SŁOWO WSTĘPNE WICEPREZESA WYŻSZEGO URZĘDU GÓRNICZEGO

Transkrypt

1 Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Nr 111 Politechniki Wrocławskiej Nr 111 Konferencje Nr Jan SZCZERBIŃSKI SŁOWO WSTĘPNE WICEPREZESA WYŻSZEGO URZĘDU GÓRNICZEGO Przyjmując przedłożoną mi propozycję objęcia patronatem dzisiejszej konferencji, miałem pełną świadomość roli i znaczenia, jakie w dobie dynamicznego postępu cywilizacyjnego odgrywa historia rozwoju górnictwa. Ta dziedzina gospodarki od zarania dziejów była podstawą wszelkiego postępu i ludzkiej egzystencji. Wyzwalała pomysłowość i inwencję twórczą. Doskonalono narzędzia pracy oraz sposoby pozyskiwania bogactw naturalnych. W ślad za tym, w miarę narastających potrzeb tworzono też i doskonalono system przepisów prawa, obejmując nimi pojawiające się, coraz to nowe obszary zainteresowań górniczych. Wprowadzano stosowne, dyktowane prawem własności zasady korzystania ze złóż kopalin, ustalono wymagania dyscyplinujące wykonywanie pracy górniczej, zastosowano ograniczenia mające na celu ochronę życia i zdrowia górników. Aktualnie prowadzone prace legislacyjne ukierunkowane są na zapewnienie należytych wymogów bezpieczeństwa powszechnego i ochrony środowiska na terenach górniczych. W tym zakresie następuje unifikacja rozwiązań prawnych w skali międzynarodowej (dyrektywy Unii Europejskiej), a także w skali światowej (konwencje MOP). Sięgając do historii rozwiązań prawnych jakie towarzyszyły rozwojowi górnictwa na ziemiach polskich, wspomnieć wypada o regulacjach następujących: Bolesław Chrobry w tzw. dyplomacie tynieckim w latach , obdarował Zakon Benedyktynów w Tyńcu udziałem w żupach wielickich, zezwalając na sprzedaż uzyskanej soli. Książę Leszek Biały w 1224 r. udzielił tzw. nadania mającego na celu spowodowanie poszukiwań skarbów podziemnych na terenie podległej mu ziemi krakowskiej i sandomierskiej. Król Kazimierz Wielki wydał w 1368 r. ordynację zwaną statutem, ustalając między innymi: przepisy dotyczące handlu solą z żup krakowskich dla kupców i mieszczan, przepisy regulujące produkcję soli, obowiązki ciążące na dzierżawcach (żupnikach), zarobki górników,

2 4 materialną opiekę górnikom (i ich rodzinom), którzy na skutek kalectwa utracili zdolność do pracy, utworzenie szpitala dla górników, wysokość stałych składek górników na rzecz samopomocy. W roku 1374 regentka Elżbieta Łokietkówna nadała gwarkom olkuskim tzw. wolność górniczą, która obowiązywała w zasięgu 1 mili od miasta i dawała prawo eksploatacji kopalin każdemu na własny rachunek. Gwarek obowiązany był oddać Skarbcowi Królewskiemu jedenastą część uzyskanego kruszcu, tzw. olborę. W 1505 roku za panowania Aleksandra Jagiellończyka skodyfikowano wszelkie przepisy i prawa górnicze, nazywając je Statuta montana Ilcussiensia. W 1528 roku książę Jan Opolski i Jerzy Brandenburski wydali ordynację zawierającą szczegółowe przepisy robót, zwaną Ordunkiem Gornym. Treść przepisów ordunku wiąże się generalnie z ochroną interesów właściciela kopalni. Zawiera jeden przepis szczególny, nakazujący (zapewne z myślą o interesie właściciela) zapobieganie powstawaniu zagrożenia wodnego. Artykuł dziesiąty Ordunku brzmi następująco: Wody mająm być bez Szkody precz wywiedzione, A żadne Płoczki między Gorami nie mająm być dopuszczone. Gdzie Wodę ciągnąm, aby iąm precz odwiedziono, aby inszym Gorom na Szkodę nie była, bez Dozwolenia Żupnika, a między Gorami