnie 5 046,5 mln euro, gdyż wymagany jest finansowy wkład własny realizatorów projektów. Budżet programu Leader+ podzielony jest na trzy działania i pomoc techniczną (tabela 1). Tabela 1. Budżet programu Leader+ (wraz z wkładem własnym realizatorów projektów) Rodzaj działania: Mln euro Udział (w %) Działanie 1: Wspomaganie nowoczesnych strategii rozwoju terenów wiejskich 4.377,6 86,75 Działanie 2: Wsparcie dla międzyregionalnych i międzynarodowych projektów 504,8 10,00 współpracy Działanie 3: Tworzenie sieci obszarów wiejskich UE zarówno objętych 68,7 1,36 pomocą LEADER+ jak i nie korzystających z tej pomocy Pomoc techniczna 95,4 1,89 Źródło: Komisja Europejska, DG AGRI, Doświadczenia państw członkowskich Unii Europejskiej (UE 15) pokazały, że działania realizowane w ramach programu, we wszystkich krajach odpowiadały najważniejszym problemom występującym na obszarach wiejskich tych krajów. Realizacja tego typu działań była możliwa dzięki jednoczeniu się i wspólnym działaniom prywatnych i publicznych partnerów lokalnych. W ramach programu Leader realizowane były dotychczas projekty w dziedzinach, które i w Polsce są bardzo ważne, np.: tworzenie nowych miejsc pracy, wspieranie małej przedsiębiorczości, ochrona lokalnego dziedzictwa kulturowego, promocja regionu i jego produktów, agroturystyka, itp. 2. Leader+ w wybranych krajach UE 2.1. Szwecja Fundusze przeznaczone na realizację programu Leader+ w Szwecji wynoszą ponad 147 mln euro, z czego około 40,5 mln pochodzić będzie z budżetu Unii Europejskiej. Obszary wiejskie, które objęte są programem Leader+ w Szwecji, to obszary położone co najmniej 4 kilometry od skupisk ludzkich liczących powyżej 20 tys. mieszkańców a także wyspy posiadające stałych mieszkańców i nie połączone mostami ze stałym lądem.

4 BSiE 3 W Szwecji 12 Lokalnych Grup Działania uprawnionych jest do korzystania z funduszy programu Leader+ (każda do określonej kwoty). Lokalne Grupy Działania wybierają jeden z rodzajów działań, możliwych do realizacji w ramach Leader+, który w największym stopniu odpowiada potrzebom ich obszaru i realizują w ramach niego projekty oparte na planach rozwoju lokalnego. Lokalne Grupy Działania otrzymują wnioski o dofinansowanie projektów od potencjalnych beneficjentów i decydują, które z nich otrzymają dofinansowanie z programu Leader+. Lokalne Grupy Działania i inne podmioty związane z rozwojem obszarów wiejskich połączone są w jedną sieć na poziomie krajowym. Celem sieci jest koordynacja działań realizowanych w ramach programu Leader+ w całym kraju. Sieć stwarza także możliwości wymiany informacji i doświadczeń między Lokalnymi Grupami Działania w Szwecji i w innych krajach Unii Europejskiej. Na stronie internetowej programu Leader+ w Szwecji istnieje baza danych projektów realizowanych w ramach działania 2: Wsparcie dla międzyregionalnych i międzynarodowych projektów współpracy w krajach Unii Europejskiej. Dzięki tej bazie możliwe jest wyszukiwanie projektów, w których poszukiwani są partnerzy do współpracy. Poszukiwania w bazie mogą się odbywać w oparciu o kraj, region, grupę docelową, słowa kluczowe, temat, itd. Obecnie w bazie znajduje się około 300 projektów. Póki co zawierają one głównie informacje administracyjne, lecz w najbliższym czasie mają zostać wzbogacone o plany realizacji projektów. Smålandsgruppen FGH może realizować projekty na kwotę 14 mln euro. Priorytet nadawany jest projektom innowacyjnym, jak również projektom wspierającym główne produkty