DYSKRYMINACJA NIEPOTRZEBNE CIERPIENIE MATERIA DLA DRU YNOWYCH

Transkrypt

1 ZWI ZEK H A R C E R S T WA POLSKIEGO DYSKRYMINACJA NIEPOTRZEBNE CIERPIENIE MATERIA DLA DRU YNOWYCH

2 2 Opracowanie: hm. Pawe³ Smardz Anna Machocka (Amnesty International) Piotr Skrzypczak (Amnesty International) Zdjêcie na ok³adce: hm. Dariusz Rutkowski Materia³ zosta³ sfinansowany w ramach partnerstwa Zwi¹zku Harcerstwa Polskiego i Stowarzyszenia Amnesty International.

3 WSTÊP 3 INNI! S¹ wszêdzie, spotykamy ich na ka dym kroku! To ci, którzy w jakikolwiek sposób siê od nas ró ni¹: maj¹ inny kolor w³osów, s¹ wy si lub ni si, s¹ innego wyznania, p³ynie w nich inna krew, s¹ od nas starsi lub m³odsi. Pochodz¹ z innego kraju, inaczej siê ubieraj¹, wyznaj¹ inne zasady, s¹ fanami innej dru yny pi³karskiej, popieraj¹ inn¹ partiê lub ideologiê, mieszkaj¹ w innymi mieœcie, mo e na wsi Spotykamy ich codziennie! Bo ka dy jest inny..., choæ wszyscy jesteœmy ludÿmi. Naj³atwiejszym sposobem na samookreœlenie jest przeciwstawienie siebie innemu cz³owiekowi, ewentualnie innej grupie ludzi. Na przyk³ad wiele narodów ukszta³towa³o siê w³aœnie przez odrzucenie tradycji i zwyczajów innych narodów. A czym by³oby kibicowanie swojej dru ynie pi³karskiej, gdyby nie by³o zwolenników innych dru yn? Te przyk³ady pokazuj¹, jak ³atwo jest patrzeæ na œwiat i innych ludzi przez pryzmat tego, co nas ró ni, a nie tego, co nas ³¹czy. A od takiego ró nicuj¹cego sposobu myœlenia i postrzegania rzeczywistoœci ju tylko krok do odbierania przeciwnikom cech ludzkich, do z³ego traktowania czy poni ania. Ka dy z nas na pewno spotka³ siê z wyzwiskami zwi¹zanymi z narodowoœci¹, porównaniem do blondynki czy pogard¹ wyra on¹ wobec ludzi starszych. Takie zachowania spotykamy na ka dym kroku. A to i tak najdelikatniejsze z nieludzkich zachowañ. Pod³o em takich dzia³añ jest niedostrzeganie w drugim cz³owieku osoby ludzkiej, nieszanowanie jego godnoœci. W codziennym yciu, niestety, wci¹ czêsto zdarza siê nam byæ œwiadkiem zachowañ dyskryminacyjnych. I prawdopodobnie równie czêsto zdarza siê, e nieœwiadomie odwo³ujemy siê do stereotypów krzywdz¹cych innych ludzi. Harcerstwo i skauting jako jeden z celów stawiaj¹ sobie wpajanie postaw tolerancji i otwartoœci na drugiego cz³owieka, poszanowania jego godnoœci. Powinniœmy pilnie krzewiæ wœród m³odzie y dobro, wzajemne zrozumienie, zasady tolerancji wobec odmiennoœci rasowych i narodowych, budziæ têsknotê za pokojem pisze W. Hansen w ksi¹ ce Wilk, który nigdy nie œpi. Zmiany na œwiecie powoduj¹, e coraz czêœciej spotykaæ siê bêdziemy z przedstawicielami innych kultur i narodowoœci, innych wyznañ i religii, z innymi przekonaniami i innymi sposobami zachowañ. Nie zawsze musimy zgadzaæ siê z czyimiœ pogl¹dami czy sposobem ycia, a tym bardziej nikt nas nie zmusza do ich naœladowania. Ale ka demu nale y siê szacunek. Problem szacunku i otwartoœci na drugiego cz³owieka jest aktualny w wielu dzia³aniach dru- yn, szczepów i innych œrodowisk harcerskich. Podejmowany jest tak e przez program Barwy przysz³oœci. Razem ze Stowarzyszeniem Amnesty International, które jest partnerem ZHP w dziedzinie edukacji o prawach cz³owieka, chcielibyœmy zachêciæ Ciê do przeczytania poni szego materia³u, poœwiêconego problemowi godnoœci i tolerancji wobec drugiego cz³owieka. Mo e po lekturze najd¹ Ciê refleksje dotycz¹ce w³asnego postêpowania, a mo e podejmiesz ten temat ze swoimi zuchami, harcerkami i harcerzami? hm. Pawe³ Smardz

