Polsko-niemieckie miejsca pamięci Deutsch-polnische Erinnerungsorte

Transkrypt

1 Projekt: Polsko-niemieckie miejsca pamięci Deutsch-polnische Erinnerungsorte Exposé pełna nazwa projektu: Polskie i niemieckie kultury pamięci w historii longue durée. Nowe podejście do dziejów stosunków polsko-niemieckich stan z r. Przewidziany na pięć lat interdyscyplinarny projekt badawczy Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie (CBH PAN) ma na celu spojrzenie na historię stosunków polskoniemieckich z nowej perspektywy. Jego wynikiem będzie czterotomowa publikacja w języku polskim i niemieckim, której wydanie planowane jest na rok Będzie ona próbą analizy wspólnych, osobnych i paralelnych polsko-niemieckich miejsc pamięci. Z metodologicznego punktu widzenia będzie to również pierwsza próba połączenia badań nad kulturami pamięci z historią wzajemnych relacji. Uzupełnią ją trzy antologie tekstów oraz interdyscyplinarny leksykon. Publikacje te stanowią integralną część projektu, wpisując się tematycznie w horyzont historii drugiego stopnia. Pozwalają uporządkować i ujednolicić jego metodologiczne podstawy. Zainicjowany przez Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie projekt jest największym polsko-niemieckim przedsięwzięciem badawczym i z kilku względów zasługuje na szczególną uwagę: jest jednym z największych w ostatnich latach interdyscyplinarnym przedsięwzięciem humanistycznym: w realizacji jego zasadniczej części - pracach nad trzytomową publikacją " i uzupełniającym czwartym tomem - bierze udział ponad stu badaczy, w historii polsko-niemieckiej współpracy naukowej stanowi on niewątpliwie przykład zakrojonej na najszerszą skalę współpracy, jego poszczególne elementy dotyczą empirycznego, metodologicznego i teoretycznego wymiaru badania przeszłości i nie są przypadkowym zestawieniem kilku projektów, lecz stanowią komplementarne części składowe przemyślanej i spójnej całości, wartością dodaną projektu jest budowanie i intensyfikacja polsko-niemieckiej komunikacji naukowej zarówno w trakcie jego realizacji (dzięki serii konferencji, warsztatów, prezentacji i 1

2 dyskusji) jak i w dłuższej perspektywie (dzięki kilku opartym na rzetelnych analizach i nowatorskim publikacjom). Dzięki temu prezentowany tu projekt jest nie tylko klasycznym przedsięwzięciem edytorskim, ale także - lub raczej: przede wszystkim - jedyną w swoim rodzaju formą budowania transgranicznego i interdyscyplinarnego dialogu naukowego. Inicjatorami projektu są: prof. dr hab. Hans Henning Hahn, Carl v. Ossietzky Universität Oldenburg, Fak. IV, Institut für Geschichte, Abt. Osteuropäische Geschichte prof. dr hab. Robert Traba, Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie (CBH PAN Berlin) i Freie Universität Berlin, Friedrich Meinecke Institut. Profesorowie Traba i Hahn są we współpracy z dr Maciejem Górnym i mgr Kornelią Kończal autorami koncepcji całego przedsięwzięcia oraz poszczególnych projektów. Inicjatorzy realizują projekt we współpracy z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie (IH PAN) i Deutsches Polen-Institut, Darmstadt (DPI). Kontekstualizacja projektu Od przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku badanie kultur pamięci cieszy się dużą popularnością i jest obecnie jednym z kluczowych problemów badawczych w naukach społecznych i humanistycznych. Zaproponowana przez francuskiego historyka Pierra Norę forma uprawiania historii, którą określił on mianem historii drugiego stopnia" (histoire au second degré) stanowi dobre uzupełnienie tradycyjnej historiografii. Historia drugiego stopnia nie zajmuje się historią polityczną i zdarzeniową, które dominowały we wcześniejszych badaniach nad przeszłością, lecz pyta o powstawanie pamięci zbiorowych, zmiany, jakim podlegały i podlegają kolektywne wyobrażenia dotyczące przeszłości oraz rolę pamięci w procesach konstytuujących zbiorowe tożsamości. Badacz uprawiający historię drugiego stopnia jest zatem zobligowany do zastosowania obszernego katalogu pytań, pracy interdyscyplinarnej i oparcia się na szerszej bazie