gospodarki lokalnej, do których należą: drewno, aluminium i kryształ. Wiele firm lokalnych związanych jest z przemysłem drzewnym. Od dawna znane są i cenione na świecie kryształy z Småland. Relatywnie nową gałęzią jest sektor aluminium. Przy wyborze projektów dużą wagę przykłada się do wpływu projektowanych działań na środowisko. Smålandsgruppen FGH planuje modernizację tych trzech sektorów rynku lokalnego, poprzez m.in. zwiększanie roli ludzi młodych, wzmocnienie przedsiębiorczości oraz podnoszenie kwalifikacji zatrudnionych osób. Leader+ Nedre Dalälven może realizować działania na kwotę 12,6 mln euro. Rzeka Dalälv zapewnia obfite połowy łososia ważne dla gospodarki lokalnej. Do niedawna zatrudnienie dawał też sektor metalowy: żelazo, srebrno i miedź oraz przemysł drzewny, jednak obecnie kurczy się liczba miejsc pracy w tych sektorach. Działania planowane do realizacji w ramach programu Leader+ skoncentrowane są na tworzeniu nowych miejsc pracy poprzez wykorzystanie potencjału przedsiębiorczości mieszkańców regionu. Priorytetowe są miejsca pracy, których koszt utworzenia jest najniższy, a także te, w których czas na jaki miejsce pracy jest tworzone jest najdłuższy. Leader+ Nedre Dalälven wspiera w pierwszej kolejności projekty realizowane przez młodych ludzi dla młodych ludzi. Sommenbygd położone jest na południu Szwecji pomiędzy Sztokholmem i Malmö. Liczy sobie około 51 tys. mieszkańców, którzy w przeważającej większości mieszkają w małych miastach i wioskach. Krajobraz regionu to z jednej strony zalesione pagórki, a z drugiej - tereny rolne. Dużo jest rzek, jezior i kanałów. Pod hasłem Najlepsze wykorzystanie zasobów naturalnych i kulturalnych w ramach Leader+ Sommenbygd planuje się realizację m.in. następujących projektów: 1. Odnowa młyna i kuźni w Rååskvarn w Ydre celem projektu jest prezentacja usług dla ludności, oferowanych w XIX. wieku. 2. Budowa sieci przedsiębiorstw turystycznych celem projektu jest rozwój i promocja nowych usług dla grup turystycznych ze Szwecji i Niemiec.

5 4 BSiE 3. Wspieranie ludzi młodych, którzy angażują innych młodych ludzi w różnego typu działalność, przyczyniającą się do rozwoju obszarów wiejskich.. 4. Badanie historycznych, geograficznych i kulturalnych aspektów starych kamieniołomów granitu w Assmithykeryd. Leader+ Blekinge położone jest w południowo-wschodniej części Szwecji. Ludność liczy około 65 tys. osób. Geograficznie Leader+ Blekinge obejmuje tereny leśne, archipelag i tereny rolnicze. W ramach Leader+ Blekinge planuje się realizację m.in. następujących projektów : 1. Rozwój dziedzictwa kulinarnego. 2. Rezerwacja on-line i informacja internetowa na temat zakwaterowania i działalności firm turystycznych. 3. Aktywizacja zasobów ludzkich w celu tworzenia nowych przedsiębiorstw i nowych usług. 4. Badania dotyczące problemów logistycznych i możliwości dystybucyjnych produktów lokalnych sprzedawanych przez rolników. 5. Inwentaryzacja pustych domów i zachęcanie właścicieli do wynajmowania ich w celu zwiększania liczby ludności na obszarach wiejskich Wielka Brytania W ramach Lokalnej Grupy Działania North Northumberland (jednej z 25 funkcjonujących w Anglii) planowana jest realizacja m.in. następujących projektów: 1. Tworzenie sieci dla kobiet z North Northumberland, która pomoże w identyfikacji potrzeb kobiet w zakresie szkolenia, środków niezbędnych do uruchamiania nowych przedsięwzięć. 