O zrównoważonym rozwoju gospodarki. lokalnej

Transkrypt

1 JULES PRETTY O zrównoważonym rozwoju gospodarki lokalnej Bogactwa naturalne Kapitał społeczny Kapitał ludzki Kapitał fizyczny Kapitał finansowy FUNDACJA WSPOMAGANIA WSI Warszawa 1999

2 Tytuł oryginału: Sustainable Development for Local Economies ( September 1998) Jules PRETTY 1 Centrum Ochrony Środowiska i Społeczności Lokalnych (Centre for Environment and Society) Uniwersytetu hrabstwa Essex Jules Pretty jest dyrektorem Ośrodka Ekologii i Społeczeństwa w Uniwersytecie Essesx. Przedtem pracował w Instytucie Ochrony Środowiska i Rozwoju w Londynie, gdzie w latach był dyrektorem Wydziału ds. Zrównoważonego Rolnictwa. Jako dyrektor Instytutu Jules Pretty był zaangażowany w szereg prac badawczych, szkoleń i programów w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej. Był jednym z pierwszych, którzy zastosowali metody udziału społeczności lokalnych w przygotowaniu programów rozwoju lokalnego. Prowadził programy na rzecz rozwoju lokalnego w 25 krajach. Opublikował m. in. książki: Żywa Ziemia Rolnictwo, Żywność i Odrodzenie Rolniczych Obszarów Europy (1998), Odrodzenie Rolnictwa: Założenia i Praktyka dla Samowystarczalności (1995)i, Poradnik szkolenia metodą współuczestniczenia i działania (1995), Ukryte Żniwa Żywność Rosnąca Dziko i Systemy Rolnictwa (1992), Niechciane Żniwa Rolnictwo i Zanieczyszczenia (1991). Pełni liczne funkcje w zarządach stowarzyszeń brytyjskich zajmujących się rozwojem rolnictwa i terenów wiejskich, jest doradcą rządu w sprawach ochrony środowiska i rozwoju społeczności lokalnych. Fundacja Wspomagania Wsi dziękuje p. Julesowi Pretty za pozwolenie na wydanie niniejszej broszury w języku polskim. dla tekstu polskiego Fundacja Wspomagania Wsi Fundacja Wspomagania Wsi (Rural Development Foundation) ul. Obozowa Warszawa tel/fax: +4822/ ; fww@fww.org.pl http// Warszawa, listopad Contact: Jules Pretty, Centre for Environment and Society, John Tabor Labs, University of Essex, Colchester CO4 3SQ. jpretty@essex.ac.uk 2

3 Wprowadzenie Fundacja Wspomagania Wsi prowadzi na terenach wiejskich szereg programów mających na celu stworzenie lepszych warunków życia poprzez wspieranie rozwoju infrastruktury, obniżenie stopy bezrobocia, stworzenie możliwości rozpoczęcia działalności gospodarczej przez ludzi młodych i stworzenie dodatkowych źródeł dochodu dla rolników. Ich skuteczność zależy w dużej mierze od rozwoju gospodarki w kraju. Bez wzrostu gospodarczego mikropożyczki czy dogodne kredyty na tworzenie nowych miejsc pracy zawisną w próżni. Równie ważny, a może nawet ważniejszy jest rozwój lokalny. Bez niego - tak jak bez wzrostu gospodarczego w skali kraju - agroturystyka, mikropożyczki na samo-zatrudnienie, nisko oprocentowane pożyczki na tworzenie miejsc pracy będą martwymi programami. Niestety w Polsce jest jeszcze wiele gmin, które są pod tym względem źle przygotowane, w których nic się nie dzieje. Mając to na uwadze Fundacja Wspomagania Wsi, Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Fundacja Inicjatyw Społeczno Ekonomicznych i amerykańska Coastal Enterprises Incorporated przy wsparciu finansowym Fundacji Forda i Amerykańskiej Agencji na rzecz Rozwoju Międzynarodowego (USAID) utworzyły grupę roboczą pod nazwą PWG (od angielskiej nazwy Practicioners Working Group) i rozpoczęły program mający na celu zwrócenie uwagi na ten problem. Niniejsza broszurka omawia w prosty sposób zagadnienia rozwoju lokalnego. Napisana została z myślą o działaczach samorządowych i działaczach lokalnych organizacji pozarządowych. Omawia, co prawda, różne przykłady z Wielkiej Brytanii, ale według mnie prawie wszystkie zalecenia można zastosować do warunków polskich. Piotr Szczepański Prezes Zarządu Fundacji 3

4 Spis treści Streszczenie 5 Gospodarka globalna a gospodarka lokalna 6 Ochrona środowiska a wzrost zatrudnienia 8 Zalety lokalnej społeczności i lokalnej gospodarki 10 Pięć głównych aktywów gospodarki lokalnej 11 Właściwości gospodarki lokalnej 12 Porównanie różnych koncepcji rozwoju 15 Dziesięć dziedzin lokalnego rozwoju ekonomicznego Agroturystyka i ochrona przyrody Odpady i ich przetwarzanie Kontakty między firmami, tworzenie platform dyskusyjnych Zrównoważona gospodarka rolna Handel żywnością i odzyskiwanie utraconych dochodów Leśnictwo i rybołówstwo Planowanie rozwoju z udziałem społeczności 25 lokalnych 8. Wykorzystywanie lokalnych źródeł energii Drobny handel spożywczy Mikrofinansowanie i niekonwencjonalne formy wymiany handlowej 27 Niezbędne reformy 28 Diagramy 1. Pięć zasobów gospodarki lokalnej Przemiana zasobów lokalnych w pożądane procesy Wycieki z naczynia gospodarki lokalnej Przeciwdziałanie wyciekom 31 Dodatek: Ochrona środowiska na wsi: nawożenie a ochrona zasobów wodnych 32 4