źródłowej. Kluczową rolę w historii drugiego stopnia odgrywa koncepcja miejsc pamięci / lieux de mémoire. W prezentowanym projekcie kategoria ta jest punktem wyjścia dla nowego spojrzenia na historię relacji polsko-niemieckich w perspektywie długiego trwania (longue durée). Projekt Polskie i niemieckie kultury pamięci w historii longue durée - nowe podejście do dziejów stosunków polsko-niemieckich" obejmuje następujące przedsięwzięcia: Projekt zasadniczy: czterotomowa polska i niemiecka publikacja Polsko-niemieckie miejsca pamięci Deutsch-polnische Erinnerungsorte" (w sumie każdorazowo ok stron) redakcja: Robert Traba i Hans Henning Hahn we współpracy z Maciejem Górnym i Kornelią Kończal; planowana data publikacji: 2011 r. 2

3 Projekty towarzyszące: projekt nr 1: jednotomowa interdyscyplinarna antologia polskich tekstów na temat badania kultur pamięci i pamięci zbiorowej w niemieckim tłumaczeniu (2010 r.) projekt nr 2: dwutomowa antologia tekstów niemieckich i zachodnioeuropejskich na temat pamięci zbiorowej w polskim tłumaczeniu (2010 r.) projekt nr 3: jednotomowa antologia specjalnie przygotowanych tekstów upowszechniających refleksję nt. pamięci zbiorowej i miejsc pamięci (2011 r.). Pełni ona rolę zwiastuna zasadniczego projektu". projekt nr 4: interdyscyplinarny leksykon Modi Memorandi (2012 r.) Poszczególne publikacje stanowią spójną całość i każda nosić będzie logo Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie. Krótki opis poszczególnych projektów Czterotomowa publikacja Polsko-niemieckie miejsca pamięci Deutsch-polnische Erinnerungsorte" będzie obejmować około stu artykułów autorstwa polskich i / lub niemieckich badaczy oraz kilku naukowców z zagranicy (Czechy, Francja, Włochy, Szwajcaria) dotyczących poszczególnych miejsc pamięci. Lista haseł jest efektem prowadzonej przez niemal dwa lata otwartej dyskusji, jakie członkowie czteroosobowego zespołu konceptualizacyjnego odbywali od jesieni 2006 roku w ramach licznych konferencji, warsztatów i prezentacji projektu z naukowcami pochodzącymi z różnych krajów i różnych dyscyplin nauk społecznych i humanistycznych. W trakcie pracy nad projektem powstaje szereg artykułów dotyczących teorii i metody badania kultur pamięci. Teksty te zostaną opublikowane w czwartym tomie. Jego zasadnicza część dotyczyć będzie problematyki wzajemnego oddziaływania historii pamięci i historii wzajemnych relacji, przede wszystkim w odniesieniu do historii polsko-niemieckiego sąsiedztwa, współpracy i wrogości. Autorami poszczególnych tekstów będą zarówno członkowie zespołu konceptualizacyjnego (Górny, Hahn, Kończal, Traba) jak i naukowcy z szerszego grona osób współpracujących nad projektem. W efekcie istotą tego tomu ma być szeroka refleksja historiograficzna, której sens określają następujące problemy: o czym opowiada i nie opowiada historia stosunków polsko-niemieckich pisana przez pryzmat kategorii analitycznej bilateralne miejsca pamięci? Jaką stwarza nową perspektywę poznawczą? W jaki sposób wzbogaca instrumentarium metodologiczne? Jak wpisuje się w szeroki, europejski dyskurs o pamięci zbiorowej? Celem projektów towarzyszących jest zaprezentowanie polskim czytelnikom niemieckiego dyskursu na temat pamięci zbiorowej oraz zapoznanie niemieckiej publiczności z polskim dorobkiem w tej dziedzinie. Realizowana od kilku miesięcy antologia polskich tekstów w niemieckim tłumaczeniu będzie pierwszą tego typu publikacją umożliwiającą dokonanie transferu, szczególnie istotnego w kontekście nieznajomości polskiej refleksji na ten temat w Niemczech. Pomyślana jako pendant dwutomowa antologia niemieckich i zachodnioeuropejskich tekstów w polskim tłumaczeniu z pewnością ożywi rodzimy dyskurs nad pamięcią zbiorową. Idea wydania interdyscyplinarnego leksykonu stanowi efekt licznych dyskusji na temat projektu z polskimi i niemieckimi przedstawicielami nauk społecznych i humanistycznych. Jego celem jest próba uporządkowania oraz dokonania pewnych niezbędnych polsko-niemieckich ustaleń terminologicznych oraz wskazania podobieństw i różnic zarówno między polskimi i niemieckimi dyskursami na temat badania pamięci zbiorowej i jak też różnymi dyscyplinami naukowymi. Praca nad leksykonem odbywa się równolegle do pracy poszczególnych autorów nad artykułami na temat miejsc pamięci oraz w dialogu z nimi. 3