2. Odkrywanie dziedzictwa Hillfort Faza 2, którego celem jest realizacja złożonego programu badań archeologicznych i konserwatorskich. Rezultatem projektu będzie m.in. stworzenie bazy umożliwiającej rozwój turystyki w regionie unikatowego dziedzictwa archeologicznego, co w konsekwencji przyczynić się ma do rozwoju lokalnego biznesu. 3. Promocja marketingu, w ramach którego ma zostać wydany praktyczny przewodnik turystyczny, który ułatwi turystom pobyt w okręgu. 4. Dostęp do kultury, którego celem jest walka z izolacją osób starszych mieszkających na obszarach wiejskich w okręgu Northumberland, a spowodowanych np. przez problemy z transportem, choroby, wykluczenie społeczne czy niski poziom dochodów. W ramach projektu organizowany będzie transport grup osób starszych z ich miejsc zamieszkania do centrów handlowych i ośrodków kultury Hiszpania W Hiszpanii program Leader+ realizowany jest w oparciu o 17 programów regionalnych, których wdrażanie nadzorowane jest przez władze poszczególnych autonomii. Zgodnie z zaakceptowanym w sierpniu 2001 r. przez Komisję Europejską programem Leader+ dla regionu Castilla-León, całkowite wydatki w ramach programu wyniosą 100,5 mln euro, przy czym wkład UE wyniesie 69 mln euro. Wśród grup docelowych programu są rolnicy i ich rodziny oraz małe przedsiębiorstwa. Działania przewidziane do finansowania to przede wszystkim innowacyjne projekty ukierunkowane na zwiększanie użyteczności nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych, poprawę produkcji i marketingu produktów lokalnych, ochrona środowiska naturalnego oraz rozwój alternatywnych form turystyki. Realizowane projekty mają wyrównywać szanse kobiet i ludzi młodych. W ramach programu Leader + Castilla-León wsparcie otrzyma 17 Lokalnych Grup Działania, wybranych spośród

6 BSiE 5 działających w regionie. Każda z grup określa działania i cele dostosowane do specyfiki regionu, a wyboru na tej podstawie dokonuje Komisja Selekcyjna składającą się z przedstawicieli władz regionu Castilla-León, Ministerstwa Rolnictwa, Rybołówstwa i Żywności oraz Federacji Władz Lokalnych i Prowincji Włochy Należąca do prowincji Lucques (Toskania), Garfagnana ( Bór ), jest doliną wciśniętą pomiędzy Pasmo Apeninów i Alpy Auane. Lokalna Grupa Działania Garfagnana Ambiente e Sviluppo (Garfagnana Środowisko i Rozwój), powołana do życia przy okazji uruchamiania programu Leader w 1991 r., wybrała trzy najatrakcyjniejsze produkty lokalne: pszenicę, miód i kasztany jadalne. Dzięki umiejętnemu wykorzystaniu walorów specyficznych produktów lokalnych niewielki, odizolowany rejon Toskanii stał się znany w kraju oraz poza granicami i zaczął przyciągać wielu turystów. Finansowany w znacznej części w ramach Leader I i Leader II projekt doprowadził do zrzeszenia producentów lokalnych. Pszenica samopsza, miód i jadalne kasztany są obecnie znanymi produktami a ich promowanie opiera się na stałej współpracy rolników, przetwórców i dystrybutorów. Innym zasadniczym elementem projektu jest jakość. Świadczy o tym znak Geograficznego Oznaczenia Pochodzenia (IGP), który przyznano pszenicy samopsza z Garfagnana oraz przygotowywanie analogicznego znaku dla mięsa i mleka. Działania, które doprowadziły do takich efektów, oparto w pierwszej kolejności na reaktywowanym lokalnym stowarzyszeniu Consorzio Garfagnana Produce, które początkowo zrzeszało jedynie przetwórców i dystrybutorów, a do którego włączono także rolników. Od czasu reaktywacji i rozszerzenia Consorzio Garfagnana Produce doszło do powstania, w roku 1998, dwóch zrzeszeń sektorowych: Consorzio del Farro della Garfagnana producentów pszenicy i Concorzio Castanicoltori producentów kasztanów. Każde ze stowarzyszeń liczy około 30 członków. 