4 4 ` ZRÓD O Anna Machocka, Amnesty International Z pojêciem godnoœci spotykamy siê ka dego dnia. W³¹czaj¹c telewizor, czytaj¹c gazety czy po prostu w rozmowach z ludÿmi. Wci¹ napotykamy stwierdzenia godnie yæ, cz³owiek bez godnoœci. Niektóre historie nas bulwersuj¹, inne budz¹ niesmak. No bo jak na przyk³ad myœleæ o cz³owieku, który ma czwórkê g³odnych dzieci, a wszystkie pieni¹dze wydaje na alkohol? Albo o kimœ, kto sprzedaje siê za pieni¹dze, maj¹c przy tym wszystko i wszystkich za nic? Mówi siê wtedy: ten cz³owiek nie ma godnoœci. I w³aœciwie tak jest, e czêœæ ludzi niejako na w³asne yczenie pozbawia siê godnoœci. Rozpoczynamy z tego samego punktu, a potem ycie rzuca nas w ró ne strony. Czasem jest to przypadek, czasem wartoœci dla nas istotne, innym razem zwyk³e d¹ enie do obranego celu. A weÿmy dwie podstawowe kwestie ycie i œmieræ. Ludzie chc¹ godnie yæ i umieraæ. Jak rozumieæ godne ycie? Czy to jest ycie pe³ne wygód, czy te poœwiêcania siê dla innych? A œmieræ? Czy to nie wszystko jedno jak umieramy, skoro i tak umieramy, a nasze cia³o zakopywane jest pod ziemi¹? Ludziom bardzo zale y, aby uwa ano ich za osoby godne. Wi¹ e siê to automatycznie z szacunkiem dla ich osoby ze strony innych oraz ich wewnêtrznym poczuciem w³asnej wartoœci. Jest to nic innego jak honor, czyli coœ, co maj¹ prawi obywatele. Ile to ³atwiej yæ, maj¹c powa anie u innych, ich przychylnoœæ i akceptacjê spo³eczn¹. O wszelkiej maœci degeneratach mówimy zaœ, e nie maj¹ godnoœci, pozbyli siê jej na w³asne yczenie, przez swoje postêpowanie. Pamiêtaæ nale y, e wszyscy jesteœmy ludÿmi. Rozwój naszej cywilizacji sprawi³, e nie ulega w¹tpliwoœci, i wszyscy ludzie yj¹cy na ziemi s¹ sobie równi, niezale nie od rasy, koloru skóry, wyznawanej religii, p³ci, orientacji seksualnej itd. Stworzono miêdzynarodowe standardy, które, przynajmniej w teorii, likwiduj¹ sztuczne podzia³y na lepszych i gorszych, wybrañców i niewolników. Uzasadnieniem równoœci jest godnoœæ. Tyle e godnoœæ rozumiana nie w kategoriach honoru czy wartoœci spo³ecznej poszczególnych osób. Jest to coœ wa niejszego, coœ, co uzasadnia ca³e nasze cz³owieczeñstwo. Godnoœæ osobowa, bo o niej w³aœnie mówimy, jest czymœ tak naturalnym, jak powietrze, którym cz³owiek musi oddychaæ, eby yæ. Ona po prostu jest. Rodzimy siê z ni¹ i z ni¹ umieramy. Wynika z samego faktu bycia cz³owiekiem. Godnoœæ osobow¹ ma zarówno ma³a dziewczynka, bawi¹ca siê w piaskownicy, jak i morderca czy zdrajca narodu. Równoœæ jest nierozerwalnie zwi¹zana z godnoœci¹. Nie mo emy wybiórczo traktowaæ ludzi, dzieliæ ich na lepszych i gorszych, czy inaczej godnych i niegodnych. Nikt, ani jakakolwiek w³adza, ani te my sami, nie jesteœmy w stanie siê jej pozbawiæ. Ona po prostu jest i na tym w³aœnie opiera siê ca³a koncepcja praw cz³owieka. Praw fundamentalnych i niezbywalnych, przynale nych wszystkim ludziom bez wyj¹tku. Jest to coœ takiego, czego nikt nie musi innym udowadniaæ. No bo jak niby udowodniæ coœ tak oczywistego i nieuchwytnego zarazem. Godnoœci nie da siê przecie pokazaæ. Nie mo na jej oprawiæ w ramki, powiesiæ na œcianê i chwaliæ siê ni¹. Problem pojawia siê z uœwiadomieniem jej sobie. Osoby nieœmia³e, boj¹ce siê ka dego zetkniêcia z rzeczywistoœci¹, maj¹ spore k³opoty ze zdefiniowaniem swojej wartoœci jako cz³onka spo³eczeñstwa. A weÿmy przyk³ad

5 kryminalistów. Jak e czêsto odmawia siê im prawa nawet do oddychania. Jak e czêsto s³yszê na ulicy, z jak¹ ³atwoœci¹ ludzie rozporz¹dzaj¹ czyimœ yciem. Zrobi³ Ÿle nie jest wart, eby yæ. A jego prawo do ycia? Ono przecie istnieje i musimy to uszanowaæ. Sk¹d siê wziê³o? Proste z jego godnoœci osobowej. Im szybciej uœwiadomimy sobie fakt, e cechê tê maj¹ wszystkie istoty ludzkie, tym ³atwiej bêdzie nam traktowaæ innych we w³aœciwy sposób jak ludzi. Posiadaniem godnoœci osobowej t³umaczy siê wszystko, co cz³owiekowi siê nale y. Nie chodzi tu absolutnie o dobra materialne, ale o takie zwyk³e, ludzkie. Ka dy ma prawo yæ, chodziæ, dok¹d i z kim chce, cieszyæ siê wolnoœci¹. To godnoœæ sprawia, e nie mo emy kogoœ zamkn¹æ na si³ê w klatce, torturowaæ b¹dÿ rozporz¹dzaæ jego yciem. Najwa niejsze jest uœwiadomienie sobie bardzo prozaicznej rzeczy e cz³owiek nie jest przedmiotem. Nie jest i nigdy nie by³. Choæ wiele razy by³ w taki w³aœnie sposób traktowany. Wielokrotnie byliœmy œwiadkami prób odbierania ludziom ich godnoœci przez rzekomych wybrañców. Teorie zniewolenia, kontroli wszelkich aspektów ycia b¹dÿ ca³kowitego uzale nienia ycia od kaprysu przywódcy. Rok 1984 Orwella to tylko ksi¹ ka. Hitler, Stalin czy Pol Pot byli rzeczywistoœci¹. Godnoœæ i równoœæ nie s¹ XX-wiecznym wytworem, zosta³y jedynie przypomniane i wyci¹gniête na œwiat³o dzienne. Przygl¹daj¹c siê uwa nie wielu religiom i filozofiom, odnajdziemy w nich podobne uzasadnienie naszego istnienia. Inne nazewnictwo, inna forma, ale ta sama treœæ esencja cz³owieczeñstwa. Rozwój nauki o prawach cz³owieka stworzy³ odbicie godnoœci osobowej w prawie. Wszyscy ludzie rodz¹ siê wolni i równi pod wzglêdem swej godnoœci i swych praw g³osi artyku³ 1 Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka. Ten dokument da³ natchnienie i rozprzestrzeni³ tê fundamentaln¹ ideê. Odt¹d adna szanuj¹ca siê w³adza nie podwa y, przynajmniej oficjalnie, wartoœci osoby ludzkiej. Uznanie tego fundamentalnego dla wszystkich ludzi faktu, po³o y³o kres przedmiotowemu traktowaniu ludzi. Podobne, jak w przypadku Deklaracji, zapisy znajdujemy w wiêkszoœci wspó³czesnych dokumentów dotycz¹cych praw cz³owieka. Równie Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej stanowi, e przyrodzona i niezbywalna godnoœæ cz³owieka stanowi Ÿród³o wolnoœci i praw cz³owieka i obywatela. Pozostaje tylko mieæ nadziejê, e ci¹g³e podkreœlanie wartoœci ludzkiej sprawi, i nigdy ju ideologie podludzi i ras wybranych nie bêd¹ mia³y szansy siê rozwin¹æ. Godnoœæ osobowa to pocz¹tek. Tutaj wszystko siê zaczyna. Nasze ycie, nasze prawa, nasza wolnoœæ. 5