5 Streszczenie Niniejszy tekst przedstawia zasady funkcjonowania zrównoważonej gospodarki na szczeblu lokalnym. Wyróżnia i charakteryzuje pięć podstawowych bogactw gospodarki lokalnej: zasoby naturalne, społeczne, ludzkie, fizyczne i finansowe. Dzięki odpowiedniej polityce, wdrażaniu stosownych procesów i działań instytucjonalnych, zasoby te można wykorzystać w sposób przynoszący społeczności lokalnej pożądane rezultaty w postaci miejsc pracy, dobrobytu, ożywienia gospodarki, czystego środowiska, oszczędności surowców, zmniejszenia przestępczości, poprawy opieki medycznej i szkolnictwa, rozwoju turystyki, i temu podobnych. Te zmiany przyczyniają się z kolei do wzrostu zasobności danej społeczności. W zrównoważonej gospodarce lokalnej następuje akumulacja podstawowych bogactw, które możemy także nazwać aktywami. Gospodarka niezrównoważona narusza zastane aktywa, traktując kapitały jakby to były dochody, i w rezultacie ograbia przyszłe pokolenia. Ponadto gospodarka niezrównoważona sprzyja wyciekaniu kapitału: każdy zakup towarów wyprodukowanych gdzie indziej powoduje wyciek pieniędzy; każdy przypadek wyeksportowania surowców lokalnych bez przetworzenia ich w celu dodania im wartości wzbogaca zasoby innej społeczności. Polityka zrównoważonej gospodarki lokalnej bynajmniej nie wyklucza kontaktów ze światem zewnętrznym. Chodzi jedynie o to, by na pierwszym miejscu postawić troskę o możliwie najlepsze wykorzystanie posiadanych zasobów. Można wyróżnić pięć następujących zasad, na których opiera się zrównoważona gospodarka lokalna: 1) eliminacja niepotrzebnych wycieków kapitału; wykorzystanie odnawialnych zasobów własnych, nie pochodzących z zewnątrz; 2) przetwarzanie zasobów finansowych w obrębie społeczności, a więc kupowanie lokalnych wyrobów i korzystanie z lokalnych usług; 3) przetwarzanie produktów lokalnych nim zostaną sprzedane na zewnątrz; 4) organizowanie uczestników procesu gospodarczego (osób i instytucji) w spójne grupy, tworząc w ten sposób klimat wzajemnego zaufania, promując lepszą wymianę i korzystne kontakty; 5) przyciąganie aktywów zewnętrznych: kapitału, kwalifikacji, nowych technik. 5

6 Ponadto w pracy zostaną wymienione i opisane wszystkie działy gospodarki lokalnej, w których można stosować gospodarkę zrównoważoną. Cytowane przykłady pokazują rozmiary wynikających stąd korzyści, oraz stopień w jakim przyczyniają się one do wzbogacenia podstawowych aktywów. Omówione zostaną następujące zagadnienia dotyczące gospodarki lokalnej. 1. Agroturystyka i ochrona przyrody. 2. Odpady i ich przetwarzanie. 3. Promowanie kontaktów między firmami, tworzenie platform dyskusyjnych. 4. Zrównoważone rolnictwo a gospodarka lokalna. 5. Obrót żywnością i odzyskiwanie utraconych dochodów. 6. Leśnictwo i rybołówstwo. 7. Udział społeczności lokalnych w planowaniu ich rozwoju. 8. Wykorzystanie lokalnych źródeł energii. 9. Sklepy spożywcze. 10. Mikrofinansowanie oraz niekonwencjonalne formy kredytowania i wymiany handlowej. Gospodarka globalna a gospodarka lokalna Rosnąca globalizacja gospodarki stwarza wielu społecznościom świata nowe możliwości rozwoju. Odsetek światowej produkcji podlegającej wymianie handlowej wzrósł z 5% w 1950 roku do 23% w chwili obecnej. Światowa Organizacja Handlu przewiduje, że w miarę dalszej liberalizacji handlu światowego odsetek ten może sięgnąć 50% w 2020 roku. Tendencja ta budzi także niepokój. W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych swobodny przepływ kapitału przyczynił się do gwałtownej ekspansji azjatyckich tygrysów. Jednakże w 1997 bańka prysła i nastąpił gwałtowny odpływ kapitału, wywołując w wielu krajach (w tym i w Polsce) poważne problemy ekonomiczne. Równocześnie rosną zagrożenia dla środowiska naturalnego, mimo powszechnej świadomości ich istnienia oraz znajomości przyczyn. Ogólna zmiana klimatu, zanieczyszczenie powietrza, wody i gleby, zasolenie, stały ubytek zasobów wodnych i lasów, wymieranie gatunków, nadmierne zużycie energii - wszystko to są objawy złożonego procesu niszczenia niezbędnych do życia naturalnych zasobów ziemi. 6

