G M I N A Ś R O D A W L K P. STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO

Transkrypt

1 Załącznik nr 1a do Uchwały Nr XLIII/700/2010 Rady Miejskiej w Środzie Wielkopolskiej z dnia 24 czerwca 2010 r. G M I N A Ś R O D A W L K P. STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO ZATWIERDZONE Uchwałą Nr XXVI/374/2002 z dnia 20 lutego 2002 r., ZMIENIONE Uchwałami Nr: III/21/2006 z dnia 28 grudnia 2006 r., XV/209/2008 z dnia 24 stycznia 2008 r. oraz XLIII/700/2010 z dnia 24 czerwca 2010 r. Rady Miejskiej w Środzie Wielkopolskiej (tekst jednolity) TEKST PODSTAWOWY ZA ZMIANAMI WPROWADZONYMI UCHWAŁĄ NR XLIII/700/2010 RADY MIEJSKIEJ W ŚRODZIE WLKP. Z DNIA 24 czerwca 2010 r. Zespół autorski: mgr inż. arch. Krzysztof Wiza mgr Anna Zielińska mgr Małgorzata Czerniak mgr Lidia Modrzyńska mgr Janina Łyszczak mgr inż. Zenon Sprada mgr inż. Halina Juszczak-Kościelska 2001 r.

2 2

3 Spis treści Str. I. WSTĘP 4 1. Podstawa opracowania 5 2. Zespół autorski 5 3. Materiały składające się na całość opracowania 5 4. Materiały wejściowe 6 5. Zakres czynności formalno-prawnych 7 6. Zadania studium 7 II. PODSTAWOWE INFORMACJE O GMINIE 9 1. Położenie i powierzchnia System powiązań zewnętrznych Ludność Wiodące funkcje 11 III. DIAGNOZA STANU ISTNIEJĄCEGO Struktura funkcjonalno-przestrzenna System osadniczy Warunki przyrodnicze i stan środowiska Środowisko kulturowe Sytuacja społeczna gminy Działalność produkcyjna i budownictwo Rolnictwo i leśnictwo Infrastruktura techniczna 75 IV. UWARUNKOWANIA ROZWOJU GMINY Uwarunkowania rozwoju gminy wynikające z dotychczasowego zainwestowania terenów Uwarunkowania rozwoju gminy wynikające z dotychczasowego przeznaczenia terenów Uwarunkowania rozwoju gminy wynikające ze stanu i ochrony środowiska przyrodniczego Uwarunkowania rozwoju gminy wynikające z wartości kulturowych Społeczne i gospodarcze uwarunkowania rozwoju gminy Uwarunkowania rozwoju gminy w zakresie komunikacji Elementy infrastruktury technicznej warunkujące rozwój gminy 90 3

4 V. KIERUNKI ROZWOJU PRZESTRZENNEGO GMINY Cele rozwoju gminy Podział przestrzeni gminy Zasady i kierunki rozwoju struktur funkcjonalno-przestrzennych Zasady ochrony środowiska przyrodniczego i kierunki jego kształtowania Zasady ochrony dóbr kultury Kierunki i zasady rozwoju gminy w sferze społecznej i gospodarczej Kierunki i zasady rozwoju infrastruktury technicznej 111 VI. USTALENIA DLA POSZCZEGÓLNYCH FORM ZAGOSPO- DAROWANIA TERENU 117 4

5 I. WSTĘP 5

6 6

7 Podstawa opracowania Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 15, poz. 139) stawiająca wymóg uchwalenia studium przed końcem 2001 r. Uchwała Nr XXX/300/97 Rady Miejskiej w Środzie Wlkp. z dnia r. o podjęciu prac nad studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Umowa - zlecenie zawarta w dniu r. między Zarządem Miejskim w Środzie Wlkp. a projektantem mgr inż. arch. Krzysztofem Wizą na opracowanie studium. 1. Zespół autorski mgr inż. arch. Krzysztof Wiza - generalny projektant studium, mgr Anna Zielińska - program i czynności formalno-prawne, mgr Małgorzata Czerniak - ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego, mgr Lidia Modrzyńska - program w zakresie usług, mgr Janina Łyszczak - demografia, mgr inż. Zenon Sprada - komunikacja i energetyka, mgr inż. Halina Juszczak-Kościelska - zaopatrzenie w wodę i odprowadzenie ścieków. 2. Materiały składające się na całość opracowania Końcowy dokument studium zawiera: część graficzną: plansza w skali 1: pt.: Gmina Środa Wlkp. - studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, plansza w skali 1: obejmująca miasto, stanowiąca załącznik do planszy podstawowej w skali 1:20.000, mapa w skali 1: obejmująca obszar całej gminy pt.: Środowisko kulturowe wraz z wykazem obiektów objętych ochroną konserwatorską i stanowiskami archeologicznymi naniesionymi na mapach w skali 1:10.000; część opisową, z której rozdziały V - Kierunki rozwoju przestrzennego gminy i VI - Ustalenia dla poszczególnych form zagospodarowania terenów podlegają uchwaleniu przez Radę Miejską; teczkę z dokumentacją formalno-prawną; 7

8 materiały inwentaryzacyjne, analityczne i studialne wykonane w ramach prac nad studium, z których najważniejsze to: użytkowanie terenu (gmina - 1:20.000, miasto - 1:10.000), klasyfikacja gleb (1:20.000), problematyka przyrodnicza (gmina - 1:20.000, miasto - 1:10.000), studium ograniczeń (1:20.000), plansze związane z zagadnieniami przyrodniczymi w skali 1: powiązania ponadlokalne, zagrożenia i degradacja środowiska, gospodarka wodna, infrastruktura techniczna. 3. Materiały wejściowe Studium wykonano na podkładach sytuacyjno-wysokościowych w skali 1: opracowanych w 1979 r. i pomniejszonych dla obszarów wiejskich do skali 1: W pracach nad planem wykorzystano następujące materiały: miejscowy plan ogólny zagospodarowania przestrzennego miasta Środy Wlkp. zatwierdzony Uchwałą Nr XLI/33/94 Rady Miasta i Gminy w Środzie Wlkp. z dnia r. (Dz. U. Woj. Pozn. Nr 12, poz. 119), miejscowy plan ogólny zagospodarowania przestrzennego gminy Środa Wlkp. zatwierdzony Uchwałą Nr XXII/14/91 Rady Miasta i Gminy w Środzie Wlkp. z dnia r. (Dz. U. Woj. Pozn. Nr, poz 103), miejscowe plany opracowane dla fragmentów miasta i gminy zmieniające ustalenia ww planów ogólnych miasta i gminy, materiały WUS publikowane i uzyskane dla potrzeb studium zagospodarowania przestrzennego województwa, wykaz obiektów objętych ochroną konserwatorską (wykonawca: Państwowa Służba Ochrony Zabytków w Poznaniu), Miasta i Gminy województwa poznańskiego, Józef Pietrzyk, wyd. Wielkopolskie Towarzystwo Kulturalne, wykaz obiektów archeologicznych objętych ochroną (wykonawca: Archeolog Wojewódzki), Katalog gmin województwa poznańskiego (Urząd Wojewódzki w Poznaniu). 4. Zakres czynności formalno-prawnych r. - podjęcie przez Radę Miejską w Środzie Wlkp. uchwały w sprawie rozpoczęcia prac nad sporządzeniem studium, r. - podpisanie umowy zlecenia na wykonanie studium, r. - wystąpienie o postulaty do zainteresowanych jednostek, 8