6 6 DYSKRYMINACJA Piotr Skrzypczak, Amnesty International PRZEPIS NA DYSKRYMINACJÊ WeŸmy grupê harcerzy. Wybierzmy jak¹œ cechê ca³kowicie od nich niezale n¹, np. datê urodzenia. Przyjmijmy, e osoby, które urodzi³y siê w pierwszym kwartale roku s¹ mniej zdolne po prostu mniej inteligentne. Teraz mo na zacz¹æ normalne ycie dru yny. Jest pewne, e od tej pory spójna grupa rozpadnie siê na dwie czêœci. Ci lepsi, urodzeni od kwietnia do grudnia, bêd¹ siê cieszyæ ze swoich zdolnoœci. Zaraz znajd¹ dziesi¹tki przyk³adów na poparcie tego za³o enia. Oka e siê, e to zawsze by³o oczywiste. Mo e nawet ktoœ stwierdzi, e to rzeczywiœcie mo na naukowo uzasadniæ? Lepsi zaczn¹ artowaæ z grupy mniejszoœciowej, traktowaæ ich zgodnie z nadan¹ etykietk¹. Ktoœ mo e stwierdziæ, e mo e nie warto pozwalaæ na pewne przyjemnoœci gorszym, mo e oni powinni zaj¹æ siê przede wszystkim prac¹. Z kolei grupa mniejszoœciowa albo zacznie siê broniæ, albo pogodzi siê ze swoj¹ rol¹. Mo e znajdzie jakieœ wygodne uzasadnienie, tak, aby da³o siê w tej sytuacji przetrwaæ? Jedno jest pewne: osoby z gorszej grupy nie bêd¹ z dokonanego podzia³u zadowolone. Gdyby nie przerywaæ tego æwiczenia z pewnoœci¹ podzia³ okaza³by siê bardzo silny, trudno by³oby potem powróciæ do normalnego stanu rzeczy. Zaprezentowany przepis to najczêstszy model powstawania dyskryminacji. Mamy jakiœ czynnik ró nicuj¹cy w tym przypadku datê urodzenia i mamy kogoœ, kto og³osi jak¹œ prawdê: osoby urodzone w pierwszym kwartale s¹ gorsze. Reszta toczy siê sama. Ludzie uwielbiaj¹ proste wyt³umaczenia trudnych rzeczy. Tym bardziej e zaraz okazuje siê, i jest tyle argumentów na poparcie tej cechy. Prawdopodobnie nikt jednak, zw³aszcza z lepszej grupy, nie zaczyna zastanawiaæ siê nad samym za³o eniem. Nie analizuje, czy data urodzenia ma rzeczywiœcie wp³yw na zdolnoœci ludzi. I nawet jeœli ca³oœæ potraktowana jest w charakterze zabawy, to emocje, które podczas niej powstaj¹, s¹ prawdziwe. Nawet po zakoñczeniu æwiczenia uczestnicy wci¹ bêd¹ nawi¹zywaæ do swojej wczeœniejszej pozycji. Podzia³ na lepszych i gorszych bêdzie jeszcze d³ugo widoczny. DYSKRYMINACJA oznacza ró nicuj¹ce traktowanie ludzi, jeœli nie jest ono obiektywne ani usprawiedliwione realizacj¹ prawnie uzasadnionego celu lub jeœli œrodki s³u ¹ce osi¹gniêciu takiego celu s¹ nieproporcjonalne.