7 Obok tych powszechnych tendencji, od pewnego czasu zaczynają się rodzić alternatywne modele rozwoju, w których główny nacisk kładzie się na zrównoważony rozwój gospodarki lokalnej. Dane empiryczne wskazują na korzyści płynące z nowego podejścia do spraw gospodarki i rozwoju. Okazuje się, że nowe metody pozwalają lepiej żyć i zużywać mniej surowców; tworzyć nowe miejsca pracy i rozwijać przedsiębiorczość, poprawiać stan naturalnego środowiska, budować trwałe więzi społeczne. Zrównoważony rozwój to coś więcej niż troska o zachowanie gatunków, lasów i oceanów; to taki model społeczności i gospodarowania zasobami, który poprawia jakość życia, nie niszcząc naturalnego środowiska. Skoro model ten przynosi tyle korzyści, może ktoś w tym miejscu zapytać, to dlaczego dopiero dziś zaczyna się go wprowadzać w życie? Współautor wydanej w 1997 książki Factor Four (Czwarty czynnik) Amory Lovins tłumaczy to, między innymi, wpływem "ekonomicznego fundamentalizmu, którego rzecznicy wychodzą z założenia, że wszystko, co było tego warte, najpewniej zostało już dawno wypróbowane. Lovins zwraca też uwagę na istotną zmianę jaka nastąpiła w świecie pod koniec mijającego stulecia. Nasze koncepcje dotyczące natury ekonomicznego rozwoju ukształtowały się w ciągu ostatnich dwustu lat. Rewolucje przemysłowe XVIII-go i XIX-go wieku opierały się na prostym założeniu: przy niedoborze rąk do pracy i obfitości surowców, postęp należy osiągać przez zwiększanie wydajności pracy, nie oglądając się na stan środowiska. Zasada ta nawet po dziś dzień często stanowi miarę gospodarczego sukcesu. Na pojawiające się trudności, wszyscy przedsiębiorcy, farmerzy, sfera budżetowa mają jedno rozwiązanie: redukcje, restrukturyzacje, czyli po prostu zwalnianie ludzi z pracy. Rezultatem jest pełzający wzrost bezrobocia w krajach uprzemysłowionych. W państwach OECD 2 żyje dziś 35 milionów bezrobotnych, dwa razy więcej niż w 1975 roku. Z tego 20 milionów to obywatele krajów Unii Europejskiej 11% wszystkich zatrudnionych; przynajmniej co piąty bezrobotny ma poniżej 25 lat. Od kilku lat coś się jednak zmienia. O braku rąk do pracy nie ma już mowy, podobnie jak o obfitości surowców. Sytuacja odwróciła się o 180 stopni. Logicznym 2 Organization for Economic Cooperation and Development czyli Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju. Utworzona w 1961 roku obecnie skupia 28 najbardziej rozwiniętych państw świata. Polska jest członkiem od 1996 roku. Główne cele: pobudzanie rozwoju gospodarczego poprzez liberalizację handlu i współpracę gospodarczą, osiąganie stabilności finansowej, stworzenie forum dyskusyjnego i konsultacyjnego w celu rozwiązywania problemów między państwami członkowskimi. 7

8 rozwiązaniem staje się oszczędzanie zasobów, a nie pracochłonności. Jak powiada Lovins: zredukowanie bezproduktywnych kilowatogodzin, litrów i ton [surowców] pozwala utrzymać zatrudnienie, dając ludziom więcej, pożyteczniejszej pracy. Zamiast zwalniać ludzi z pracy, należy więc eliminować niewydajne procesy produkcyjne, wprowadzając na ich miejsce przyjazne środowisku, surowcooszczędne metody gospodarowania. Ochrona środowiska a wzrost zatrudnienia Nie osiągnie się tego bez radykalnej zmiany sposobu myślenia, jego podstawowych zasad. Wielu ludzi nie wierzy w alternatywne rozwiązania, trzymając się utrwalonego poglądu, iż przyjazne środowisku posunięcia powodują likwidowanie miejsc pracy i zmniejszają konkurencyjność przedsiębiorstw. Prezes ICI Ronald Hampel poskarżył się w kwietniu 1997 na dławiące nasz przemysł coraz surowsze przepisy chroniące przyrodę, które obciążają producentów kosztami, jakich nie muszą ponosić ich konkurenci. Jednakże od lat sześćdziesiątych obserwuje się stopniową ewolucje poglądów na temat związku między dostępnością miejsc pracy a ochroną środowiska. W ewolucji tej można wyodrębnić następujące etapy. 1) Koniec lat początek 70. W tym czasie odnotowano pierwsze próby prowadzenia polityki przyjaznej środowisku; jej potencjalny wpływ na zatrudnienie nie budził większego zainteresowania, ponieważ powojenny okres pełnego zatrudnienia miał się dopiero ku końcowi. 2) Lata Kryzys naftowy wywołuje recesję i wzrost bezrobocia. Zarówno przedsiębiorcy jak przedstawiciele związków zawodowych uskarżają się, że przepisy o ograniczeniu zanieczyszczeń powodują inflację, ograniczają rozwój, prowadzą do zamykania przedsiębiorstw i zwalniania pracowników. 8