3. Leader+ w Polsce Narodowy Plan Rozwoju określa najważniejsze działania strukturalne, które Polska, będąc członkiem Unii Europejskiej, zamierza uruchomić w latach W Narodowym Planie Rozwoju przewidziana jest realizacja założeń Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego i Rozwoju Obszarów Wiejskich (SPO-ROL). W ramach SPO-ROL finansowana będzie realizacja Pilotażowego Programu Leader+ w Polsce. Na Pilotażowy Program Leader+ przeznaczono w SPO-ROL ok. 19 mln euro. Celem realizacji Pilotażowego Programu Leader+ jest stymulowanie lokalnych inicjatyw na rzecz rozwoju obszarów wiejskich tworzenie Zintegrowanych Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich (ZSROW), budowanie partnerstw publiczno-prywatnych (Lokalnych Grup Działania) oraz podejmowanie przez nie działań na rzecz rozwoju i promocji regionu. Ma on sprzyjać lepszemu wykorzystaniu potencjału rozwojowego terenów wiejskich, poprawie ich konkurencyjności, jako miejsca zamieszkania i prowadzenia działalności gospodarczej, a także przyczyniać się do aktywizacji oraz współpracy środowisk lokalnych. Pilotażowy Program Leader+ wdrażany będzie w ramach dwóch, następujących po sobie, schematów, z których pierwszy przygotowuje uruchomienie drugiego Schemat I Celem Schematu I jest tworzenie lokalnego partnerstwa publiczno-prywatnego, czyli Lokalnych Grup Działania (LGD) oraz dokonanie z inicjatywy środowisk lokalnych analizy

7 6 BSiE możliwości rozwojowych terenów wiejskich i opracowanie na tej podstawie zintegrowanych strategii rozwoju obszarów wiejskich (ZSROW). Beneficjentami schematu I są samorządy gmin wiejskich i miejsko-wiejskich lub ich związki, osoby prawne takie jak: fundacje, stowarzyszenia lub związki stowarzyszeń oraz organizacje pozarządowe (inne niż wymienione wyżej). W ramach Schematu I wspierane będą następujące działania: działania informacyjne, szkoleniowe i promocyjne związane ze stymulowaniem udziału mieszkańców i organizacji działających na terenach wiejskich w procesie planowania strategii rozwoju, opracowywanie strategii rozwoju obszarów wiejskich i wsparcie techniczne procesu ich przygotowywania (analizy, ekspertyzy, wsparcie doradcze, prace studialne itp.), pomoc doradcza i ekspercka związana z tworzeniem Lokalnych Grup Działania Schemat II Schemat II pozwoli na realizację kompleksowych projektów o charakterze wielosektorowym, uwzględniających m.in. rozwój turystyki, ochronę oraz promocję środowiska naturalnego, krajobrazu i zasobów historyczno-kulturowych, popularyzację i rozwój produkcji wyrobów regionalnych a także działania szkoleniowe. W ramach Schematu II Lokalne Grupy Działania, posiadające odpowiednie doświadczenie i potencjał administracyjny niezbędny dla zarządzania środkami publicznymi, wdrażać będą plany obejmujące wsparcie realizacji strategii oraz promocję obszarów wiejskich i animowanie współpracy partnerów lokalnych. Beneficjentami Schematu II są Lokalne Grupy Działania. W ramach Schematu II wspierane będą następujące działania: działalność operacyjną Lokalnych Grup Działania, promocja i informacja dotycząca założeń i sposobu realizacji strategii rozwoju obszarów wiejskich, pomoc szkoleniowa i doradcza w zakresie przygotowywania i realizacji projektów wpisujących się w strategię rozwoju obszarów wiejskich, przygotowywanie opracowań, analiz, dokumentacji