4 Kategoria wiodąca Kluczową częścią projektu jest czterotomowa publikacja, w której znajdzie się około 90 artykułów autorstwa polskich i niemieckich badaczy oraz naukowców z innych krajów na temat wspólnych, osobnych i paralelnych polsko-niemieckich miejsc pamięci. Punktem wyjścia w opracowywaniu koncepcji tej publikacji jest zaproponowana w latach 80. XX wieku przez Pierre'a Norę kategoria lieu de mémoire. W wydanych przez Etienna François i Hagena Schulze trzech tomach Deutsche Erinnerungsorte" (2001) kluczowa kategoria świadomie wykoncypowana została jako rozwinięcie koncepcji Nory, ponieważ redaktorzy dążyli do przeciwstawienia zamkniętej" koncepcję historii Francji otwartej" koncepcji historii Niemiec. W projekcie Polskie i niemieckie kultury pamięci w historii longue durée - nowe podejście do dziejów stosunków polsko-niemieckich" kategorię miejsce pamięci poddano krytycznej analizie i z konieczności wzbogacono o nowe refleksje wynikające z pracy nad paradygmatem lieux de mémoire w kontekście bilateralnym. W prezentowanym projekcie CBH PAN kategoria lieu de mémoire będzie konsekwentnie stosowana z uwzględnieniem jej znaczenia dla procesów konstytuowania zbiorowych tożsamości. Aktualność Projekt CBH PAN wyrasta z kilku tendencji wyraźnie obecnych zarówno w nauce jak i sferze praktyk społecznych: Pamięć zbiorowa jest od około 20 lat jednym z najintensywniej dyskutowanych i najbardziej innowacyjnych problemów badawczych w humanistyce i naukach społecznych, przy czym nie jest ona jeszcze - mimo deklaracji - kategorią wykorzystywaną z powodzeniem w badaniu relacji między sąsiadującymi ze sobą krajami i społeczeństwami. Prezentowana tutaj koncepcja odpowiada zatem na aktualne zapotrzebowanie poznawcze. Tematyczna rozpiętość projektu i wybrana orientacja metodologiczna są zaproszeniem do praktykowania interdyscyplinarności stanowiącej jeden z najbardziej aktualnych i najczęściej podnoszonych postulatów dotyczących nowoczesnej pracy naukowej. Ponieważ w wielu polsko-niemieckich debatach ostatnich lat historia i wyobrażenia o niej wykorzystywane są dla aktualnych potrzeb politycznych, projekt CBH PAN ma bezpośrednie odniesienie do aktualnych praktyk instrumentalizowania przeszłości. Prezentowany tu projekt nie jest jednak przedsięwzięciem politycznym i nie stawia sobie za cel interweniowania w aktualnie toczone spory i debaty. Tym niemniej może i powinien wnosić wkład w rozumienie polskich i niemieckich obrazów historii, przełamywanie czarno-białego widzenia przeszłości oraz dostrzeganie nie jednej, lecz wielu różnych polsko-niemieckich historii. Pozanaukowa popularność poruszanej problematyki z pewnością pozytywnie wpłynie na rozszerzenie kręgu czytelników przygotowywanej publikacji. Innowacyjność Innowacyjność projektu obecna jest zarówno w makro- (struktura całego projektu), jak i mikroperspektywie (specyfika poszczególnych projektów towarzyszących): Mimo zapowiedzi transnarodowego spojrzenia na miejsca pamięci, w żadnym ze zrealizowanych dotąd projektów nie została przedstawiona przekonująca refleksja metodologiczna dotycząca zastosowania tej kategorii w kontekście bilateralnym. W efekcie, projekt CBH PAN jest pierwszą próbą połączenia rzetelnej refleksji teoretycznej i metodologicznej z praktycznym zastosowaniem kategorii Erinnerungsort / miejsce pamięci do badania historii wzajemnych relacji. 4