9 3) Lata osiemdziesiąte Pojawiają się dowody na to, że przepisy o ochronie środowiska mają, per saldo, zerowy wpływ na stan zatrudnienia, albo nawet lekko sprzyjają jego wzrostowi. 4) Lata W 1994 liczba bezrobotnych w krajach OECD sięga 35 milionów. Następuje kolejna fala narzekań na regulacje pro środowiskowe w przemyśle i ich negatywny wpływ na stan zatrudnienia; odzywają się też głosy, by wobec konkurencji ze strony obcego przemysłu, którego nie krępują podobne ograniczenia, wprowadzić ochronę miejsc pracy w przemyśle krajów wysoko rozwiniętych. 5) Od roku 1997 Pojawiają się wyraźniejsze dowody na korzystny rozwój zatrudnienia w czarnym sektorze przemysłowym, a także propozycje nowej, przynoszącej podwójne korzyści, polityki w sektorze zielonym wobec rolnictwa, zasobów odtwarzalnych, ochrony przyrody, turystyki, leśnictwa, rybołówstwa. Nowe badania coraz częściej wykazują, że aktywna ochrona środowiska w wielu wypadkach sprzyja lepszemu wykorzystaniu zasobów i tworzeniu nowych miejsc pracy, pobudza innowacje techniczne, zwiększa możliwości eksportowe. Jak czytamy w raporcie OECD (1997): wbrew częstym skargom na regulacje pro środowiskowe, mające być przyczyną długich przerw w produkcji i zwalniania pracowników, twierdzenia takie nie znajdują empirycznego potwierdzenia. Wiadomo już, że w kilku krajach wydatki na ochronę środowiska przyniosły pomyślny skutek w postaci nowych miejsc pracy. W USA wydatki na ten cel wyniosły w 1992 roku około 170 miliardów dolarów, przynosząc w efekcie 3,5 miliona nowych miejsc pracy (3% ogólnego zatrudnienia). W roku 2005 przewidywana suma wydatków ma osiągnąć 292 miliardy dolarów, przyczyniając się do powstania 5,4 miliona miejsc pracy. W Niemczech w podobny sposób powstało w 1994 roku miejsc pracy, a w roku 2000 ma ich powstać 1,12 miliona. We Francji, w 1992, stworzono miejsc pracy, czyli 1.9% ogółu zatrudnienia (dane OECD, 1997). Duża część nowych miejsc pracy powstała w tak zwanym czarnym sektorze, przy oczyszczaniu odpadów przemysłowych lub usuwaniu dawnych zaniedbań w tej dziedzinie; dotyczy 9

10 to m.in zakładów przemysłowych i 100 tys. miejsc pracy w rejonie Ruhry w Niemczech. Zalety lokalnych społeczności i lokalnej gospodarki Wiele czynników sprawia, że ludzie chcieliby żyć i pracować w małych miejscowościach. Główne przypisywane im zalety to: poczucie zakorzenienia; jakość życia; poczucie bezpieczeństwa, niska przestępczość; spokój na ulicach i w osiedlach; bliskość naturalnej fauny i flory; czyste powietrze, nieskażona woda i gleba; warunki sprzyjające przedsiębiorczości, innowacjom, tworzeniu miejsc pracy; dobre szkoły, możliwości startu dla młodych; łatwość korzystania z prywatnych albo publicznych środków transportu. Od 30 do 50 procent mieszkańców angielskich miast wolałoby mieszkać na wsi, gdzie spodziewają się osiągnąć idylliczną, sielską egzystencję. Niestety, w ośrodkach wiejskich występują takie negatywne zjawiska jak pogarszanie się jakości usług, postępujące ubożenie oraz dewastacja środowiska naturalnego. W 30% małych miejscowościach nie ma lokalnego pubu; 45% wiosek nie posiada ani pubu ani sklepu; 50-60% nie ma szkoły; a 80% - lekarza rodzinnego. Ponadto, 12% wiejskich gospodarstw domowych nie dysponuje własnym samochodem; 20% wchodzi w konflikty z sąsiadami i okolicznymi farmerami; zaś 25% żyje poniżej socjalnego minimum. Wszystko to stawia pod znakiem zapytania zalety przypisywane wiejskiemu życiu. Jakie właściwości lokalnej gospodarki sprawiają, iż staje się ona atrakcyjna dla potencjalnych inwestorów? Najbardziej pożądane czynniki to: istnienie prężnych, dobrze funkcjonujących lokalnych przedsiębiorstw oraz wysoka jakość życia; istnienie dobrej infrastruktury środków transportu, dróg dojazdowych, połączeń kolejowych i lotniczych, dostępność ziemi i nieruchomości; 10

11 istnienie puli dobrze wykwalifikowanych, prężnych pracowników, łatwo adaptujących się do nowych wymagań. aktywna pomoc ze strony publicznych i prywatnych agencji, takich jak lokalne instytucje i organizacje samorządowe, związki przedsiębiorców, banki, uniwersytety; łatwy dostęp do aktualnych badań i innowacji technicznych; Pięć głównych aktywów gospodarki lokalnej Można wyróżnić pięć bogactw czy aktywów, mających decydujące znaczenie dla dobrobytu społeczności lokalnej i rozwoju lokalnej gospodarki. Na każde z nich składają się zasoby stałe oraz ich fluktuacje (Diagram 1) Zasoby naturalne; bogactwa naturalne oraz usługi. Żywność, lasy, minerały; zasoby wodne, regulacja wód; kompostowanie i przetwarzanie odpadów; odnawialne uprawy; struktura gleby; biologiczna ochrona upraw przed szkodnikami; regulowanie czynników klimatycznych; rezerwaty dzikiej zwierzyny; ochrona przed skutkami burz i powodzi;; usługi turystyczne; pozyskiwanie energii z naturalnych źródeł. 2. Kapitał społeczny; spójna społeczność, więzi międzyludzkie. Klimat wzajemnego zaufania ułatwiający współpracę; wspólne zasady i normy postępowania, sankcje za ich przekraczanie; wzajemna pomoc i współpraca; związki nieformalne i organizacje społeczne. 3. Kapitał ludzki; sytuacja i status indywidualnych członków społeczności. Stan zdrowia; odżywianie się; poziom wykształcenia i kwalifikacji zawodowych; stan usług decydujący o powyższych (szkoły, usługi medyczne, szkoły i kursy dla dorosłych); stosunek członków społeczności do innowacji technicznych. 4. Kapitał fizyczny; infrastruktura lokalna. Drogi i mosty; dostawy energii; komunikacja; domy prywatne, mieszkania, inne budynki; targowiska; transport (lotniczy, kolejowy, drogowy); ziemia. 3 Diagramy znajdują się na stronach