9 r. - spotkanie projektantów planu z Zarządem Miejskim w Środzie Wlkp., na którym omówiono wzajemne oczekiwania dotyczące współpracy i problemy rozwojowe miasta i gminy, r. - zaprezentowanie Zarządowi Miejskiemu w Środzie Wlkp. koncepcji studium, r. - zaprezentowanie Radnym i zaproszonym gościom projektu studium, r r. - opiniowanie projektu. uchwalenie studium przez Radę Miejską w Środzie Wlkp. 5. Zadania studium Podstawowym celem studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy jest określenie polityki przestrzennej na jej obszarze. Jest to jedyny dokument planistyczny sporządzony dla całego terenu gminy. Przedmiotem studium są treści dwojakiego rodzaju: diagnoza stanu istniejącego i uwarunkowania rozwoju gminy, które - zgodnie z art. 6 ust. 4 ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym, wynikają głównie z: dotychczasowego przeznaczenia, zagospodarowania i uzbrojenia terenu, występowania obiektów i terenów chronionych na podstawie przepisów szczególnych, stanu i funkcjonowania środowiska przyrodniczego i kulturowego, w tym - stanu rolniczej przestrzeni produkcyjnej, prawa własności gruntów, jakości życia mieszkańców, zadań służących realizacji ponadlokalnych celów publicznych; kierunki rozwoju przestrzennego i zasady polityki przestrzennej, a więc - zgodnie z art. 6 ust. 5 ustawy - w szczególności: obszary objęte ochroną środowiska przyrodniczego i kulturowego, lokalne wartości środowiska przyrodniczego i zagrożenia środowiskowe, obszary rolniczej przestrzeni produkcyjnej, w tym wyłączone z zabudowy, obszary zabudowane, ze wskazaniem terenów wymagających przekształceń lub rehabilitacji, obszary, które mogą być przeznaczone pod zabudowę, ze wskazaniem obszarów przewidzianych do zorganizowanej działalności inwestycyjnej, kierunki rozwoju komunikacji i infrastruktury technicznej, w tym obszary, na których będą stosowane indywidualne i grupowe systemy oczyszczania ścieków, 9

10 obszary, dla których sporządzenie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego jest obowiązkowe. Studium winno wydobyć związki między rozwojem przestrzennym gminy a podstawami jej rozwoju społeczno-gospodarczego. W przypadku gminy Środa Wlkp. jest to jedno z ważniejszych zadań studium, gdyż brak strategii rozwoju społeczno-gospodarczego powoduje konieczność szczególnie pieczołowitego zajęcia się ustaleniem strategicznych celów jej rozwoju. Studium jest najważniejszym punktem odniesienia i źródłem informacji koordynacyjnych dla miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, nie tylko w sensie formalnej spójności tych dokumentów, ale racjonalnej zgodności działań i konsekwentnej realizacji obranych w studium kierunków rozwoju przestrzennego gminy. Jako ostatnie z podstawowych zadań studium można wymienić promocję rozwoju gminy. Ponieważ studium jest dokumentem zawierającym bardzo szeroki zestaw informacji na temat środowiska gminy, jej społeczności i gospodarki, może stanowić podstawę dla sporządzania programów gospodarczych i inwestycyjnych oraz opracowania ofert ukierunkowanych na potencjalnych inwestorów. 10

11 II. PODSTAWOWE INFORMACJE O GMINIE 11

12 12

13 1. Położenie i powierzchnia Gmina i Środa Wlkp. położona jest w centrum Wielkopolski, przy drodze krajowej nr 11 Kołobrzeg - Poznań - Ostrów Wlkp. - Bytom. Środa Wlkp. jest siedzibą władz powiatowych obejmujących gminy: Dominowo, Krzykosy, Nowe Miasto n. Wartą, Środa Wlkp. i Zaniemyśl o łącznym obszarze 623,2 km 2 i 54,6 tys. mieszkańców. Bezpośrednio z gminą Środa Wlkp. sąsiadują wszystkie gminy powiatu średzkiego z wyjątkiem gm. Nowe Miasto oraz: gm. Kleszczewo - powiat poznański, gm. Kórnik - powiat poznański, gm. Miłosław - powiat wrzesiński. Gmina Środa Wlkp. należy do największych gmin województwa; zajmuje obszar o powierzchni 207,1 km 2 (miasto - 18,0 km 2 ), w tym: grunty orne - 156,7 km 2 = 75,7%, sady i ogrody - 1,7 km 2 = 0,8%, łąki i pastwiska - 14,2 km 2 = 6,9%, lasy - 13,9 km 2 = 6,7%, pozostałe tereny - 20,6 km 2 = 9,9%. 2. System powiązań zewnętrznych Gminę Środa Wlkp. z sąsiednimi obszarami łączą naturalne formy przyrodnicze oraz elementy zainwestowania, z których najważniejszym dla mieszkańców jest komunikacja. Gminę przecinają: droga krajowa nr 11 Kołobrzeg - Poznań - Kluczbork i droga wojewódzka nr 435 Września - Środa Wlkp., a z miasta Środy Wlkp. wyprowadzone są drogi powiatowe do: Swarzędza, Kostrzyna, Nekli, Miłosławia, Krzykos i Zaniemyśla, linia kolejowa o państwowym znaczeniu: Poznań - Jarocin - Kluczbork. Formy przyrodnicze, obejmujące nie tylko gminę Środa Wlkp. ale również sąsiadujące z nią tereny, to: doliny rzek Moskawy i Miłosławki, Pradolina Warszawsko-Odrzańska obejmująca południową część gminy, Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy, w skład którego wchodzi skrawek areału wsi Winna Góra. 13

14 3. Ludność W 1999 r. (stan w dniu ) gmina Środa Wlkp. liczyła 30,4 tys. mieszkańców, co stawiało ją na 7 miejscu w woj. poznańskim po gminach: Poznań, Gniezno, Września, Śrem, Swarzędz i Oborniki. Samo miasto liczyło 21,6 tys. mieszkańców i skupiało 71,1% ludności całej gminy. Na 1 km 2 powierzchni gminy przypada 145 mieszkańców, co jest wielkością stosunkowo niedużą w porównaniu z innymi gminami miejsko-wiejskimi o ponadlokalnym charakterze i podpoznańskimi gminami wiejskimi (np. Czerwonak osób). Na sieć osadniczą składa się 57 miejscowości, w tym 35 wsi sołeckich (37 obrębów geodezyjnych). 4. Wiodące funkcje Wiodące funkcje obecnie pełnione przez m. Środę Wlkp. to: administracyjna: siedziba władz samorządowych i powiatowych oraz szeregu instytucji finansowych, ubezpieczeniowych i wymiaru sprawiedliwości, przemysłowa: 47% czynnych zawodowo mieszkańców miasta zatrudnionych jest w działalności produkcyjnej i budownictwie (wg danych WUS), usługowa: związana z obsługą ludności miasta i gminy Środa Wlkp., ludności sąsiednich gmin oraz z obsługą rolnictwa (choć ta ostatnia funkcja miasta traci na znaczeniu ze względu na upadek SKR i przejęcie obsługi przez małe prywatne firmy działające na lokalne potrzeby). Wiodącą funkcją wszystkich wsi na terenie gminy jest rolnictwo. Prócz tej funkcji w poszczególnych wsiach występują funkcje: usługowa: Jarosławiec i Słupia Wielka - obsługa ludności; Słupia Wielka, Pętkowo i Winna Góra - naukowa, mieszkaniowa: Jarosławiec, przemysłowa: Kijewo i Czarne Piątkowo. 14