7 W jaki sposób mo emy prze³o yæ to na praktykê? Otó, jeœli zabronimy niewidomemu prowadzenia pojazdów, zakaz ten nie bêdzie dyskryminuj¹cy. Dlaczego, przecie jest to ró nicuj¹ce traktowanie ludzi? Niewidz¹cy, tak samo jak widz¹cy, jest cz³owiekiem. Jednak definicja dyskryminacji mówi tak e o tym, e nie ma dyskryminacji, jeœli ró nicowanie traktowania jest obiektywnie usprawiedliwione. Trudno siê zgodziæ ze stwierdzeniem, e osoba niewidz¹ca mo e byæ dobrym, bezpiecznie prowadz¹cym pojazd kierowc¹. Usprawiedliwieniem zakazu jest zatem bezpieczeñstwo innych ludzi. Nie mo na tak e stwierdziæ, e zakaz jest œrodkiem nieproporcjonalnym. Niewidomy nie mo e mieæ pozwolenia na przyk³ad na prowadzenie tylko ma³ych samochodów albo tylko samochodów o ograniczonej prêdkoœci. W tym przypadku sensowny jest tylko ca³kowity zakaz. Zupe³nie inna sytuacja mia³aby miejsce, gdyby zabroniono prowadzenia pojazdów osobom poruszaj¹cym siê na wózku. W takim przypadku jedynym prawnym ograniczeniem mo e byæ wymóg poruszania siê specjalnie dostosowanym pojazdem tak, aby umo liwiæ sprawne pos³ugiwanie siê wszelkimi przyrz¹dami niezbêdnymi do bezpiecznego uczestniczenia w ruchu drogowym. W tym przypadku ca³kowity zakaz nie móg³by byæ uznany za œrodek proporcjonalny. 7 RODZAJE DYSKRYMINACJI DYSKRYMINACJA BEZPOŒREDNIA zachodzi wówczas, gdy osoba jest traktowana w porównywalnej sytuacji mniej korzystnie ni inna osoba zosta- ³aby potraktowana w takiej samej sytuacji. Dok³adnie taki przyk³ad mieliœmy w przepisie na dyskryminacjê. Osoby urodzone w pierwszym kwartale roku by³y gorsze, mia³y mniej praw w porównaniu do reszty grupy. DYSKRYMINACJA POŒREDNIA ma miejsce wówczas, gdy pozornie neutralne postanowienie, kryterium lub praktyka stawia okreœlone osoby w szczególnie niekorzystnej sytuacji w porównaniu z innymi osobami, chyba e takie postanowienie, kryterium lub praktyka s¹ usprawiedliwione s³usznym celem, a œrodki do osi¹gniêcia takiego celu s¹ proporcjonalne i konieczne. Przyk³adowo ma ona miejsce w sytuacji, gdy wystêpuj¹ dysproporcje w zakresie warunków zatrudnienia na niekorzyœæ wszystkich lub znacznej liczby kobiet, je eli nie mog¹ one byæ obiektywnie uzasadnione innymi wzglêdami ni p³eæ (np. zani anie stawki godzinowego wynagrodzenia osobom pracuj¹cym w niepe³nym wymiarze czasu, jeœli kobiety dominuj¹ w tej grupie zatrudnionych).

8 8 NIENAWIŒÆ Z LENISTWA Sk¹d bierze siê dyskryminacja? Z jakiego powodu ludzie s¹ dyskryminowani? Mo na powiedzieæ, e z dowolnego powodu. Dlaczego? Dyskryminacja polega w³aœnie na nieracjonalnym ró nicowaniu ludzi. Czyli powód jest tak naprawdê ma³o istotny. Ofiarami dyskryminacji s¹ przede wszystkim wszelkie mniejszoœci i grupy, o których ma³o siê wie. Dyskryminacja zazwyczaj wyp³ywa z nietolerancji i ksenofobii. Ludzie boj¹ siê innoœci. Dlatego przypisuj¹ czêsto sytuacjom, których nie znaj¹, jakieœ nadzwyczajne cechy zazwyczaj negatywne. Œmia³o mo na powiedzieæ, e niechêæ do innych bierze siê z lenistwa. eby kogoœ lub coœ poznaæ, potrzebny jest wysi³ek, zaanga owanie. Poza tym zrozumienie skomplikowanych mechanizmów rz¹dz¹cych œwiatem tak e nie nale y do naj³atwiejszych. Aby tego wysi³ku unikn¹æ, mo na wybraæ lepsze rozwi¹zanie proste, a raczej prostackie prawdy domoros³ych myœlicieli. Skrajnym przyk³adem dyskryminacji jest rasizm, kiedy to ró nicuje siê ludzi tylko na podstawie koloru skóry. Mimo e nigdy nie dowiedziono istnienia ró nic miêdzy ludÿmi wynikaj¹cych z koloru skóry, a nauka teoriê ras ju dawno skompromitowa³a, wci¹ spora grupa ludzi uwa a siê za lepszych tylko dlatego, e ma jaœniejszy kolor skóry. STEREOTYP funkcjonuj¹cy w œwiadomoœci spo³eczeñstwa uproszczony, skrótowy i zabarwiony wartoœciuj¹co obraz rzeczywistoœci, odnosz¹cy siê do grup spo³ecznych, osób, sytuacji, instytucji, utrwalony wielokrotnym powtarzaniem. Niestety, powodem istnienia dyskryminacji jest czêsto tak e polityka. Populistyczni przywódcy w prosty sposób t³umacz¹ spo³eczeñstwu skomplikowane mechanizmy polityczne czy gospodarcze. Zamiast wielogodzinnego wyk³adu wol¹ proste has³o: waszej biedzie winni s¹ ci lub tamci. A ludzie nie lubi¹ siê zbyt d³ugo zastanawiaæ nad sensownoœci¹ takich wypowiedzi, zw³aszcza e dziêki nim tak ³atwo mo na usprawiedliwiæ w³asne pora ki.