12 5. Zasoby finansowe; Oszczędności; dostępność kredytów; renty i emerytury; darowizny; opieka społeczna; subsydia, stypendia, granty. Dzięki właściwej polityce, wdrażaniu odpowiednich planów, oraz działaniom instytucjonalnym można wymienione aktywa spożytkować w taki sposób, by przynosiły wymierne korzyści w postaci nowych miejsc pracy, wzrostu dobrobytu i rozwoju gospodarczego, czystego środowiska, nie rabunkowej gospodarki surowcami, ograniczenia przestępczości, poprawy szkolnictwa, opieki medycznej, i temu podobnych. Te korzystne skutki wzbogacają z kolei i pomnażają zasób głównych aktywów (Diagram 2). Tak więc istota działań społeczności stosującej zrównoważoną gospodarkę zasadza się na pomnażaniu pięciu głównych bogactw czy aktywów. Natomiast społeczności nie stosujące zrównoważonych metod gospodarowania nie dbają o swe aktywa, żyjąc niejako z kapitału. Taka rabunkowa gospodarka, powoduje stagnację i niszczy podstawy egzystencji następnych pokoleń. Rozwój gospodarczy naszych społeczeństw nadal odbywa się w dużej mierze kosztem zubażania jednego lub więcej głównych bogactw. Za przykład niech posłuży nowoczesne rolnictwo, które przynosi zyski kosztem niszczenia naturalnych zasobów przyrody albo zakłady przemysłowe, które zatruwając rzeki i źle opłacając robotników, są nadal w stanie płacić udziałowcom wysokie dywidendy. Istota wyzwania polega na tym, aby osiągać pożądane efekty ekonomiczne i inne, pomnażając zarazem wszystkie główne zasoby. Na tym ma polegać gospodarka zrównoważona. Właściwości gospodarki lokalnej Lokalną gospodarkę można przyrównać do naczynia, które powinno zawsze być pełne. Niestety w naczyniu tym nieuchronnie powstają dziury. Każdy zakup artykułu wytworzonego poza lokalną gospodarką powoduje wypływ pieniędzy. Każdy przypadek wyeksportowania surowców lokalnych powoduje przyrost wartości w innym miejscu. Za każdym razem, kiedy lokalne zasoby naturalne doznają uszczuplenia bądź zanieczyszczenia, kurczy się podstawowy kapitał miejscowy. 12

13 Dla równoważenia takich strat trzeba zapewnić dopływ pieniędzy z zewnątrz. Te zaś napływają w następujący sposób: kiedy nabywcy z zewnątrz kupują lokalne produkty, takie jak artykuły spożywcze i produkty przemysłowe albo korzystają z usług turystycznych, zasobów dziedzictwa kulturalnego czy uroków przyrody danej miejscowości; kiedy mieszkańcy znajdują pracę poza swoja społecznością, a zarobki zużywają lub przekazują do wykorzystania w rodzimej miejscowości; kiedy mieszkańcy otrzymują renty, emerytury i inne świadczenia społeczne, albo gdy przedsiębiorstwa i inne organizacje zdobywają dotacje z zewnątrz. Nie jest to jednak jedyna droga. Lokalne społeczności mogą dokonywać akumulacji kapitału naturalnego, społecznego i ludzkiego, osiągając zarazem pożądane skutki, jeżeli będą przestrzegać pięciu następujących zasad. Zasada pierwsza Dla zapobieżenia wyciekom należy wykorzystywać własne zasoby odnawialne, zamiast sprowadzać je z zewnątrz; te zasoby to: zrównoważona gospodarka rolna (wykorzystująca głównie naturalne, odtwarzalne techniki upraw, zamiast środków chemicznych); rozwój lokalnego handlu i sprzedaży bezpośredniej; promowanie i rozwijanie lokalnego biznesu; wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii (wiatru, wody, przypływów i odpływów, biomasy). Zasada druga Ożywienie wewnętrznych obrotów finansowych poprzez nabywanie miejscowych produktów i korzystanie z miejscowych usług; służą temu: związki (spółdzielnie) kredytobiorców i inne metody mikrofinansowania; stosowanie alternatywnych form wymiany handlowej oraz lokalnych środków płatniczych; lokalne banki, fundacje i stowarzyszenia gospodarcze. Zasada trzecia Podnoszenie wartości produktów lokalnych przed sprzedaniem ich na zewnątrz; służą temu: 13