15 III. DIAGNOZA STANU ISTNIEJĄCEGO 15

16 16

17 Diagnozę stanu opracowano w początkach roku 1998 na podstawie materiałów inwentaryzacyjnych wykonanych w 1997 r., po podjęciu przez Radę Miejską w Środzie Wlkp. uchwały o przystąpieniu do sporządzenia studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Środa Wlkp. Długi okres, jaki minął do czasu uchwalenia studium spowodował, że niektóre z podanych informacji nie są już aktualne. Jednak zmiany jakie zaszły w życiu społecznym i gospodarczym nie rzutują na uwarunkowania rozwoju gminy i tym samym na kierunki jej rozwoju przestrzennego, a stopień ogólności rozpatrywanych zjawisk społecznych i gospodarczych pozwala - bez szkody dla rozwiązań studium - korzystać z materiałów inwentaryzacyjnych sprzed kilku lat. Rezygnacja z aktualizowania materiałów inwentaryzacyjnych podyktowana została również świadomością, że gdyby niniejsze studium uchwalone zostało w 1998 r., bazowało by na tych samych danych statystycznych. W diagnozie uwzględnione zostały zmiany jakie w czasie opracowywania studium ustawowo wprowadzono w klasyfikacji dróg i ulic, gdyż ten element zagospodarowania terenu ma istotne znaczenie dla prawidłowego kształtowania przestrzeni. 1. Struktura funkcjonalno-przestrzenna Zmiany w życiu gospodarczym kraju, jakie następują od początku lat 90-tych, nie pozostają bez wpływu na życie gospodarcze gminy, a to pociąga za sobą zmiany w jej układzie funkcjonalno-przestrzennym. Decydujący wpływ mają tu: urynkowienie gospodarki, w tym również rolnictwa, co powoduje nieopłacalność uprawniania gleb niskich klas bonitacyjnych, aktywizacja działalności gospodarczej, a co za tym idzie - znaczne zapotrzebowanie na tereny, szczególnie te o niskich klasach gleb i dogodnie skomunikowane, kryzys spółdzielczego wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego, co powoduje zwiększone zapotrzebowanie na tereny pod budownictwo jednorodzinne (nie tylko w mieście, ale w jego okolicach). Proces tych przemian dokonuje się szybko i na naszych oczach, ale - niestety - nie zawsze jest możliwy do sterowania przez gminę, do czego skutecznie przyczyniają się obowiązujące ustawodawstwo - z jednej strony i brak sankcji za nieprzestrzeganie prawa - z drugiej. 17

18 Na układ przestrzenny i funkcjonalny gminy głównie wpływ wywierają: centralnie w stosunku do areału gminy zlokalizowane miasto skupiające ponad 70% mieszkańców, przebiegająca przez gminę droga krajowa Poznań - Jarocin i linia kolejowa Poznań - Ostrów z jedną stacją na obszarze gminy w Środzie Wlkp., główne doliny przecinające jej płaski obszar: Strugi Średzkiej, Moskawy i Rowu Wielkiego, kompleksy leśne i kompleksy gleb wysokich klas bonitacyjnych. Wiejskie jednostki osadnicze zlokalizowane są przede wszystkim przy drogach krajowych, drodze wojewódzkiej i drogach powiatowych zbiegających się w Środzie Wlkp. Rozłożone są równomiernie na obszarze całej gminy a ich hierarchia jest słabo zarysowana. Układ komunikacyjny jest spójny, sprawnie funkcjonujący, z wyjątkiem: przebiegu przez miasto drogi wojewódzkiej na kierunku Śrem - Września, która w ul. Zamoyskich dzieli zespół zabudowy jednorodzinnej, co stwarza poważną uciążliwość dla mieszkańców i utrudnia przejazd, przejścia przez tory kolejowe ul. Niedziałkowskiego. Intensywny ruch na kierunku drogi krajowej Poznań - Jarocin został z miasta wyeliminowany poprzez wybudowanie obejścia, które jednak oddziela od organizmu miejskiego tereny przemysłowe funkcjonalnie z nim związane (położone w Kijewie). Przelot przez Środę Wlkp. drogi wojewódzkiej i dróg powiatowych ułatwiony jest przez system ulic zbiorczych sprowadzający je do obwodnicy wewnętrznej po obrzeżu śródmieścia i zapewniający rozrząd na poszczególne kierunki docelowe. Miasto Środa Wlkp. jest zwartym organizmem rozwijającym się między dolinami Strugi Średzkiej od południa, Rowem Topolskim i Moskawą. Poza tym obszarem znalazły się tylko ekstensywnie zabudowane tereny mieszkaniowe w północnej części miasta, kompleks ogródków działkowych i gospodarstwo rolne Żrenica. Tereny przemysłowo-składowe skoncentrowane są w 2 zespołach: w poł.- wsch. części miasta (bardzo korzystne usytuowanie w stosunku do zabudowy mieszkaniowej) i w części zachodniej (między torami PKP i ul. Prądzyńskiego). Wewnątrz miasta występują pojedyncze zakłady. Wśród terenów mieszkaniowych, na których przeważa zabudowa jednorodzinna, znajduje się szereg enklaw użytkowanych rolniczo (duże przydomowe ogrody), które ze względu na pełne uzbrojenie będą sukcesywnie zabudowywane. 18

19 2. System osadniczy Na sieć osadniczą gminy składa się miasto Środa Wlkp. i 57 wsi. Geodezyjnie gmina podzielona jest na 37 obrębów geodezyjnych, w ramach których znajdują się następujące wsie i przysiółki: 1. M. Środa Wlkp. 2. Brodowo Ramutki 3. Brzeziny 4. Brzezie Rumiejki, Pustułka 5. Chudzice 6. Chwałkowo Czartki 7. Czarne Piątkowo Grójec 8. Dębicz Brzeziak 9. Dębiczek 10. Janowo 11. Januszewo 12. Jarosławiec Marcelin 13. Kijewo 14. Koszuty Kolonia Koszuty 15. Marianowo Brodowskie 16. Mączniki 17. Nadziejewo 18. Nietrzanowo 19. Olszewo Henrykowo 20. Pętkowo-Strzeszki 21. Pierzchno Pierzchnica 22. Pławce Staniszewo 23. Połażejewo 24. Romanowo Babin, Podgaj 25. Słupia Wielka Annopole, Lorenka 26. Starkówiec Piątkowski 27. Szlachcin 28. Tadeuszewo Ruszkowo 29. Topola 30. Trzebisławki 31. Ulejno 32. Winna Góra Chocicza, Ołaczewo 33. Włostowo 34. Zdziechowice 35. Zielniki Zielniczki 36. Zmysłowo Bieganowo, Turek 37. Żabikowo 19

20 Dla scharakteryzowania wielkości wsi podzielono je na 5 grup: Liczba mk. Grupa wsi ilość wsi Wsie wielkość % ludności b. duże > 1000 M duże M średnie M małe M b. małe < 50 M 1049 M 1 12% 666 M 1 8% M 15 47% M 24 30% 286 M 10 3% Jarosławiec Słupia Wielka Bieganowo, Babin, Brodowo, Chwałkowo, Kijewo, Koszuty, Mączniki, Nadziejewo, Pętkowo, Pławce, Połażejewo, Starkówiec Piątkowski, Szlachcin, Trzebisławki, Winna Góra Annopole, Brzezie, Chocicza, Chudzice, Czarne Piątkowo, Dębicz, Dębiczek, Grójec, Janowo, Januszewo, Marianowo Brodowskie, Olszewo, Pierzchno, Romanowo, Rumiejki, Ruszkowo, Strzeszki, Tadeuszewo, Topola, Ulejno, Zdziechowice, Zielniczki, Zielniki, Żabikowo Brzeziny, Henrykowo, Lorenka, Nietrzanowo, Ołaczewo, Pierzchnica, Podgaj, Staniszewo, Włostowo, Zmysłowo Blisko połowa ludności wiejskiej mieszka w jednostkach osadniczych zaliczonych do średniej wielkości, 30% w jednostkach małych, 20% - w dużych i bardzo dużych (na które składają się tylko 2 wsie). Średnia liczba mieszkańców wsi wynosi 166, co jest wielkością małą w porównaniu z większością gmin województwa poznańskiego i w porównaniu ze średnią wielkością wsi w województwie, która wynosi 258 mieszkańców. Jarosławiec - największa wieś na terenie gminy - był siedzibą silnego Kombinatu PGR i tu koncentrowało się budownictwo mieszkaniowe dla jego pracowników. Słupia Wielka rozwijała się głównie w oparciu o Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych - placówkę naukową rangi krajowej. Mimo znacznej wielkości tych wsi i dobrego (a w przypadku Słupi Wielkiej można powiedzieć - bardzo dobrego) wyposażenia ich w usługi dla ludności, nie wytworzyły one swojego rejonu obsługi. Powodem jest niewielka odległość od Środy Wlkp., która wpływa na zakłócenie modelowych powiązań funkcjonalno-przestrzennych w wiejskiej sieci osadniczej. 20