9 CZYNNIKI DYSKRYMINACJI 9 Racjonalnych powodów do dyskryminowania ludzi nie ma. S¹ jednak pewne cechy, które sta³y siê przez wieki ulubionymi powodami do wprowadzania podzia³ów. P EÆ jednym z najczêstszych przypadków dyskryminacji ze wzglêdu na p³eæ s¹ ni sze zarobki kobiet, pracuj¹cych na tych samych stanowiskach, co mê czyÿni i wykonuj¹cych tak¹ sam¹ pracê. Innym, równie czêstym problemem, jest odmowa zatrudnienia kobiety ze wzglêdu na mo liwoœæ zajœcia przez ni¹ w ci¹ ê. Pracodawcy podczas rozmowy kwalifikacyjnej czêsto zadaj¹ pytania dotycz¹ce chêci posiadania dzieci, stanu cywilnego, prywatnych planów. Skrajnym przyk³adem jest odbieranie jakichkolwiek praw kobietom w niektórych kulturach. RASA I POCHODZENIE ETNICZNE, NARODOWOŒÆ zdarza siê, e osobom o niepolskim pochodzeniu odmawia siê zatrudnienia. Poszczególne narodowoœci s¹ tak e przedmiotem artów. WIEK przyk³adem tego typu dyskryminacji s¹ og³oszenia prasowe okreœlaj¹ce górn¹ lub doln¹ granicê wieku pracownika. NIEPE NOSPRAWNOŒÆ dyskryminacja zachodzi wówczas, kiedy nastêpuje odmowa zatrudnienia osoby niepe³nosprawnej, w przypadku kiedy jej niepe³nosprawnoœæ nie ma wp³ywu na wykonywan¹ pracê. RELIGIA, WYZNANIE I PRZEKONANIA osoba jest dyskryminowana wówczas, kiedy odmawia siê jej zwolnienia od pracy w dni bêd¹ce œwiêtami religijnymi, w celu umo liwienia uczestniczenia w obrzêdach religijnych. ORIENTACJA SEKSUALNA przyk³adem dyskryminacji jest odmowa przez pracodawcê udzielenia dni wolnych od pracy ze wzglêdu na koniecznoœæ opieki na chorym partnerem. Dyskryminacj¹ jest tak e odmowa zatrudnienia z powodu orientacji seksualnej.

10 10 JESTEŒMY UCZESTNIKAMI DYSKRYMINACJI Dyskryminacja dotyka bardzo wielu ludzi w bardzo wielu sytuacjach. Co gorsza, nie da siê jej unikn¹æ. Nawet jeœli jest siê m³odym, dobrze wykszta³conym mê czyzn¹, Polakiem, katolikiem, sprawnym fizycznie, maj¹cym dobrze p³atn¹ pracê, kochaj¹c¹ onê a wiêc przynajmniej potencjalnie jest siê cz³onkiem najmniej dyskryminowanej grupy w Polsce stycznoœci z dyskryminacj¹ nie da siê unikn¹æ. Dlaczego? Poniewa zjawisko to dotyczy ludzi w ró nych formach. Poni ej zaprezentowano cztery sytuacje zwi¹zane z dyskryminacj¹. Ka dy mo e przez chwilê zastanowiæ siê, czy, kiedy i w jakiej sytuacji spotka³ siê z opisywanym problemem. Nie musz¹ to byæ wcale sytuacje ekstremalne. Mo e to byæ jakiœ drobiazg, np. rzucona artem uwaga o czyimœ pochodzeniu czy wygl¹dzie. Bierny œwiadek dyskryminacji by³aœ/by³eœ œwiadkiem, jak ktoœ zosta³ nies³usznie potraktowany gorzej od innych. Mo e nawet przez chwilê uzna³aœ/uzna³eœ racjê sprawców dyskryminuj¹cego zachowania, ale w g³êbi duszy czu³aœ/czu³eœ, e to postêpowanie jest z³em. Mimo to nie stanê³aœ/stan¹³eœ w obronie ofiary. Mo e ba³aœ/ba³eœ siê reakcji wiêkszoœci, mo e stara³aœ/stara³eœ sobie wmówiæ, e ofiara jest winna zaistnia³ej sytuacji. A mo e po ca³ym zajœciu uzna³aœ/uzna³eœ stanowisko sprawców, dziêki czemu mog³aœ/mog³eœ uspokoiæ swoje sumienie? Sprawca dyskryminacji post¹pi³aœ/post¹pi³eœ wobec innej osoby nie fair. Potraktowa³aœ/ potraktowa³eœ kogoœ gorzej od innych tylko dlatego, e wyró nia³o go coœ, co nie mia³o tak naprawdê zwi¹zku z zaistnia³¹ sytuacj¹. Wiedzia³aœ/widzia³eœ jednak, e mo esz sobie na to pozwoliæ, bo tak robi wiêkszoœæ, taki jest stereotyp. Albo po prostu nie zastanowi³aœ/zastanowi³eœ siê nad tym, co robisz, a post¹pi³aœ/post¹pi³eœ tak dlatego, e tak robi¹ inni. Nie zastanowi³aœ/zastanowi³eœ siê, e czyni¹c tak kogoœ krzywdzisz. A mo e robi³aœ/robi³eœ to z premedytacj¹, wiedz¹c, e nic ci nie grozi. Czynny œwiadek dyskryminacji tobie nic nie grozi³o, a mimo to stanê³aœ/stan¹³eœ w obronie osoby dyskryminowanej. Wymaga³o to du ego wysi³ku, bo wiêkszoœæ by³a przeciw. Mimo to nie mog³aœ/mog³eœ patrzeæ jak niewinna osoba cierpi. Przez to prawdopodobnie narazi³aœ/narazi- ³eœ siê na szykany, byæ mo e uznano, e jesteœ taka sama/taki sam jak ofiara dyskryminacji. Tobie to jednak przesta³o przeszkadzaæ, bo czu³aœ/czu³eœ, e jesteœ po w³aœciwej stronie, e nie mo na kogoœ przeœladowaæ. Przez to wydarzenie jeszcze lepiej zrozumia³aœ/zrozumia³eœ, na czym polega dyskryminacja e z osoby neutralnej sta³aœ/sta³eœ siê ofiar¹ tylko dlatego, e ujê³aœ siê za kimœ przeœladowanym. Ofiara dyskryminacji ktoœ odmówi³ ci realizacji twoich praw. Nie wpuszczono ciê gdzieœ, zabroniono czegoœ albo potraktowano ciê w niegrzeczny czy niesprawiedliwy sposób. By³o to zupe³nie nieracjonalne. Czu³aœ/czu³eœ siê z tym bardzo Ÿle, wiedzia³aœ/wiedzia³eœ, e inni w podobnej sytuacji s¹ traktowani lepiej. Zdawa³aœ/zdawa³eœ sobie sprawê, e to nie jest twoja wina,