14 rozbudowa lokalnej sieci handlowej targi farmerskie, sprzedaż produktów opakowanych i inne formy handlu bezpośredniego; agroturystyka; systemy znakowania, etykiety i inne symbole, pozwalające identyfikować produkty rolne, ryby, drewno, i inne artykuły z miejscem ich pochodzenia; rozwój miejscowego przetwórstwa i wytwórczości. Zasada czwarta Tworzenie organizacyjnych powiązań między uczestnikami procesu gospodarczego (zarówno osobami jak instytucjami); budowanie wzajemnego zaufania i nowych, wydajniejszych sposobów współpracy i wymiany; służą temu: zakup (tworzenie) sieci lokalnych usług służącej przedsiębiorstwom; organizowanie grup dyskusyjnych oraz stosowanie innych form demokracji uczestniczącej przy układania planów lokalnej rozbudowy i rewaloryzacji zasobów; wspieranie lokalnych organizacji społecznych; organizowanie się grup farmerów, zakładanie lokalnych spółdzielni. Zasada piąta Przyciąganie zasobów spoza społeczności, zwłaszcza kapitału, umiejętności, nowych technik; służą temu (podobnie jak w przypadku zasady czwartej): zakup (stworzenie) sieci usług służących przedsiębiorstwom; organizowanie grup dyskusyjnych oraz stosowanie innych form demokracji uczestniczącej przy planowaniu rozwoju i rewaloryzacji zasobów; wspieranie lokalnych organizacji społecznych; organizowanie grup farmerskich, zakładanie spółdzielni. Cztery pierwsze zasady podkreślają znaczenie pełniejszego wykorzystania zasobów lokalnych. Piąta mówi o korzystaniu z zasobów zewnętrznych. Warto w tym miejscu podkreślić, że celem programu zrównoważonego rozwoju gospodarki lokalnej nie jest tworzenie całkowicie niezależnych, samowystarczalnych społeczności, nie mających kontaktu z zewnętrznym światem. Chodzi jedynie o to, aby maksymalnie wykorzystać możliwości lokalne, a dopiero potem rozwijać zewnętrzne stosunki gospodarcze. Jest to kolejne przestawienie priorytetów w myśleniu o gospodarce zastąpienie koncepcji rozwoju egzogenicznego, czyli 14

15 napędzanego od zewnątrz, koncepcją gospodarki endogenicznej, czyli rozwijającej się od wewnątrz. Porównanie różnych koncepcji rozwoju Koncepcja endogenicznego (od wewnątrz) rozwoju kładzie nacisk na to, co pochodzi z wewnątrz społeczności bądź w niej się tworzy. Należy więc w pierwszym rzędzie ocenić własne zasoby, a następnie postawić pytanie: co można zmienić, aby z tego, czym dysponujemy, zrobić lepszy użytek? Czy można tego dokonać, nie ponosząc kosztów społecznych ani nie szkodząc środowisku? Tu jednak zaczynają się kłopoty, ponieważ cały istniejący system jego instytucje, oficjalna polityka, system finansowania, nawyki myślowe, wszystko działa na niekorzyść endogenicznej koncepcji rozwoju. Zapytani o ich potrzeby, ludzie z reguły w pierwszym rzędzie wymieniają dobra pochodzące spoza własnej społeczności. Takie podejście prowadzi do uzależnienia i zastoju. Ludzie uzależniają się całkowicie od czynników oficjalnych, oczekując od nich rozwiązywania wszystkich problemów lokalnych. Na pozór trudno takiemu myśleniu odmówić racji. W końcu płacimy podatki, mamy więc chyba prawo oczekiwać, że władze samorządowe zadbają o stan naszych dróg czy innych usług. Jednakże o wszystkie takie sprawy najlepiej potrafią zadbać sami mieszkańcy lub przedsiębiorcy lokalni, którzy najlepiej znają lokalne warunki i potrzeby. Władze samorządowe odejdą, zostaną wybrane nowe, a oni będą nadal żyć i działać w swojej miejscowości. Niestety nie zawsze umieją zdać sobie sprawę z własnych możliwości. Koncepcja rozwoju egzogenicznego skłania do szukania pomocy z zewnątrz. Ważną i bardzo, na pozór, skuteczną metodą pobudzania lokalnej gospodarki, jest przyciąganie obcych inwestorów, które w Stanach Zjednoczonych przyjęto nazywać pogonią za fabrycznymi kominami (smokestack chasing). Metoda ta bywa jednak źródłem późniejszych kłopotów, jest kosztowna i ryzykowna. Na to by skusić potencjalnego inwestora, lokalna społeczność i jej władze muszą mu zwykle zaoferować jakieś udogodnienia, w postaci terenu, przygotowania infrastruktury, ulg podatkowych, czy uchylenia przepisów dotyczących zatrudnienia i ochrony przyrody. Początkowo wszystko wygląda pięknie, ponieważ miejscowa ludność znajduje zatrudnienie w nowych fabrykach i biurach. 15

16 Jednakże stwarzane obcym inwestorom udogodnienie obracają się niekiedy przeciw lokalnym społecznościom. Często jedynym efektem całej operacji jest przenoszenie zakładów pracy z miejsca na miejsce z rejonów gdzie inwestorzy nie są subsydiowani, w rejony bardziej im przychylne. Typowym przykładem była zapowiedziana w 1996 roku budowa nowej fabryki w Południowej Walii. Walijska Agencja Rozwoju zaproponowała firmie korzystne warunki, zależało jej bowiem na stworzeniu nowych miejsc pracy. Firma przeniosła się więc na nowy teren, zamykając swoje zakłady w Hull i Peterborough. W efekcie ogólna liczba miejsc pracy prawie się nie zmieniła, zostały one jedynie przeniesione z jednego końca kraju w drugi, z tym, że firma korzysta obecnie z publicznych funduszy. Miejsca pracy w nowo lokowanych firmach bywają bardzo kosztowne; wielkie przedsiębiorstwa są często mało stabilne szybko powstają i równie szybko się likwidują. W USA działa 25 tysięcy komitetów rozwoju ekonomicznego, ubiegających się co roku o względy 500 potencjalnych inwestorów (co daje średnio szansę1:50). Stan Alabama zaoferował firmie Mercedes 200 tys. dolarów za każde miejsce pracy w nowej fabryce. W swojej publikacji 4 Tworzenie kapitału społecznego, Alan Whitehead i Judith Smyth nazwali takie metody sztucznym napędem. Władze udzielają pracodawcom i inwestorom ulg podatkowych, zapewniają mobilnym, dobrze zarabiającym profesjonalistom dobre warunki wypoczynkowe, chętnie wspierają prestiżowe projekty. Autorzy zwracają jednak uwagę, że chociaż część lokalnych społeczności dobrze na tym wychodzi, to jednak nie wszystkie mogą pójść w ich ślady. Pierwsza przeprowadzka przynosi korzyść, a to sprzyja zwyżce cen, jakich modne firmy mogą się domagać za kolejną przeprowadzkę. Z taka metodą łączy się też założenie, że obywatele nie muszą się poczuwać do odpowiedzialności za swoje miasto ", a przecież "To kapitał społeczny ożywia miasto i nadaje mu dynamikę". Wszystko to nie zmienia faktu, że należy dbać o stan gospodarki lokalnej, ponieważ potencjalni inwestorzy szukają na ogół miejscowości o dobrze rozwiniętej przedsiębiorczości i wysokiej jakości życia. Zrównoważonemu rozwojowi lokalnej gospodarki nie towarzyszą fanfary ani uroczyste przecinanie wstęg, niemniej rodzi on głębokie poczucie wspólnoty i ufność we własne siły, poprawia stan naturalnego środowiska i przysparza nowych miejsc pracy. 4 Whitehead A. and Smyth J., 1996 Creating Social Capital. Demo Quarterly 9. 16