21 Miasto jest ośrodkiem ponadlokalnym i swym oddziaływaniem obejmuje przede wszystkim gminy: Krzykosy, Nowe Miasto, Zaniemyśl i Dominowo (24,5 tys. osób), ale również - w mniejszym stopniu - gminy: Kostrzyn i Kórnik a nawet Miłosław i Kołaczkowo. 3. Warunki przyrodnicze i stan środowiska 3.1. Ogólna charakterystyka gminy Gmina Środa Wlkp. położona jest niemal w całości na rozległej Równinie Wrzesińskiej płaskiej, prawie bezjeziernej, z niewielkimi powierzchniami leśnymi. Część południową gminy stanowi fragment Pradoliny Warszawsko- Odrzańskiej; jest to terasa środkowa (wydmowa) odcinka pradolinnego. Równinny krajobraz gminy przecięty jest dolinami rzek: Moskawy - prawobrzeżnego dopływu Warty oraz Strugi Średzkiej, Miłosławki i Wielkiego Rowu - dopływami Moskawy. Gmina niemal w całości pozbawiona jest obszarów objętych szczególną formą ochrony przyrody. Tylko niewielki, południowo-wschodni jej fragment należy do Żerkowsko-Czeszewskiego Parku Krajobrazowego proponowanego do poszerzenia jego granic w kierunku północnym (objęcie wsi Winna Góra). Południowy fragment gminy należy do projektowanych obszarów chronionego krajobrazu wyróżnionych w Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET-PL jako korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym (27k - Śremski Warty). W rejonie miasta Rada Miejska powołała Obszar Chronionego Krajobrazu Bagna Średzkie. Gmina Środa Wlkp. razem z gminami Kostrzyn, Nekla, Niechanowo i Czerniejewo tworzy zwarty obszar z bardzo dobrymi i dobrymi glebami. Południowa część gminy (fragment pradoliny) charakteryzuje się glebami o niższej przydatności dla rolnictwa i zwiększoną lesistością Zasoby środowiska przyrodniczego Rzeźba terenu W gminie występuje młodoglacjalna rzeźba terenu będąca pozostałością działalności lądolodu skandynawskiego. Według podziału kraju J. Kondrackiego i A. Rychlinga na regiony fizycznogeograficzne gmina położona jest w obrębie Pojezierza Wielkopolskiego. Przeważająca część znajduje się w zasięgu Równiny Wrzesińskiej. Niewielki południowy fragment położony jest w Pradolinie Warciańsko-Odrzańskiej 21

22 Kotlinie Śremskiej, obejmującej odcinek doliny Warty od ujścia Prosny do ujścia Kanału Mosińskiego. Tu, nad łąkowym terasem zalewowym, wznoszą się przeważnie zalesione tereny piaszczyste przeplatane polami uprawnymi. Równina Wrzesińska położona jest na południe i zachód od zasięgu poznańskiej fazy zlodowacenia wiślańskiego. Równina wyodrębniona została jako Równina Średzka. Rzeźba tworzy tutaj krajobraz równinny, płaski, bezjeziorny, rozcięty dolinami rzek: Strugi Średzkiej, Moskawy i Wielkiego Rowu oraz ich mniejszych dopływów. Skrajne wysokości bezwzględne wynoszą 105,0 m n.p.m. - w północnej części gminy, 76,8 - w dolinie Średzkiej Strugi, oraz 68,5 m - w dolinie rz. Maskawy. Różnica wysokości między najwyższym i najniższym punktem terenu wynosi 36,5 m. Przy ogólnym słabym nachyleniu całej powierzchni gminy z północnego-wschodu na południowy-zachód spadki terenu wynoszą od 0 do 2%, a tylko miejscami na zboczach doliny Średzkiej Strugi i Wielkiego Rowu dochodzą do 5%, a miejscami do 10%. Jest to znak erozyjnego pochodzenia dolin rzecznych rozcinających równinę Średzką. Obszar wysoczyzny Równiny Średzkiej przecinają rynny i obniżenia dolinne. Dna dolin Średzkiej Strugi i Moskawy na odcinku Czarne Piątkowo i Winna Góra są zatorfione. Z innych form powierzchniowych terenu występuje tu niewielkich rozmiarów wał ozowy w rejonie wysoczyzny pagórkowatej na południe od miejscowości Winna Góra. Środkowa (wydmowa) terasa śremskiego odcinka Pradoliny Warciańsko- Berlińskiej wcięta jest w powierzchnię morenową na głębokości od kilku do kilkunastu metrów i zalega na wysokości ok. 70,0 m n.p.m. Warunki litologiczne Warunki litologiczne podłoża odpowiadają zróżnicowanym formom terenu. Cały obszar gminy zbudowany jest z utworów czwartorzędowych - osadów plejstoceńskich oraz osadów holoceńskich o niewielkiej miąższości. Osady plejstoceńskie występują w postaci glin zwałowych lokalnie rozdzielonych piaszczysto-żwirowymi utworami wodnolodowcowymi. Utwory fluwioglacjalne zalegają na glinach zwałowych we wschodniej części gminy. Utwory piaszczyste, rzeczne występują w południowo-wschodniej części gminy, na południe od miejscowości Czarne Piątkowo i Nietrzanowo. Są to piaski fluwioglacjalne środkowej Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej. Z utworów holoceńskich - w dolinach rzek Średzkiej Strugi oraz Moskawy, a także w dolinach drobnych cieków lub w zagłębieniach bezodpływowych - występują gytie oraz mady i piaski rzeczne. Surowce mineralne Na terenie gminy Środa Wlkp. znajduje się 6 udokumentowanych złóż kruszywa naturalnego: Czarne Piątkowo, Grójec, Grójec I, Dębiczek, Nietrzanowo i Włostowo JZ. Są to przeważnie złoża piaskowe i 22