11 a powód takiego zachowania ze strony innych jest tylko pretekstem do odebrania ci praw. A mo e uzna³aœ/uzna³eœ, e przeœladowcy maj¹ racjê? 11 Jeœli poœwiêci siê chwilê na zastanowienie i przyjrzenie swojemu yciu, z pewnoœci¹ uda siê znaleÿæ w nim wszystkie cztery sytuacje. Wszystkie postawy wi¹ ¹ siê ze sob¹ i niestety ka da ma wiele argumentów na swoj¹ obronê. NIETOLERANCJA brak szacunku dla cudzych praktyk i przekonañ. Objawia siê niedopuszczaniem do zachowañ czy pogl¹dów ró ni¹cych siê od w³asnych. Le y u podstaw dyskryminacji rasowej i ksenofobii. KSENOFOBIA nieuzasadniony lêk i wrogoœæ wobec obcych. RASIZM przekonanie, e rasa, kolor skóry, pochodzenie narodowe lub etniczne, determinuj¹ nieprzezwyciê alne ró nice pomiêdzy ludÿmi. Analizuj¹c przyk³ady z w³asnego ycia dostrzegamy, e z dyskryminacj¹ mo emy spotkaæ siê w ró nych formach, mo emy j¹ ogl¹daæ z ró nych pozycji. Dyskryminacja wystêpuje w zapisach prawnych, na poziomie wielkiej polityki, ale tak e na naszym codziennym podwórku. Co wiêc mo emy zrobiæ, eby y³o siê nam lepiej, przyjaÿniej, eby nikt niepotrzebnie nie cierpia³? Jeœli chcemy siê skupiæ na rozwi¹zywaniu problemu w swoim najbli szym otoczeniu musimy przede wszystkim w³o yæ trochê wysi³ku w obserwowanie w³asnych postaw. Musimy zacz¹æ analizowaæ, dlaczego czasami zachowujemy siê wobec kogoœ gorzej. Czy ma to jakiekolwiek racjonalne uzasadnienie. Czy swoim zachowaniem nie powodujemy, e ktoœ bêdzie cierpia³? A mo e po prostu problem tkwi w nas samych i naszym stereotypowym podejœciu do okreœlonych grup. Mo e wystarczy odrzuciæ zakorzenione w nas uprzedzenia, aby ktoœ, kogo nigdy nie lubiliœmy, sta³ siê naszym przyjacielem. Kiedy ju sami zobaczymy, jak zmienia siê nasze postrzeganie innych, mo emy zacz¹æ rozmawiaæ o tym z naszymi przyjació³mi, znajomymi. Mo emy staraæ siê, aby w naszym œrodowisku nie by³o przypadków bezsensownej nienawiœci czy uprzedzeñ.

12 12 W JAKI SPOSÓB MO NA PRZECIWDZIA AÆ DYSKRYMINACJI S¹ jednak przypadki, kiedy dyskryminacja przybiera drastyczne formy. Kiedy nasze otwarte patrzenie na œwiat nie wystarczy. Kiedy ofiary dyskryminacji potrzebuj¹ realnej pomocy. Kto mo e jej udzieliæ? S¹ to przede wszystkim s¹dy, do których mo na zwróciæ siê z powództwem o ochronê dóbr osobistych czy te o odszkodowanie, np. od pracodawcy. Niektóre akty dyskryminacji s¹ na tyle powa ne, e powinny byæ œcigane z urzêdu. Wtedy wystarczy z³o yæ do prokuratury zawiadomienie o pope³nieniu przestêpstwa. Dotyczy to przede wszystkim czynów pope³nionych ze wzglêdu na ró nice narodowoœciowe, etniczne, rasowe, przynale noœæ wyznaniow¹ albo bezwyznaniowoœæ. Kiedy czujemy siê dyskryminowani, ale nie za bardzo wiemy, do kogo siê mamy zwróciæ, b¹dÿ znamiona czynu nie kwalifikuj¹ go do zg³oszenia do s¹dów czy prokuratury, mo emy szukaæ pomocy u Rzecznika Praw Obywatelskich b¹dÿ Rzecznika Praw Dziecka. Poza tym w sprawach dotycz¹cych naszego miejsca pracy mo emy zwróciæ siê do Pañstwowej Inspekcji Pracy. Inspektorzy mog¹ przeprowadziæ kontrolê z zachowaniem ca³kowitej anonimowoœci skar ¹cej osoby. Pomocy mo emy szukaæ tak e, odpowiednio do zaistnia³ego problemu, w: Ministerstwie Spraw Wewnêtrznych i Administracji Departament Wyznañ i Mniejszoœci Narodowych, Biurze Pe³nomocnika Rz¹du ds. Równego Statusu Kobiet i Mê czyzn, Biurze Pe³nomocnika Rz¹du ds. Osób Niepe³nosprawnych i w zwi¹zkach zawodowych. TO NIE JEST TRZÊSIENIE ZIEMI Cz³owiek przez ca³e ycie coœ robi. Pracuje. Zazwyczaj praca ta ma jakiœ œciœle okreœlony cel. Dobrze, gdy robi coœ, co jest racjonalne. Jedni pracuj¹ zawodowo po to, eby zarobiæ pieni¹dze, które potem mog¹ wydaæ na ró ne przyjemnoœci. Inni pracuj¹, bo musz¹ utrzymaæ rodzinê. S¹ te tacy, którzy zajmuj¹ siê bezinteresown¹ pomoc¹ innym. Niektórzy pracuj¹ w organizacjach humanitarnych. Zbieraj¹ ywnoœæ, któr¹ nastêpnie wioz¹ w miejsce katastrofy, np. trzêsienia ziemi. I jest to racjonalne i mimo zaistnia³ej tragedii logiczne. Zdarzy³a siê katastrofa, ludzie potrzebuj¹ pomocy, ktoœ tê pomoc organizuje, ofiary s¹ uratowane. Niestety, jednak nie ka de ludzkie dzia³anie ma tak¹ logikê. S¹ na œwiecie ludzie, którzy poœwiêcaj¹ spor¹ czêœæ ycia na rozwi¹zywanie problemu, który nie jest tak racjonalny jak pomoc ofiarom trzêsienia ziemi. Chodzi o dzia³alnoœæ przeciwko dyskryminacji. Otó z dyskryminacj¹ i jej zwalczaniem jest pewien problem. Tu nie ma adnej logiki, adnego rozs¹dnego wyt³umaczenia. Na to, czy bêdzie trzêsienie ziemi, nikt nie ma wp³ywu. Gdy siê zdarzy trzeba ludziom pomagaæ. I nikt nie twierdzi, e to wina ofiar.