Płoczki być nie maiąm pod winąm 10 Grzywien. W epoce feudalizmu większość złóż w Polsce znajdowała się na ziemi królewskiej, ich właścicielami byli królowie polscy. Znaczna część złóż należała do dóbr Kościoła, któremu władcy już we wczesnym średniowieczu odstąpili prawa eksploatacji. Pozostałe złoża położone w dobrach ziemskich szlachty, były formalnie od 1576 r. jej własnością. Na Górnym Śląsku władcy księstwa opolskiego wykonywali swe prawa zwierzchnie nawet w stosunku do kopalń leżących na ziemiach właścicieli prywatnych, odstępując im część zysku pochodzącego z danin górników. Właściciel złóż miał nad górnikami zwierzchnią władzę sądowo- administracyjną, która wykonywał przez swego przedstawiciela zwanego żupnikiem, stojącego na czele urzędu oraz sądu górniczego. Urząd górniczy nadawał za odpłatnością licencje na zakładanie kopalń (tzw. fryszty). Urzędnicy górniczy nie mogli brać udziału w eksploatacji złóż. Sąd górniczy rozstrzygał wszelkie spory w sprawach kopalń. Od jego wyroku istniała też możliwość apelacji do właściciela złóż. W 1740 r. Joachim Borlach (zarządca górniczy kopalń) wydał pierwszą w historii górnictwa instrukcję postanowienie względem ognia tak co do ostrożności jako też co do ratowania in casu nieszczęścia, a w roku 1743 wydał generalną ordynację żup, stanowiącą o obowiązkach urzędników, sztygarów i robotników, ustalającą nadto czas pracy w kopalni. W latach mocą zarządzeń Królewskiego Urzędu Górniczego na pruskim Śląsku wprowadzony został regulamin kar, uzupełniony sankcjami nakładanymi na górników. Postanowiono między innymi, że:

3 każdy górnik po zakończonej wypłacie ma pojechać albo do roboty, albo pójść do domu. Kogo się spotka w dniu wypłaty w szynku po raz pierwszy, tego należy przesunąć na odległą kopalnię, po raz drugi do innego rewiru, a przy trzecim razie odsunąć go od pracy na 8 tygodni. Kogo po trzykrotnej karze znowu się spotka w dniu wypłaty w szynku, należy całkowicie zwolnić. W 1870 roku, na mocy zarządzenia policyjnego urzędu górniczego, wprowadzony został w trosce o życie górników w kopalniach Królewskiej Huty obowiązek ewidencjonowania osób zatrudnionych pod ziemią, z użyciem znaczków kontrolnych (marek), które górnicy obowiązani byli pobierać przy zjeździe i oddawać urzędnikom przy wyjeździe z szybu. W odpowiedzi górnicy zastrajkowali, nie rozumiejąc, że jest to dla nich rozwiązanie korzystne. W roku 1930 rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej wprowadzone zostało na ziemiach polskich po raz pierwszy w historii Prawo Górnicze, które kompleksowo regulowało: sprawy własności górniczej i praw z niej wynikających, stosunki właściciela pola górniczego do właściciela względnie posiadacza gruntu, wykonywanie zarządu i prowadzenie ruchu zakładu górniczego, ustanawianie władz górniczych oraz wymierzanie kar administracyjnych i sądowych. Prawo górnicze z 1930 roku opierało się o zasadę, że własność nieruchomości obejmuje także przestrzeń pod jej powierzchnią. Prawo to ustalało rodzaje złóż kopalin, (w tym: rad, złoto, srebro, miedź, cyna cynk, ołów), które były wyłączone z prawa własności właściciela gruntu i mogły stać się przedmiotem własności górniczej nadawanej każdemu, pod warunkami określonymi w ustawie. Prawo to powstawało przez tzw. nadanie. Niektóre surowce mineralne, takie jak sól kamienna, sole potasowe, węgiel kamienny i antracyt mogły być przedmiotem własności