23 piaskowo-żwirowe. Złoża te są aktualnie eksploatowane. Stan zasobów kruszywa naturalnego, łącznie ze złożem Nietrzanowo, wynosił na koniec 1994 r. ponad 2,6 mln. t. Zatwierdzone udokumentowane zasoby geologiczne kruszywa naturalnego złoża Włostowo JZ wynoszą m3, tj tys. T wg stanu na r. Na terenie gminy Środa Wlkp. leżą także udokumentowane złoża gazu ziemnego, tj.: Środa Wielkopolska z odwiertem Środa Wielkopolska 4 (południowy zachód od miasta), Kromolice z odwiertem Kromolice 1, Kromolice S z odwiertem Kromolice -2 zlokalizowane na granicy z gminą Kórnik. Rozpoznane wstępnie złoża torfu zaliczono do złóż o zasobach szacunkowych. Złoża te aktualnie są eksploatowane. Na terenie gminy prowadzono prace geologiczno-poszukiwawcze za złożami kopalin pospolitych. Istnieją możliwości udokumentowania niewielkich złóż kruszywa naturalnego w południowo-wschodniej części gminy. Wody powierzchniowe Gmina położona jest w zlewni rzeki Moskawy o łącznej powierzchni 621 km 2, a w obszarze następujących zlewni cząstkowych: zlewni III rzędu rzeki Moskawy, zlewni IV rzędu rzeki Wielkiej i Miłosławki, zlewni V rzędu rzeki Średzkiej Strugi. Tylko niewielka część gminy w rejonie Trzebisławek i Koszut oraz Pławiec należy do zlewni rzeki Kopli. Miasto położone jest w zasięgu zlewni rzek Moskawy oraz Średzkiej Strugi. Spływ wód powierzchniowych odbywa się w kierunku południowym i południowo-wschodnim. Gmina Środa Wlkp. pozbawiona jest większych zbiorników wodnych. Na rzece Maskawie w latach wybudowano sztuczny zbiornik wodny Środa o długości 4,8 km. Powierzchnia zalewu wynosi 45 ha. Objętość 0,7 mln m 3. Zbiornik wybudowany został dla potrzeb rolnictwa, przemysłu (zabezpieczenie wody dla cukrowni Środa ) i rekreacji. Wody rzeki Moskawy i jej dopływów wykorzystuje się dla celów nawodnień i hodowli ryb. Wody podziemne W gminie występują dwa piętra wodonośne: czwartorzędowe i trzeciorzędowe. Piętro czwartorzędowe - poziom plejstoceński, z uwagi na niewielką miąższość wodonośca nie odgrywa większego znaczenia. W Brodowie istnieją lokalne zasoby tego poziomu. W Nadziejewie istnieje poziom 23

24 wodonośny czwartorzędowy o swobodnym zwierciadle wody związany z piaszczystymi utworami Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej. W piaskach drobnych, zalegających od powierzchni terenu na głębokości od 1,0 do 5,0 m, występuje I poziom wody gruntowej o swobodnym zwierciadle, niezbyt zasobny. Woda gruntowa na głębokości 0-1,0 m ppt występuje w dolinach wszystkich głównych cieków przepływających przez teren gminy. Poziom trzeciorzędowy stanowi główną użytkową warstwę wodonośną gminy. Jest to poziom mioceński, którego warstwę wodonośną budują piaski pylaste i drobne zalegające pod znacznej miąższości warstwą iłów poznańskich. Miąższość warstwy wodonośnej wynosi średnio m i wyraźnie wzrasta w kierunku północnym. Wodonosiec jest jednorodny i charakteryzuje się regularnością zalegania. Ogółem wielkość zasobów eksploatacyjnych zatwierdzonych w kat B wynosi 1457,1 m 3 /h w tym: z utworów trzeciorzędowych - mioceńskich 1333,3 m 3 /h, z utworów czwartorzędowych 124,8 m 3 /h. W rejonie Środy Wlkp. zasoby eksploatacyjne wycinka basenu mioceńskiego wynoszą Q-530 m 3 /h przy depresji odpowiadającej rzędnej 60 m n.p.m. Przy takim poborze wody zaznacza się lej depresyjny w promieniu ponad 5,8 km na powierzchni 110 km 2, obejmując swym zasięgiem ujęcia przemysłowe na terenie miasta (m. in. Cukrownia Środa, mleczarnia, szpital) o zasobach łącznych 137 m 3 /h oraz 16 ujęć wiejskich o zatwierdzonych zasobach w ilości 479 m 3 /h, dla których nie określono wpływu eksploatacji ujęcia miejskiego. Na zasobach przeznaczonych na potrzeby komunalne dla miasta Środy Wlkp. bazuje zamrażalnia Hortex w maksymalnym poborze 155 m 3 /h wody. Obecnie wody poziomu mioceńskiego są całkowicie zagospodarowane. Ponadto rozwój leja depresyjnego i kształtowanie się nowej powierzchni depresyjnej spowodowało obniżenie się zwierciadła dynamicznego na ujęciu miejskim. Poziom czwartorzędowy jest mało zasobny, eksploatowany zaledwie w kilku miejscowościach na terenie gminy (m. in. Brzezie, Brodowo, Nadziejewo, Słupia). Poziom ten jest wykorzystywany głównie przez indywidualnych odbiorców (studnie kopane). Zasoby eksploatacyjne poziomów czwartorzędowego i trzeciorzędowego wystarczają na pokrycie aktualnego zaopatrzenia wody dla gminy. Możliwości rozwojowe tego obszaru związane są z zasobami piętra czwartorzędowego w dolinie Warty na odcinku między Nowym Miastem i Śremem, czyli w Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej. Wody termalne W miejscowości Koszuty występują wody termalne posiadające walory lecznicze, ale nie są one eksploatowane. Istnieją dwa odwierty: IG-2 Środa i IG-3 Środa. Głębokość użytkowa otworu IG-2 wynosi 1040 m, wydajność - 40,0 m 3 /h, temperatura samowypływu = 40,5 o C, jakość wody: 0,8% solanka chlorkowo-sodowo- 24

25 bromowa, średnio zmineralizowana. Otwór IG-3 Środa posiada 1300 m głębokości użytkowej, a jego wydajność zbliżona jest prawdopodobnie do wydajności otworu IG-2. Szata roślinna i zwierzęca Do naturalnych zespołów roślinnych występujących na terenie gminy (poza roślinnością trwałych użytków zielonych) należą lasy. Zajmują one niecałe 7% powierzchni gminy; Środa Wlkp. należy więc do gmin województwa o najmniejszym stopniu zalesienia. Najczęściej spotykanym typem siedliskowym jest bór mieszany świeży (BM św.) Panującym gatunkiem jest sosna z domieszką dębu i brzozy. Występują też obszary z typem siedliskowym boru świeżego z gatunkiem sosna, oraz obszary wilgotne z typem siedliskowym boru mieszanego wilgotnego (Bmw), lasu wilgotnego (Lw), olesu (Ol). W mniejszym stopniu występuje las mieszany (LM) gdzie w drzewostanie przeważa sosna w domieszce dębu, brzozy, topoli oraz las świeży z dębem, topolą, modrzewiem i świerkiem. Niewielki obszar lasów przy Winnej Górze należący do leśnictwa Brzeczka oraz pas 600 m przecięty szosą Poznań - Jarocin należący do leśnictwa Brodowo zaliczone zostały do lasów ochronnych masowego wypoczynku. Odrębną grupę zieleni wysokiej stanowią parki dworskie. 16 z nich posiada Ewidencję Parku i wpis do rejestru zabytków, dla 10 parków dokumentacje ewidencyjne zostaną wykonane w terminie późniejszym. Ważną rolę w otwartym krajobrazie odgrywają zadrzewienia śródpolne, przydrożne, zieleń przywodna, sady i ogrody przydomowe, które spełniają nie tylko funkcję krajobrazową ale także ochronną. Zadrzewienia występują też wzdłuż dróg głównych i polnych, przy nadbrzeżach wód otwartych, wzdłuż dolin rzecznych. Wpływają one na kształtowanie lokalnego klimatu obszarów na których występują, podnoszą walory estetyczno-krajobrazowe, spełniają rolę wiatro- i glebochronną. Intensywna gospodarka rolna i mała powierzchnia lasów powodują iż świat zwierzęcy nie jest tu urozmaicony. W lasach występują zające, spotkać też można sosny i lisy. Na otwartych przestrzeniach pól żyją kuropatwy i bażanty. Teren Obszaru Chronionego Krajobrazu Bagna Średzkie w dolinie Strugi Średzkiej jest ostoją wielu rzadkich gatunków ptaków wodnych, m. in.: kaczki siewki, łyski, brzęczki, chruścieli. Wg opinii ornitologów Bagna Średzkie można zaliczyć do terenów o szczególnym znaczeniu dla ptaków wodnych i błotnych w Polsce. Także Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy charakteryzuje się bogactwem chronionej fauny. Na terenie gminy znalazł się niewielki fragment wyznaczonych ostoi ptaków wodnych i błotnych rangi międzynarodowej i krajowej (według kryteriów opisanych przez A. Winieckiego i T. Wesołowskiego) obejmujący stawy miłosławskie. Na stawach tych gniazdują: łabędzie nieme, kilka gatunków kaczek, w tym wyjątkowo rzadkie w Polsce hełmiatki, perkozy dwuczube i rdzawoszyje, zauszniki, perkozki, błotniaki stawowe. 25