związanej ze szczegółowym planowaniem inwestycji oraz kreowaniem nowych produktów, usług zgodnie z założeniami strategii rozwoju obszarów wiejskich, organizacja imprez promujących region, jego produkty, usługi, kulturę, sztukę itp., współpraca i wymiana doświadczeń pomiędzy Lokalnymi Grupami Działania (na poziomie krajowym i międzynarodowym) w zakresie wdrażania strategii oraz organizacji pracy LGD (zarządzanie, monitorowanie itp.). Mimo iż pilotażowy program Leader+ jest dopiero w Polsce uruchamiany, mamy już doświadczenia w tworzeniu lokalnych partnerstw publiczno-prywatnych. Choć nowum może być wymóg programu Leader+ tworzenia długotrwałych partnerstw, gdyż w Polsce partnerstwa tworzone są głównie w celu wykonania określonego zadania, a następnie przechodzą w stan uśpienia. Wiele partnerstw, trwale ukształtowanych, działa na Południu Polski, np. Program Naszyjnik Północy, Partnerstwo Zielone Bieszczady, Partnerstwo Doliny Strugu Sami Sobie, Partnerstwo Łączy nas Babia Góra, czy Partnerstwo Doliny Środkowej Odry. 4. Leader w latach Projekt Rozporządzenia Rady (WE) w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Rolnego Rozwoju Obszarów Wiejskich [COM (2004) 490 final], zatwierdzony przez Komisję Europejską w połowie lipca 2004r., określa politykę UE w od-

8 BSiE 7 niesieniu do obszarów wiejskich na lata W projekcie Rozporządzenia Rady wspólnotowej priorytety rozwoju obszarów wiejskich zapisane zostały w postaci trzech tematycznych osi priorytetowych: Oś priorytetowa 1: wsparcie konkurencyjności sektora rolnego i leśnego. Oś priorytetowa 2: zarządzanie zasobami ziemi. Oś priorytetowa 3: dywersyfikacja ekonomiczna obszarów wiejskich i podniesienie jakości życia na obszarach wiejskich. Dodatkowo wyodrębniono działania w ramach podejścia typu Leader. Wsparcie udzielane w ramach osi Leader ukierunkowane będzie m.in. na wdrażanie lokalnych strategii rozwoju obszarów wiejskich oraz projektów współpracy realizujących co najmniej jeden z celów określonych w trzech osiach priorytetowych, a także wsparcie dla lokalnych grup działania. Na działania w ramach podejścia typu Leader zostanie przeznaczone 7% budżetu. Maksymalny poziom wsparcia w podejściu typu Leader wyniesie 80% na obszarach dawnego Celu 1 oraz 55% na pozostałych obszarach. Minimalny poziom wsparcia wynosi 20% kwalifikowanych wydatków publicznych. Projekt Rozporządzenia Rady (WE) w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Rolnego Rozwoju Obszarów Wiejskich może ulec zmianie. Bibliografia 1. Rozporządzenia 1260/1999/WE Rady wprowadzającego ogólne przepisy dotyczące funduszy strukturalnych. 2. Commission notice to the Member States of 14 April 2000 laying down guidelines for the Community initiative for rural development (Leader+) (2000/C 139/05). 3. Uzupełnienie Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 4. Informacje Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, w tym płyta szkoleniowa dla samorządowców. 5. Informacje Fundacji Programów Pomocy dla Rolnictwa, ww.fapa.org.pl 6. Informacje Funduszu Współpracy Programu Agro-Info, 7. Informacje o programie Leader+ w Szwecji, 8. Informacje o programie Leader + w Anglii, 9. Odnowa i rozwój wsi - impulsy dla obszarów wiejskich, Materiały konferencyjne, Przysiek, kwietnia Partnerstwo w rozwoju lokalnym, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa, czerwiec 2003, Inicjatywa LEADER - lokalne recepty na rozwój polskiej wsi, BOSS Rolnictwo nr 19(746), z r.