13 Z dyskryminacj¹ jest w tym punkcie podobnie to nie wina przeœladowanych, e s¹ przeœladowani. To wina sprawców, którzy bez adnego racjonalnego powodu niszcz¹ innych. I wystarczy- ³oby zaprzestaæ, aby nikt ju nie cierpia³. Czyli negatywna aktywnoœæ jednych ludzi, tych, którzy dyskryminuj¹, zmusza innych, eby stawali w obronie ofiar. Czy zatem mo na unikn¹æ ludzkiego cierpienia? Niestety nie. S¹ sytuacje, kiedy cz³owiek niejako odgórnie jest skazany na cierpienie, nie mo e absolutnie nic zrobiæ, eby go unikn¹æ. Mo na jednak nie dopuszczaæ do sytuacji, kiedy to my sami decydujemy o samopoczuciu innych a dyskryminacja z pewnoœci¹ do tej grupy nale y. 13 KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ z 2 kwietnia 1997 r. wprowadza zakaz dyskryminacji rasowej stanowi¹c, e wszyscy s¹ wobec prawa równi, wszyscy maj¹ prawo do jednakowego traktowania przez w³adze publiczne oraz e nikt nie mo e byæ dyskryminowany w yciu politycznym, spo³ecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32). Art. 32 wprowadza ogólny zapis o równoœci i zakazie dyskryminacji. 1. Wszyscy s¹ wobec prawa równi. Wszyscy maj¹ prawo do równego traktowania przez w³adze publiczne. 2. Nikt nie mo e byæ dyskryminowany w yciu politycznym, spo³ecznym lub gospodarczym z jakichkolwiek przyczyn. Natomiast art. 33 odnosi siê do równouprawnienia kobiet i mê czyzn. 1. Kobieta i mê czyzna w Rzeczypospolitej Polskiej maj¹ równe prawa w yciu rodzinnym, politycznym, spo³ecznym i gospodarczym. 2. Kobieta i mê czyzna maj¹ w szczególnoœci równe prawo do kszta³cenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagrodzenia za pracê jednakowej wartoœci, do zabezpieczenia spo³ecznego oraz do zajmowania stanowisk, pe³nienia funkcji oraz uzyskania godnoœci publicznych i odznaczeñ.

14 14 COŒ DLA DRU YNOWEGO hm. Pawe³ Smardz Warto zastanowiæ siê, co my, jako harcerscy wychowawcy, mo emy zrobiæ, by ludzie na œwiecie byli bardziej otwarci i tolerancyjni, by w ka dym widzieli cz³owieka i szanowali jego godnoœæ. Tu rola dru ynowego jest podwójna. Czy w twoim zachowaniu zawsze szanujesz swoich podopiecznych? Czy naszymi harcerskimi dzia³aniami kszta³tujemy postawy otwartoœci i tolerancji oraz szacunku dla drugiego cz³owieka? Nale y pamiêtaæ, e metoda harcerska zak³ada podmiotowe traktowanie ka dego dziecka. Jest ono centralnym punktem ca³ego procesu wychowawczego. Dziêki naturalnoœci, pozytywnoœci, wzajemnoœci oddzia³ywañ oraz przede wszystkim indywidualnoœci naszej metody w pe³ni respektujemy wrodzon¹ niepowtarzalnoœæ ka dego dziecka. Ka dy wychowawca powinien sobie uœwiadomiæ prawdê wyra on¹ przez Janusz Korczaka: dzieci nie bêd¹ dopiero, a ju s¹ ludÿmi. Niestety, zdarza siê czasami, e w imiê efektów wychowawczych dru ynowy stosuje metody co najmniej dyskusyjne, poœrednio lub bezpoœrednio naruszaj¹ce godnoœæ dziecka. Bo jak inaczej nazwaæ bezsensowne kary (stosowane w wielu dru ynach w ramach systemu kar i nagród)? A zabawy, w których ktoœ bawi siê kosztem drugiej osoby, sprawiaj¹c jej przykroœæ i cierpienie? By to lepiej zrozumieæ, warto siêgn¹æ do korzeni skautingu, kiedy to kszta³towa³y siê jego podstawowe zasady. Jednym z podstawowych celów twórcy skautingu, genera³a Roberta Baden-Powella, by³o budowanie pokojowego œwiata. Mia³ on œwiadomoœæ, e wiele konfliktów i niepokojów na kuli ziemskiej wynika z egoizmu, braku otwartoœci i tolerancji. Zaproponowany przez niego system wychowawczy metoda skautowa w pe³ni pomaga kszta³towaæ w dziecku takie postawy, jak tolerancja, otwartoœæ, szacunek dla drugiego cz³owieka i jego odmiennoœci, umiejêtnoœæ wspó³odczuwania (zwana empati¹), a tak e umiejêtnoœæ ycia w grupie, pokojowego rozwi¹zywania konfliktów oraz wspó³dzia³ania i wspó³pracy. Dru ynowy œwiadomie korzystaj¹cy z dobrodziejstw metody harcerskiej, powinien siê wystrzegaæ dzia³añ, które naruszaj¹ godnoœæ drugiej osoby, gdy s¹ one nie tylko niezgodne z zasadami skautingu, ale naruszaj¹ tak e prawa przys³uguj¹ce ka demu, tak e najm³odszemu cz³owiekowi. Poszanowanie godnoœci harcerki i harcerzy w procesie wychowawczym odbywaj¹cym siê w dru- ynie zale y przede wszystkim od postawy i umiejêtnoœci dru ynowego, od stylu jego pracy, od umiejêtnego stosowania metody harcerskiej. Rol¹ dru ynowego jest tak e kszta³towanie postaw tolerancji, otwartoœci i szacunku wobec drugiego cz³owieka. Odbywa siê to przede wszystkim w ci¹g³ej pracy i dzia³aniu dru yny. Harcerski system wychowawczy stosowany w gromadach i dru ynach daje szansê stykania siê z innymi ludÿmi, wspólnej pracy, wspólnego pokonywania trudnoœci i rozwi¹zywania problemów. Fundamentalne znaczenie maj¹ takie elementy metody harcerskiej, jak Prawo Zucha oraz Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie, system ma³ych grup, a tak e dwie z trzech zasad harcerskiego wychowania braterstwo i s³u ba. Tak e dziêki osobistemu przyk³adowi dru ynowy pokazuje, w jaki sposób powinno siê odnosiæ do drugiego cz³owieka. Jest to ogromna odpowiedzialnoœæ, ale tak e wielka szansa na pozostawienie œwiata choæ trochê lepszym.