17 Dziesięć dziedzin lokalnego rozwoju ekonomicznego 1. Agroturystyka i ochrona przyrody Turystyka to dla gospodarki lokalnej ważne źródło bogactwa. Są dwa typy turystów turysta jednodniowy oraz taki, który przyjeżdża na dłuższy urlop. Jak podaje Komisja d.s. Wiejskich, suma jednodniowych wizyt turystycznych w angielskich wsiach sięga 660 milionów rocznie, zaś każdy turysta wydaje od 4 do 12 funtów szterlingów (wg cen z roku 1996). Przyjmując, że każdy wydaje średnio 8 funtów, można założyć, iż zostawiają oni w małych miejscowościach około 5,28 miliarda. Oprócz tego (w 1995 roku) około 32 milionów Brytyjczyków spędziło w angielskich wsiach czterodniowe lub dłuższe wakacje, wydając w sumie 6,4 miliarda funtów. Jednakże pulę miejscowych zasobów wzbogacają tylko zakupy dóbr lokalnych (żywność, mieszkanie, wyroby lokalnego rzemiosła), reszta zaś wycieka na zewnątrz; przemysł turystyczny ocenia, że straty sięgają 70% wydawanych przez turystów pieniędzy. Osobna kategoria, to turyści zagraniczni. Wielka Brytania zajmuje czwarte miejsce w Europie pod względem liczby turystów zagranicznych 23,8 miliona osób rocznie, przy czym każda z nich wydaje średnio 475 funtów. Czołowe miejsca zajmują Hiszpania, Francja i Włochy; do każdego z tych krajów przyjeżdża rocznie ponad 50 milionów turystów. Do społeczności lokalnych dociera tylko minimalna część sum wydawanych przez turystów zagranicznych, którzy zwiedzają głównie pałace i zamki, miejsca historyczne i wielkie miasta. Można jednak znaleźć sposoby na przyciągnięcie turystów do małych miejscowości. W hrabstwie Essex turyści pozostawiają rocznie około 500 milionów funtów. Dużą ich część stanowią Holendrzy; po wprowadzeniu nowego szybkiego połączenia promowego z Harwich, latem 1997 roku przez miasto Colchester przewinęło się 100 tysięcy jednodniowych turystów, wydając funtów na osobę; w sumie gospodarka lokalna otrzymała zastrzyk w wysokości 370 tysięcy. Coraz większą rolę zaczyna odgrywać agro- i eko-turystyka. Również ochrona przyrody staje się istotnym elementem gospodarki. W latach w Anglii i Walii powstało z tego tytułu pełnoetatowych miejsc pracy, a według najnowszych badań, w Szkocji ich liczba wyniosła osiem tysięcy. Jednakże turystyka 17

18 ekologiczna przysparza większej ilości miejsc pracy - cztery a nawet sześć razy więcej niż sama ochrona przyrody. Rezerwaty naturalnej fauny i flory przynoszą lokalnym społecznościom spore dochody. Oto przykłady: główną atrakcją Szetlandii jest dzikie ptactwo, które dla 26% turystów było główną przyczyną spędzenia tam urlopu, i przyniosło wpływy przekraczające milion funtów; przeprowadzone niedawno badania wykazały, że prowadzony przez Królewskie Towarzystwo Ochrony Ptaków rezerwat Abernethy przynosi miejscowościom Badenoch i Strathespey wpływy z turystyki wynoszące 1,7 miliona funtów rocznie, i daje pracę 69 osobom; siedliska czerwonego sokoła w środkowej Walii przyciągają 2,9 miliona turystów, dając pracę 114 osobom. Program ochrony walijskiego sokoła zrodził się w 1996 roku dzięki współpracy władz lokalnych, przedstawicieli agencji turystycznych i biznesu oraz Królewskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków. Nowe sposoby pokazywania turystom dzikiego ptactwa mają w przyszłości zapewnić przemysłowi turystycznemu stały rozwój; wrzosowiska w hrabstwie Dorset; wpływy z turystyki wynoszą 1,2 miliona funtów, dając pracę 67 osobom; rezerwat Minsmere w hrabstwie Suffolk; tysiące turystów w 1996 (wobec w 1969) przyniosło lokalnej społeczności wpływy w granicach tysięcy funtów. Turystyka ekologiczna ma jeszcze tę zaletę, że rezerwaty przyciągają nie tylko typowych letnich turystów ale również osoby przygotowane do aktywnego spędzania czasu dzięki czemu w wielu rejonach kraju sezon turystyczny znacznie się wydłużył. 2. Odpady i ich przetwarzanie Odpady można wykorzystywać, a ich przetwarzanie i odzyskiwanie surowców wtórnych daje ludziom pracę, przyczyniając się do ochrony środowiska. Odzyskiwanie surowców wtórnych nie zostało jeszcze w Wielkiej Brytanii dostatecznie rozpowszechnione, niemniej w wielu miejscowościach podjęto w tej dziedzinie nader obiecujące inicjatywy. Oto przykłady: 18