górniczej nadawanej wyłącznie Państwu. W myśl postanowień rozporządzenia, ruch techniczny zakładu górniczego powinien być prowadzony tak, by życie i zdrowie ludzi nie były narażone. Prawo zobowiązywało do przestrzegania i wykonywania przepisów i zarządzeń władz górniczych w sprawach: ochrony wyrobisk górniczych i urządzeń zakładu górniczego, bezpieczeństwa pracy, ochrony powierzchni i obszarów przewidzianych do zabudowy, ochrony leczniczych źródeł mineralnych, oraz zapobiegania szkodom. Prawo górnicze wprowadzone w życie dekretem z dnia 6 maja 1953 r. określiło kopaliny podlegające temu prawu, zasady i warunki ich wydobywania, uregulowało sprawy projektowania, budowy, utrzymania i likwidacji wyrobisk górniczych oraz obiektów budowlanych, sprawy ochrony terenów górniczych a także właściwość i zadania urzędów górniczych. Szczegółowe regulacje zostały zawarte w ponad 40 aktach wykonawczych w randze rozporządzeń Prezesa Rady Ministrów oraz zarządzeń Prezesa Wyższego Urzędu Górniczego. Do najważniejszych zaliczyć należy górnicze przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz bezpieczeństwa pożarowego w zakładach górniczych a także przepisy określające kryteria 5

4 6 zaliczania złóż, ich części i wyrobisk do odpowiednich kategorii zagrożeń naturalnych. Mocą dekretu, prawu górniczemu podlegało wydobywanie między innymi węgla kamiennego, węgla brunatnego, gazu ziemnego, ropy naftowej, metali w stanie rodzimym, rud metali, soli, siarki, anhydrytu i barytu. Rada Ministrów wskazała w drodze rozporządzenia również inne kopaliny, które z uwagi na znaczenie dla gospodarki narodowej objęto przepisami prawa górniczego. Prawo do wydobywania tych kopalin służyło tylko Państwu. Do kopalin w złożach występujących na powierzchni, użytkowanych dla celów rolniczych lub innych, których nie wydobywano ze złoża, prawa górniczego nie stosowano. Prawo górnicze z 1953 roku obowiązywało przez 40 lat, w którym to okresie następował w Polsce intensywny rozwój przemysłu wydobywczego, powstawały nowe okręgi górnicze: węgla kamiennego, rud miedzi, siarki, następowała budowa nowych i rozbudowa istniejących kopalń. Towarzyszące temu procesowi wzrost głębokości eksploatacji, koncentracja produkcji górniczej, mechanizacja i elektryfikacja technologii wydobywczych, spowodowały, że w ruchu zakładów górniczych nastąpił znaczący przyrost intensywności zagrożeń, wystąpiły też nowe rodzaje zagrożeń. Dlatego prawo to, a w szczególności jego przepisy wykonawcze, musiały być wielokrotnie nowelizowane. Obecnie obowiązująca ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze określa zasady wykonywania prac geologicznych, wydobywania kopalin ze złóż oraz związanej z prowadzeniem tej działalności ochrony środowiska. Za złoże kopaliny uznano takie naturalne nagromadzenie minerałów i skał oraz innych substancji stałych, gazowych i ciekłych, których wydobywanie może przynieść korzyść gospodarczą. Przepisami ustawy objęto zarówno kopaliny podstawowe, jak i pospolite (te ostatnie z pewnymi uproszczeniami). Problematyka własności złóż kopalin uregulowana została w Prawie geologicznym i górniczym w ścisłym związku z całym obowiązującym porządkiem prawnym. W myśl ustawy, złoża znajdujące się poza granicami przestrzennymi nieruchomości gruntowej, są własnością Skarbu Państwa. Skarb Państwa jest uprawniony do korzystania ze złóż kopalin oraz do rozporządzania nimi przez ustanowienie