5 Całkowicie nowe spojrzenie na problematykę miejsc pamięci w kontekście bilateralnym przynosi trzeci tom przygotowywanej publikacji. Przedmiotem analizy będą tu paralelne miejsca pamięci, czyli takie, które w obu kulturach pamięci pełnią podobne funkcje, mimo że u ich podstaw nie leżą te same wydarzenia, miejsca czy postaci. Chodzi, zatem o całkowicie nowe zogniskowanie badań na funkcje miejsc pamięci. Wśród autorów znajdują się przedstawiciele różnych dziedziny humanistyki i nauk społecznych, dysponujący doświadczeniem badawczym na więcej niż jednym polu wiedzy; bardzo licznie reprezentowani są ponadto młodzi naukowcy. Cechą różniącą projekt CBH PAN od innych dużych międzynarodowych przedsięwzięć badawczych jest intensywność dialogu między jego inicjatorami oraz autorami poszczególnych artykułów. Otwarty i oparty na dialogu charakter projektu jest możliwy m.in. dzięki serii konferencji i warsztatów, na których dyskutowane są metodologiczne i teoretyczne założenia projektu a autorki i autorzy artykułów na temat poszczególnych miejsc pamięci mają możliwość zaprezentowania konceptualizacji przygotowywanych przez nich tekstów. Projekt CBH PAN wyróżnia ponadto długoterminowa strategia PR, w której zastosowanie znajdują różne formy przekazu medialnego: prezentacja na stronie internetowej CBH PAN, artykuły prasowe, publikacje w czasopismach naukowych, audycje radiowe i telewizyjne, prezentacje na różnych - nie tylko historycznych - polskich i niemieckich konferencjach naukowych. Projekt Polskie i niemieckie kultury pamięci w historii longue durée - nowe podejście do dziejów stosunków polsko-niemieckich" wyróżniają nie tylko skala i zasięg przedsięwzięcia, ale też całościowe spojrzenie na badaną problematykę: polskie i niemieckie kultury pamięci badane są w szerokiej perspektywie czasowej i przestrzennej, a ich rozpiętość tematyczna umożliwia nowe spojrzenie na historię relacji polsko-niemieckich. Dzięki prowadzonej równolegle z badaniami poszczególnych naukowców nad konkretnymi aspektami polsko-niemieckich historii drugiego stopnia refleksji teoretycznej i metodologicznej (vide: antologie i - przede wszystkim - leksykon) projekt zaowocuje nowatorskim i spójnym metodologicznie studium kilkuset lat historii wzajemnych polsko-niemieckich oddziaływań. Transfer i dialog Dzięki współpracy polskich i niemieckich naukowców (a także badaczy z innych krajów) projekt Polskie i niemieckie kultury pamięci w historii longue durée - nowe podejście do dziejów stosunków polsko-niemieckich stanowi efekt dialogu między zachodnio- i wschodnioeuropejskimi tradycjami naukowymi oraz intensyfikuje polsko-niemiecką współpracę naukową. Podczas gdy francuska tradycja badania kultur pamięci (począwszy od Maurice'a Halbwachsa, poprzez Maurice'a Agulhona, Jacquesa le Goffa, Krzysztofa Pomiana po Pierre'a Norę) jest w obu krajach dość dobrze znana i to samo odnosi się do znajomości niemieckiej tradycji badawczej (przede wszystkim mowa o koncepcjach Jana i Aleidy Assmann, Haralda Welzera, Astrid Erll i in.) w Polsce (aczkolwiek uwaga ta odnosi się przede wszystkim do germanistów oraz badaczy zajmujących się studiami niemcoznawczymi), refleksja polskich naukowców nie istnieje w świadomości naukowców zachodnioeuropejskich. Nazwiska takie jak Ludwik Krzywicki, Kazimierz Kelles-Kraus, Florian Znaniecki, Stefan Czarnowski, Stanisław Ossowski czy Marceli Handelsmann bardzo rzadko kojarzone są z refleksją na temat historii drugiego stopnia. Także Barbara i Jerzy Szaccy, Andrzej Szpociński, Piotr Kwiatkowski, Jerzy Topolski, Andrzej F. Grabski, Marcin Kula, Jerzy Maternicki czy Hubert Orłowski nie są w niemieckiej scientific community kojarzeni z badaniami dotyczącymi pamięci zbiorowej. Struktura i sposób realizacji projektu CBH PAN stanowią bardzo dobrą sposobność do zmiany tej sytuacji. 5

6 Realizacja projektu Inicjatorzy projektu pracują od jesieni 2006 roku nad koncepcyjnymi i organizacyjnymi ramami przedsięwzięcia. Merytoryczną inauguracją projektu była zorganizowana w marcu 2007 roku w Berlinie konferencja, w której uczestniczyło ponad czterdziestu polskich i niemieckich przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych (historia, socjologia kultury, kulturo- i literaturoznawstwo). Dwudniowe debaty służyły nie tylko wymianie myśli na temat głównych koncepcji kształtujących tradycje naukowe w obu krajach; ich celem było też porównanie polskich i niemieckich tradycji badawczych z dyskursami innych krajów a także krytyczna analiza projektów zrealizowanych na