26 W okresach przelotów obserwuje się tu znaczną koncentrację kaczek i łysek, a na spuszczonych stawach - siewkowatych. Obiekty i obszary chronione na podstawie przepisów szczególnych Największymi wartościami środowiska przyrodniczego warunkującymi stabilność całego systemu są obszary o małym stopniu przekształcenia zarówno roślinności, jak i sieci rzecznej oraz morfologii. Stanowią je obszary i obiekty o dużej wartości przyrodniczej poddane ochronie prawnej. Na obszarze gminy Środa Wlkp. są to: Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy ustanowiony rozporządzeniem Nr 1/94 Wojewody Kaliskiego i Poznańskiego z dnia 17 października 1994 r. Obejmuje on tereny o dużych wartościach przyrodniczych, krajobrazowych, naukowo-dydaktycznych i kulturowych. Całość parku obejmuje powierzchnię ha. W rozporządzeniu powołującym park w punkcie 2 określającym granice parku nie występuje gmina Środa Wlkp., jednakże granice parku obejmują jeden staw rybny (na południe od Winnej Góry) położony na obszarze gminy. Obszar Chronionego Krajobrazu Bagna Średzkie ustanowiony Uchwałą Rady Miejskiej w Środzie Wlkp. z dnia 20 czerwca 1995 r. i zmieniona Uchwałą Nr XXVII/367/2005 r. Rady Miejskiej w Środzie Wielkopolskiej z dnia 23 czerwca 2005 r. w sprawie wyznaczenia terenu Bagien Średzkich za Obszar Chronionego Krajobrazu (Dz. Urz. z 2005 r. Nr 112, poz. 3047). Obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Dolina Środkowej Warty (PLB300002) wyznaczony rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. z 2004 r. Nr 229, poz ze zmianami). Proponowane obszary mające znaczenie dla Wspólnoty Natura 2000 Lasy Żerkowsko-Czeszewskie (PLH300053) i Dolina Średzkiej Strugi (PLH300057). Pomniki przyrody. W rejestrze Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody znajduje się 11 pojedynczych okazów drzew oraz jedna grupa drzew. Są to: buk zwyczajny w Strzeszkach (nr ewid. 596); platan klonolistny (od ziemi wyrasta 7 pni) w Szlachcinie (nr ewid. 393); grupa 7 drzew - lip drobnolistnych (nr ewid. 244/56), 3 jesiony wyniosłe (nr ewid. 1002, 1003, 1004), dąb szypułkowaty (nr ewid. 1001), lipa drobnolistna (nr ewid. 1005), platan klonolistny (nr ewid. 1006), sosna zwyczajna (nr ewid. 1007), sosna wejmutka (nr ewid. 1008) oraz wiąz szypułkowaty (nr ewid. 26

27 1009) w Winnej Górze - w większości na terenie parku dworskiego oraz wśród zieleni przykościelnej. Parki dworskie objęte ochroną Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Do rejestru zabytkowych parków wpisano 16 obiektów parkowych, 10 parków nie posiada dotychczas wykonanej dokumentacji ewidencyjnej. Miejscowość Powierzchnia Układ przestrzenny Czas powstania Babin 1,60 ha krajobrazowy połowa XIX w. Brodowo 8,70 ha krajobrazowy II połowa XIX w. Chudzice 6,14 ha krajobrazowy Chwałkowo 2,97 ha krajobrazowy II połowa XIX w. i przekształcony w czasie budowy obecnego dworu Koszuty 4,67 ha krajobrazowy początek XIX w. Nadziejewo 3,20 ha krajobrazowy początek XX w. Pętkowo 2,19 ha krajobrazowy koniec XIX w. Pierzchno 4,22 ha krajobrazowy XVIII/XIX w. Pławce 1,60 ha krajobrazowy część frontalna z końca XIX w., pozostała część z okresu międzywojennego i powojennego Słupia Wielka 4,14 ha krajobrazowy początek XIX w. Strzeszki 3,45 ha krajobrazowy z okresu międzywojennego Szlachcin 8,20 ha krajobrazowy z ostatniej dekady XVIII w., przekształcony po II wojnie światowej Środa - Źrenica 6,44 ha krajobrazowy z I połowy XIX w przekształcony w 1903 r. i po II Winna Góra 8,20 ha renesansowy przechodzący w krajobrazowy wojnie światowej z XVIII w. Zdziechowice 4,80 ha krajobrazowy II połowa XIX w. Zielniki 2,10 ha krajobrazowy, częściowo regularny połowa XIX w. 27

28 Parki zabytkowe są cennym elementem krajobrazu w płaskiej, rolniczej gminie. Ongiś wielogatunkowe kompozycje starodrzewu, sadzone w sposób podkreślający walory naturalne terenu i wzbogacające je, są w wielu wypadkach zaniedbane, zdewastowane, pozbawione ogrodzenia, dawnego układu dróg. Dowolne i przypadkowe nasadzenia drzew, niewłaściwa pielęgnacja bywa niezgodna z kompozycją parku i doborem gatunkowym drzew. Do obszarów prawnie chronionych zalicza się ponadto: gleby wysokich klas bonitacyjnych II - III kl., torfowiska i bagna - zgodnie z ustawą z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (tekst jednolity z 2004 r. Dz. U. Nr 121, poz ze zmianami), lasy ochronne - zgodnie z ustawą z dnia 28 września 1991 r. o lasach (tekst jednolity Dz. U z 2005 r. Nr 45, poz. 435). Na terenie gminy niewielki obszar lasów przy Winnej Górze oraz pas leśny długości ca 600 m przecięty szosą Poznań - Jarocin należący do leśnictwa Brodowo zaliczone zostały do lasów ochronnych (masowego wypoczynku); źródła oraz ujęcia wód - zgodnie z ustawą Prawo wodne z dnia 24 października 1974 r. (jednolity tekst Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz ze zmianami) oraz rozporządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie zasad ustanawiania stref ochronnych źródeł i ujęć wody (Dz. U. Nr 116 poz. 504). Warunki klimatyczne Gmina Środa wg podziały Romera położona jest w krainie Wielkich Dolin. Gmina znajduje się w strefie występowania najmniejszych opadów w kraju. Otrzymuje w ciągu roku średnio 499 mm opadu, przy czym stosunkowo niskie wartości charakterystyczne są dla okresu całego roku. Maksimum opadów notuje się w lipcu (781 mm), minimum w lutym (124 mm). Średnie temperatury powietrza na podstawie danych ze stacji Pętkowo w okresie wynosiły odpowiednio: średnia minimalna stycznia -1,5 o C, średnia maksymalna lipca +19 o C, średnia roczna +8,5 o C. Liczba dni mroźnych wynosi średnio dni, liczba dni z przymrozkami wynosi średnio dni, a czas trwania pokrywy śnieżnej średnio dni. Okres wegetacyjny wynosi średnio dni. Przymrozki występują jeszcze w połowie kwietnia na większości terenu i w końcu kwietnia (rzadko w pierwszych dniach maja) na terenie dolinnym. Przeważają wiatry z kierunków SW i W co uwarunkowane jest cyrkulacją atmosferyczną w tej części kraju. Klimat gminy należy do łagodnych, ciepłych, w pełni sprzyjających produkcji rolnej. 28