użytkowania górniczego. Złoża położone w granicach nieruchomości gruntowych objęte są prawem własności gruntowej. Niezależnie od tego czy jest to kopalina podstawowa czy pospolita, bez względu na to kto jest właścicielem nieruchomości gruntowej, złoże znajdujące się w granicach przestrzennych tej nieruchomości jest własnością właściciela nieruchomości. Wątpliwość budzi brak jednoznacznego wskazania dolnej granicy nieruchomości gruntowej. Ustalenie tej granicy zależy od przeznaczenia gruntu. Możliwe jest jej określenie w treści miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Szczegółowe regulacje w zakresie bezpieczeństwa pracy, zagrożeń naturalnych, kwalifikacji osób, ruchu zakładu górniczego, gospodarki złożem zawarte zostały

5 w wydanych przez właściwych ministrów rozporządzeniach wykonawczych do ustawy. W szczególności, z mocy rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w planie ruchu likwidowanego zakładu górniczego przedsiębiorca obowiązany jest określić sposób zabezpieczenia obiektów, urządzeń lub wyrobisk stanowiących zabytki kultury materialnej. Na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 23 kwietnia 2002 r. przepisami prawa geologicznego i górniczego objęte zostały roboty podziemne z zastosowaniem techniki górniczej wykonywane w celu ochrony zabytków w kopalniach soli Bochnia w Bochni, Wieliczka w Wieliczce, w Kopalni Doświadczalnej M 300 w Zabrzu, w Kopalni Zabytkowej Muzeum w Tarnowskich Górach. Szerokie zainteresowanie problematyką udostępnienia społeczeństwu wyrobisk będących pozostałością dawnego górnictwa rodzi pytanie, czy należy je poddawać rygorom prawa geologicznego i górniczego, a tym samym, objąć kontrolą organów nadzoru górniczego. Dotychczasowe doświadczenia w tym zakresie skłaniają do udzielenia odpowiedzi negatywnej. Naszym zdaniem celowym i wystarczającym dla wsparcia inicjatyw o których mowa, byłoby zaangażowanie rzeczoznawców do spraw ruchu zakładu górniczego, powoływanych przez Prezesa Wyższego Urzędu Górniczego. Zaś w sprawach przedsięwzięć wymagających większego zaangażowania techniki górniczej wskazanym byłoby skorzystanie z usług projektowych Zespołu Rzeczoznawców SITG, a w odniesieniu do badania prawidłowości projektowanych rozwiązań technicznych zasięgnięcie opinii Komisji Muzealnictwa i Tradycji Górniczych bądź Komisji Budownictwa Górniczego działających przy Zarządzie Głównym SITG. Mając na uwadze znaczenie, jakie dla obecnych i przyszłych pokoleń ma wiedza o dokonaniach górnictwa na ziemiach polskich i jego następstwach, zwłaszcza w odniesieniu do spraw związanych z zagospodarowaniem terenów po działalności górniczej, zapewnieniem na tych terenach bezpieczeństwa powszechnego, a także z ochroną obiektów kultury materialnej górnictwa, w Wyższym Urzędzie Górniczym utworzone zostało Archiwum Dokumentacji Mierniczo-Geologicznej. Archiwum gromadzi i udostępnia wszystkim zainteresowanym dokumenty pomiarowe, obliczeniowe i kartograficzne zlikwidowanych zakładów górniczych. Wiele z tych materiałów posiada wartość historyczną i jest wykorzystywana dla celów szkoleniowych oraz poznawczych. Wyrażam przekonanie, że Konferencja umożliwi pełną identyfikację problemów związanych z historią górnictwa i przyczyni się do wzbogacenia naszej wiedzy o potrzebach i możliwościach dalszego jej utrwalania oraz wypracowania właściwych sposobów postępowania w przedmiotowym zakresie. 7