płaszczyźnie regionalnej, transnarodowej i europejskiej. Efektem konferencji było m.in. wypracowanie rozumianej jako zaproszenie do dalszej dyskusji listy polsko-niemieckich miejsc pamięci. Od początku realizacji projektu odbyło się kilkanaście spotkań czteroosobowego zespołu konceptualizacyjnego. W marcu 2008 roku zorganizowana została w Słubicach konferencja dla kilkudziesięciu autorów artykułów na temat poszczególnych miejsc pamięci. Jej uczestnicy otrzymali wcześniej kilkudziesięciostronicowy reader zawierający teksty nt. założeń teoretycznych i metodologicznych projektu, opis jego genezy i krótką analizę tradycji dotychczasowych badań nad historią drugiego stopnia w Europie. Integralną częścią readera jest ponadto rozumiana - podobnie jak lista miejsc pamięci - jako zaproszenie do dyskusji próba zdefiniowania kategorii miejsce pamięci w bilateralnym kontekście. Konstruktywny i inspirujący charakter dyskusji w ramach słubickiej konferencji został udokumentowany w kilkustronicowym protokole rozesłanym następnie jej uczestnikom. Wiele formułowanych przez nich wskazówek, sugestii i uwag krytycznych zostało uwzględnionych w drugim, zaktualizowanym wydaniu readera, które otrzymali uczestnicy kolejnej konferencji dla autorek i autorów. Sukces słubickiej konferencji pozwala upatrywać z tej metodzie współpracy z autorami skuteczną możliwość stworzenia publikacji zawierającej spójne terminologicznie i zadjustowane metodologicznie artykuły na temat relacji polsko-niemieckich. Od 20 do 23 listopada w Lüneburgu, w dniach 12 i 13 grudniu 2008 roku w Berlinie zorganizowane zostały dwie kolejne konferencje dla autorek i autorów. Od 5 do 8 marca 2009 roku w Słubicach oraz od 7 do 10 maja w Berlinie tego roku zorganizowane zostały czwarta i piąta konferencja tego typu, na których zaprezentowanych i dyskutowanych zostało kilkanaście konceptualizacji powstających tekstów. Szósta i ostatnia konferencja cyklu odbyła się w połowie listopada bieżącego roku również w Berlinie. Równolegle do prac nad artykułami trwają prace nad poszczególnymi projektami towarzyszącymi (antologie i leksykon). Oprócz tego projekt jest prezentowany i dyskutowany w ramach organizowanych w Polsce i Niemczech wykładów i konferencji. Prof. dr hab. Hahn był organizatorem sesji tematycznej na XLVII Niemieckim Zjeździe Historyków w Dreźnie (1.X.2008), w której udział wzięło kilka osób związanych z projektem. Prof. dr hab. Traba był z kolei organizatorem odpowiedniej sekcji w ramach XVIII. Zjazdu Historyków Polskich, który odbył się we wrześniu tego roku w Olsztynie. Nad trzema antologiami pracują kilkuosobowe zespoły polskich i niemieckich badaczek i badaczy, przedstawicieli różnych dyscyplin nauk społecznych i humanistycznych. Interdyscyplinarny leksykon powstaje w gronie - docelowo - piętnastu młodych naukowców wspieranych przez kilku doświadczonych badaczy. Nad zasadniczą publikacją - czterema tomami zatytułowanymi Polsko-niemieckie miejsca pamięci Deutsch-polnische Erinnerungsorte" pracuje zespół ok. stu naukowców. W ich gronie znajdują się zarówno uznani i cenieni polscy i niemieccy badacze, jak i naukowcy młodego pokolenia - polscy i niemieccy doktoranci i doktorzy. Dowodem dużego zainteresowania projektem jest bardzo duża liczba zgłoszeń na Call for Authors 6

7 oraz ciągle nadsyłane inicjatywne zgłoszenia osób zainteresowanych współtworzeniem publikacji. Proces rekrutacji autorów zakończył się na początku 2009 roku. Termin złożenia tekstów przewidziany jest na jesień tego roku. Wtedy też rozpocznie się staranna redakcja tekstów i ich tłumaczenie Publikacja powinna ukazać się po polsku i po niemiecku w 2011 roku. Szczegółowy opis projektu: Projekte Polsko-niemieckie miejsca pamięci Deutsch-polnische Erinnerungsorte Kontakt: Kornelia Kończal, koordynatorka projektu Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie Majakowskiring 47, Berlin Tel Fax: konczal@panberlin.de Copyright by Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie Zentrum für Historische Forschung Berlin der Polnischen Akademie der Wissenschaften 7