29 Rolnicza przestrzeń produkcyjna Gmina Środa Wlkp. wyróżnia się występowaniem zwartych obszarów z glebami bardzo dobrymi i dobrymi. Pod względem jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej gmina zajmuje 5 miejsce w byłym województwie poznańskim ze wskaźnikiem 78,6 pkt. w skali 100-punktowej (przy średniej dla byłego woj. poznańskiego 67,6 pkt. i ogólnopolskiej 66,6 pkt.). Pod względem użytkowania gruntów gmina charakteryzuje się bardzo dużym udziałem gruntów ornych (76,5%), małą ilością użytków zielonych (7,2%), niską lesistością (6,8%), oraz małą powierzchnią wód otwartych (1,0%). Użytki rolne łącznie stanowią ok. 84,0% powierzchni gminy. Na obszarze gminy występują gleby klasy od II do VIz w kompleksach glebowo-rolniczych: grunty orne 1-pszenny bardzo dobry 2-pszenny dobry 3-pszenny wadliwy 4-żytni bardzo dobry 5-żytni dobry 6-żytni słaby 7-żytni bardzo słaby 8-zbożowo-pastewny mocny 9-zbożowo-pastewny słaby ,3% 25,8% 0,3% 26,2% 21,7% 11,6% 5,3% 2,6% 2,2% użytki zielone 1z-użytki zielone bardzo dobre i dobre - brak 2z-użytki zielone średnie - 54,4% 3z-użytki zielone słabe i bardzo słabe - 45,6 % Grunty orne to przeważnie gleby brunatne wyługowane, bielice, czarne ziemie i czarne ziemie zdegradowane oraz mursze. Rozmieszczenie przestrzenne gleb uwarunkowane jest morfologią powierzchni. Gleby słabe i najsłabsze związane są morfologicznie z występowaniem sandru oraz dolin rzecznych zbudowanych głównie z piasków różnoziarnistych. Są to gleby w kompleksach przeważnie 6 i 7 oraz 9. Dna dolin i obniżeń terenowych zajęte są przez łąki, a także gleby w 8 i 9 kompleksie zbożowo-pastewnym mocnym (kl. III i IV) i słabym (kl. V i VI) oraz gleby w 6 i 7 kompleksie żytnio-ziemniaczanym słabym (kl. V) i żytniołubinowym (kl. V i VI). Z występowaniem wysoczyzny morenowej związane są gleby wysokich i średnich klas w kompleksie: 1 i 2 pszennym bardzo dobrym i dobrym (klasy II - III), w 3 pszennym wadliwym (klasy II - IVa), w 4 żytnim bardzo dobrym klasy (IVa - IVb) oraz w 5 żytnim dobrym - (klasy IVa - IVb). Gleby 3 kompleksu pszennego wadliwego, położone głównie w południowej części gminy, charakteryzują się występowaniem zmywów i okresowym niedoborem wilgoci. Wskazane jest tu prowadzenie gospodarki sadowniczej. W celu zapobiegania degradacji gleb wskazane jest wprowadzenie 29

30 zadrzewień ochronnych: wzdłuż strefy wododziałowej oraz śródpolnych i przydrożnych. Obszary gleb słabych usytuowane są w zachodniej oraz południowej części gminy (związane z Pradoliną Warciańsko-Odrzańską) i charakteryzują się znacznymi powierzchniami gleb żytnich słabych i bardzo słabych wskazanych pod uprawę żyta i ziemniaków. Tereny rolniczo nieprzydatne (RN) wskazane są pod zalesienia. Ponadto tereny te z powodu przepuszczalnego podłoża (sandr) charakteryzują się płytko zalegającym poziomem zwierciadła wód gruntowych. Obszar gminy położony w części południowej obejmuje kompleksy gleb słabych, które częściowo wskazane są do zamiany na tereny leśne lub pasy zadrzewieniowe ciągów ekologicznych. Analiza podstawowych elementów środowiska przyrodniczego potwierdza fakt, że gmina pod względem jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej ma bardzo korzystne warunki dla rozwoju rolnictwa: przeważają tu gleby wykazujące w wierzchnich warstwach skład mechaniczny piasków gliniastych i piasków gliniastych mocnych, od cm od powierzchni terenu podścielone gliną. Drugą grupę stanowią gleby zawierające od powierzchni warstwę piasków słabogliniastych lub luźnych podścielone piaskami luźnymi, rzadko gliną. Gleb wykazujących w warstwach wierzchnich pył ilasty lub glinę na terenie gminy nie spotkano; użytki zielone położone są głównie w dolinach rzek i drobnych cieków; występują tu często gleby mułowo-torfowe lub torfiaste; występują stosunkowo duże powierzchnie gleb optymalnie uwilgotnionych, o dobrych wartościach retencyjnych (czarne ziemie) Zniszczenia, zagrożenia i degradacja środowiska W wyniku działalności gospodarczej i procesów urbanizacyjnych na terenie miasta i gminy Środa Wlkp. nastąpiły niekorzystne przeobrażenia środowiska przyrodniczego. Główne elementy zagrożeń i degradacji środowiska przedstawiono na mapie Zagrożenia, zanieczyszczenia i degradacja środowiska w skali 1: W 1995 r. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska przeprowadził weryfikację gmin pod względem występowania zagrożeń środowiska zgodnie z instrukcją Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska. Gmina Środa Wlkp. zaliczona została do grupy B, w której wyniki badań nie wskazują na występowanie ponadnormatywnych zanieczyszczeń, mimo stwierdzonego antropogenicznego oddziaływania. Podstawowe problemy występujące na terenie gminy związane są z: ochroną ekosystemów dolin rzecznych, a przede wszystkim rzek Maskawy i Strugi Średzkiej, 30