15 POMYS Y NA DZIA ANIE 15 Skorzystaj z pomys³ów zawartych w materiale Nasz barwny œwiat (broszura z pakietu Barw przysz³oœci, dostêpna na stronie Wraz z zuchami w cyklu podró nik zorganizuj wyprawê gromady na inne kontynenty. Poznajcie tam inne kultury i sposób ycia. W czasie kolonii zuchowej bawcie siê w œwiat przedstawiony w baœniach z innych krajów. Wraz z harcerzami starszymi lub wêdrownikami przeprowadÿ dyskusjê pod tytu³em Tolerancja a akceptacja. Granice tolerancji. W dru ynie harcerskiej przeprowadÿ konkurs na plakat W ka dym widzi bliÿniego. W trakcie zwiadu na pocz¹tku obozu odnajdÿcie mieszkaj¹ce w okolicy mniejszoœci narodowe lub religijne. Dowiedzcie siê, jak yje im siê w Polsce. Czy spotykaj¹ siê z jakimiœ przejawami nietolerancji? Razem z dru yn¹ przeprowadÿ zwiad po waszej miejscowoœci. Zaznaczcie miejsca, które w waszej ocenie mog¹ stanowiæ barierê architektoniczn¹ dla osób niepe³nosprawnych. Mapkê z zaznaczonymi miejscami przeka cie do urzêdu dzielnicy lub gminy. Razem z przybocznymi zastanów siê, czy wasza dru yna oferuje równie atrakcyjny program dla dziewcz¹t i ch³opców. Czy dajesz ka demu równ¹ szansê na rozwój? Czy w trakcie rajdów dru yny ka dy ma mo lwoœæ udzia³u w praktykach religijnych? Je eli twoja dru yna jest zainteresowana sta³¹ dzia³alnoœci¹ na rzecz praw cz³owieka, zachêcam do kontaktu z biurem Amnesty International lub terenowym oddzia³em stowarzyszenia. Adresy znajdziesz na stronie Je eli jesteœ zainteresowany g³êbszym zapoznaniem siê z tematem oraz poszukujesz pomys³ów na swoje zbiórki, odszukaj nastêpuj¹ce materia³y: Ka dy inny, wszyscy równi... Europejski Ruch przeciwko Rasizmowi, Ksenofobii, Przejawom Antysemityzmu i Nietolerancji, Warszawa 2003 (dostêpne na stronie Nasz barwny œwiat, wychowanie patriotyczne, obywatelskie i europejskie po harcersku (broszura wydana w pakiecie Barwy przysz³oœci, dostêpna na stronie Moje prawa i wolnoœci (broszura wydana w pakiecie Barwy przysz³oœci, dostêpna na stronie Dzieci nie bêd¹ dopiero, a ju s¹ ludÿmi, Czuwaj 12/2003 Na stronie znajdziesz ciekawe materia³y edukacyjne. W PRZYGOTOWANIU MATERIA U WYKORZYSTANO: Marek Nowicki, Co to s¹ prawa cz³owieka? [w:] Szko³a Praw Cz³owieka. Teksty Wyk³adów. Zeszyt 1, Warszawa Przeciwdzia³ania dyskryminacji w Polsce. Aspekty prawne i instytucjonalne. Sekretariat Pe³nomocnika Rz¹du ds. Równego Statusu Kobiet i Mê czyzn, Warszawa Przeciwdzia³anie dyskryminacji w Polsce. Jak broniæ swoich praw. Sekretariat Pe³nomocnika Rz¹du ds. Równego Statusu Kobiet i Mê czyzn, Warszawa Roman Smolski, Marek Smolski, El bieta Helena Stadtmüller, S³ownik Encyklopedyczny Edukacja Obywatelska, Warszawa Dzieci nie bêd¹ dopiero, a ju s¹ ludÿmi, Czuwaj 12/2003.

16 G ÓWNA KWATERA ZWI ZKU HARCERSTWA POLSKIEGO ul. M. Konopnickiej Warszawa tel. (0 22) , faks (0 22) program@zhp.org.pl STOWARZYSZENIE AMNESTY INTERNATIONAL ul. Marsza³kowska 68/70 lok Warszawa tel./faks (0 22) ul. Jaœkowa Dolina Gdañsk tel./faks (0 58) dodatek do numeru 7-8/2004 miesiêcznika instruktorów ZHP ISSN