31 stanem czystości rzek, gospodarką ściekową, jakością wód podziemnych piętra czwartorzędowego, zanieczyszczeniem powietrza, hałasem, szczególnie komunikacyjnym, eksploatacją wysypiska śmieci i mogilnika, degradacją gruntów spowodowaną eksploatacją powierzchniową. Doliny rzeczne, szczególnie rzek Moskawy, Strugi Średzkiej, Miłosławki czy Wielkiego Rowu pomimo przekształceń antropogenicznych ciągle stanowią jedno z najcenniejszych środowisk przyrodniczych. Tworzą wykształcone korytarze ekologiczne. Ochrona ekosystemów dolin rzecznych związana jest nieodłącznie z ochroną czystości i jakości rzek. Rzeki w gminie przepływają przez tereny rolnicze, wylesione, co powoduje wzrost stopnia skażenia wód. Czystość rzek na terenie gminy nie odpowiada normom. Badania przeprowadzone przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska wykazały przekroczenie norm w zakresie związków fosforu, azotu, azotanu i substancji biogennych. Nie prowadzi się badań stanu czystości zbiornika Środa. Prowadzone są tylko przez Sanepid badania stanu czystości kąpieliska w m. Środa Wlkp. na ww zbiorniku. W lipcu 1999 r. wody nie nadawały się do kąpieli. Systematycznie obniża się jakość wód podziemnych. Wody te objęte zostały programem monitorowania w celu ograniczenia ujemnego wpływu czynników antropogenicznych. Na zanieczyszczenie narażone są najbardziej zbiorniki wodonośne występujące w obrębie utworów czwartorzędowych. Szczególnie na oddziaływanie zanieczyszczeń antropogenicznych narażona jest Pradolina Warszawsko-Berlińska uznana za Główny Zbiornik Wód Podziemnych (GZWP nr 150) wymagający szczególnej ochrony. WIOŚ prowadzi tymczasowy regionalny monitoring zwykły wód podziemnych. W m. Środa Wlkp. istnieje punkt pomiarowy zwykłych wód podziemnych z piętra czwartorzędowego. Jakość wód w tym punkcie zaliczono do III klasy (wody niskiej jakości). Ochrona powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniem polega na ograniczeniu i eliminowaniu wprowadzanych do powietrza substancji zanieczyszczających przez zakłady produkcyjne i usługowe, pojazdy samochodowe, hałdy i wysypiska oraz inne źródła zanieczyszczeń (Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. z późniejszymi zmianami o ochronie i kształtowaniu środowiska). Od 1990 r. notowany jest spadek emisji zanieczyszczeń powietrza. Jednak nadal głównym źródłem zanieczyszczeń na terenie gminy są: Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska, Hortex, Cukrownia Środa, Zakłady Mięsne Pozmeat. Coraz większym problemem staje się zagrożenie środowiska hałasem i zanieczyszczeniami komunikacyjnymi. Największym źródłem zanieczysz- 31

32 czeń powietrza (tlenek węgla, węglowodory i tlenki azotu i ołowiu) stanowi droga krajowa Poznań - Jarocin. Uciążliwość tej trasy jest znaczna z powodu dużego natężenia ruchu, który wynosi ok pojazdów na dobę, tj. ok. 700 pojazdów na godzinę. Zagrożeniem dla środowiska jest składowisko odpadów komunalnych dla miasta i gminy znajdujące się we wsi Nadziejewo. Do 1995 roku eksploatowana była stara część wysypiska położona bliżej toru kolejowego o pow. ok. 9,0 ha. Obecnie kończy się rekultywacja tej części wysypiska prowadzona zgodnie z opracowanym projektem. Nowa część o pow. 1,0 ha ma uregulowany stan formalno-prawny, posiada uszczelnienie dna folią PEHD. Prowadzony jest też drenaż zbierający odcieki ze składowiska do odpowiednich zbiorników. Eksploatacja nowej części wysypiska przewidziana jest do 2015 r. Na terenie składowiska znajdują się też: betonowy mogilnik do składowania opakowań ochrony po środkach ochrony roślin i nawozach sztucznych oraz kontenery przeznaczone do odzysku surowców wtórnych. Zagrożeniem dla środowiska pozostaje stara część wysypiska nie posiadająca uszczelnionego podłoża. W ramach rekultywacji uszczelniono wierzchnią część wysypiska, co ograniczyć ma wypłukiwanie odcieków do gruntu oraz ich migrację do wód gruntowych i w stronę rzeki Moskawy. Wykonano także rurociąg odciekowy o specjalnej konstrukcji przegradzający drogę ocieków w kierunkiu południowym. Są to jedyne zabezpieczenia wód przed zanieczyszczeniem. 4. Środowisko kulturowe Zasoby kulturowe niżej wyszczególnione wykazane zostały na planszy w skali 1: pt.: Środowisko kulturowe. Jednak ze względu na skalę opracowania nie udało się precyzyjnie zlokalizować wszystkich obiektów (dotyczy to szczególnie domów mieszkalnych). Jedynie obiekty ujęte w rejestrze Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, prawnie chronione, posiadają dokładną lokalizację. Należy zwrócić uwagę, że przytoczony wykaz może posłużyć jedynie jako materiał pomocniczy przy opracowywaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, gdyż zmiany następujące w tym zakresie są duże: wykaz ten może być umniejszony (co nie powinno mieć miejsca ale zdarza się z powodu doprowadzenia obiektów chronionych do ruiny lub z powodu zatracenia walorów kulturowych przez dokonywanie bezprawnych przeróbek) albo wzbogacony o dodatkowe obiekty ( starzenie się budynków, nowe spojrzenie na obiekty, które wcześniej ocenione zostały jako nie przedstawiające szczególnych walorów itp.). Również granice zespołów pałacowych, dworskich i folwarcznych są jedynie orientacyjne, nie poparte dokumentacjami historyczno-urbanistycznymi, a wyznaczone na podstawie występowania 32

33 obiektów, które funkcjonalnie i przestrzennie związane były z danym zespołem. Występowanie stanowisk archeologicznych na planszy Środowisko kulturowe tylko zasygnalizowano, natomiast są one precyzyjnie zlokalizowane na załączonych mapach w skali 1: Rys historyczny Najwcześniejsze dokumentacje z obszaru obecnej gminy pochodzą z roku 1170, kiedy to wymieniona została w źródłach historycznych nazwa wsi Koszuty. Kolejne wzmianki w źródłach historycznych informują o pojawieniu się następnych osad: w 1231 r. - Środy, 1240 r. - Mącznik, w 1250 r. - Winnej Góry, w 1281 r. - Urniszewa, w 1290 Dębicza, w 1305 r. - miejscowości Chocicza, Chudzice, Nietrzanowo, Ołaczewo, Czarne Piątkowo i Rumiejki. W kolejnych latach pojawiły się: Brodowo, Brzezie, Pętkowo i Słupia, a około roku 1400 Kijewo, Olszewo, Strzeszki, Pierzchno, Połażejewo i Ruszkowo. W latach doszło Januszewo, później Brzeziak, a po roku 1800 pojawiły się: Annopole, Henrykowo, Pierzchnica, Romanowo, Podgaj i Tadeuszewo. Były tu posiadłości królewskie, duchowne i szlacheckie. Własność królewską stanowiła Środa oraz wsie: Trzebisławki, Pławce, Rumiejki i Ulejno. Środa była grodem książęcym, wspomnianym w źródłach historycznych w 1231 r., bowiem w tym roku zmarł tu książę Władysław Laskonogi; w roku 1233 należała do Henryka Brodatego, później do Bolesława Pobożnego. W roku 1331 Krzyżacy spalili tę osadę, a także Winną Górę i inne wsie biskupie. Po otrzymaniu praw miejskich około 1370 r. miasto szybko się rozwijało. Tu odbywały się sejmiki szlacheckie dla województwa poznańskiego i kaliskiego, tu też organizowane były różne wielkopolskie konferencje. Środa powstała jako osada targowa na drodze handlowej z Poznania do Kalisza, krzyżującej się tu ze szlakiem Gniezno - Śrem. Miasto otrzymało regularne rozplanowanie z kwadratowym rynkiem i szachownicą ulic. Na rynku wzniesiono ratusz, a w jego pobliżu kościół parafialny i kolegiacki NMP oraz kościół św. Krzyża i klasztor dominikanów (w 1420 r.). W późniejszych latach ( ) wzniesiono kościoły p.w. Wszystkich Św. i p.w. Św. Sebastiana. Zabudowę drewnianą od czasu do czasu niszczyły pożary, ludność zaś dziesiątkowały epidemie. W latach miasto zostało splądrowane przez Szwedów, mimo to nabierało coraz większego znaczenia jako ośrodek rzemieślniczy różnych specjalności. Z okresu przedrozbiorowego godne uwagi są trzy postacie pochodzące z tego terenu: Starosta Ambroży Pompowski - syn ubogiego szlachcica, który studiował na Uniwersytecie Krakowskim i przebywał kilka lat na dworze 33