19 miasto Bath zajmuje pierwsze miejsce w kraju, przetwarzając 25% odpadów; w ramach programu, który obejmuje 35 tys. gospodarstw domowych i zatrudnia 23 pracowników, odzyskuje się rocznie 4 tys. ton surowców wtórnych; projekt Wyecycle w Ashford; co tygodniowe i co miesięczne zbiórki obejmujące miejscowe przedsiębiorstwa i 3 tys. gospodarstw domowych; statystyczne gospodarstwo produkuje obecnie 100 kg odpadów rocznie (średnia krajowa 1000 kg), zaś zyski przedsiębiorstw wskutek zmniejszenia odpadów o 75% wynoszą 10 tys. funtów; zainicjowany przez Radę Okręgową St Edmundsbury projekt kompostowania, którym objęto 22 tys. gospodarstw domowych; na wysypisku przetwarza się 35% procent odpadów domowych (w pierwszym roku ton; obecnie 7 tys. ton rocznie); morskie wybrzeże w hrabstwie Suffolk; eksperymentalny projekt kompostowania i przetwarzania odpadów. Również przedsiębiorstwa zaczynają się zajmować przetwarzaniem odpadów. Ocenia się, że każdy funt wydany na ten cel przynosi 3-4 funty na pokrycie kosztów przewozu materiałów, produkcji i utraty miejsc pracy. Oto dwa przykłady z różnych rejonów kraju: przetwarzanie odpadów na wysypisku w Gt Blakenham koło Ipswich; praca na wysypisku wymaga 1,5 etatu, ale w zakładzie surowców wtórnych powstało 36 nowych miejsc pracy (ich liczba ma wzrosnąć do 50), z wielkim pożytkiem dla lokalnej społeczności, a ponadto o 25% zmalała ilość odpadów wsiąkających w glebę; wytwórnia dżemów Wilkins & Sons w Tiptree znalazła w Szwajcarii nabywcę na pestki z owoców, odnosząc podwójną korzyść: nie tylko nie musi płacić za wywóz odpadów, ale zyskała dodatkowy dochód ze sprzedaży pestek. 3. Kontakty między firmami, tworzenie platform dyskusyjnych Gospodarka Lokalna może wiele zyskać na promowaniu bliższych kontaktów miedzy drobnymi i średnimi przedsiębiorcami a wielkimi firmami. Sprzyja to innowacjom i stwarza przedsiębiorcom nowe możliwości. W ostatnim dwudziestoleciu w Wielkiej Brytanii większość nowych miejsc pracy powstała w 19

20 małych i średnich przedsiębiorstwach; wielkie firmy redukują raczej niż zwiększają poziom zatrudnienia. Ważny wkład w rozwój gospodarki lokalnej wnoszą kampanie na rzecz kupowania lokalnych produktów spożywczych i inne inicjatywy zielonego sektora. Spotkania przedstawicieli zielonego sektora: inicjatywa Rady Miejskiej St Edmondsbury; Forum na Rzecz Ochrony Środowiska w hrabstwie Essex; Klub na Rzecz Redukcji Odpadów (100 członków), w hrabstwie Essex. Jak zorganizować kampanię na rzecz kupowania miejscowych produktów: Zwróćcie się do 10 lokalnych firm, aby wymieniły 40 artykułów, które sprowadzają z daleka, a następnie rozpowszechnijcie wśród przedsiębiorców ujednoliconą listę. Następny krok, wymagający pewnych nakładów, polega na zorganizowaniu zebrania, aby się przekonać, którzy przedsiębiorcy są gotowi stanąć do przetargów (w postaci spotkań z potencjalnymi nabywcami). Następnie należy zadbać o kontynuowanie nawiązanych kontaktów. Lansowany pod hasłem nowej gospodarki program kupuj lokalne produkty : od 1992 roku odbyto 30 spotkań z potencjalnymi nabywcami; wartość nowych inwestycji lokalnych 1,4 miliona funtów, ilość nowych miejsc pracy 82; akceptowano 213 nowych dostawców; upowszechniono tablice informujące o lokalnych produktach. Targowisko w stanie Oregon (w USA): 100 nowych miejsc pracy; wartość nowych inwestycji w pierwszym roku istnienia 2,5 miliona dolarów. Organizowane przez Okręgową Radę hrabstwa Essex doroczne spotkania przedsiębiorców pod hasłem kupuj lokalne produkty: w 1997 roku udział wzięło 58 nabywców i 310 dostawców reprezentujących 250 firm; wartość ogólną zawartych zamówień ocenia się na przeszło 1,2 miliona funtów. 4. Zrównoważona gospodarka rolna Zrównoważona gospodarka rolna przynosi społeczności lokalnej różnorakie korzyści. Polega ona na lepszym wykorzystywaniu zasobów naturalnych i ludzkiego potencjału. Można to osiągnąć przez ograniczenie wkładów pochodzących z zewnątrz, przez wydajniejszą eksploatację odnawialnych zasobów własnych, albo robiąc jedno i drugie równocześnie. Takie podejście daje gwarancję, że dostępne środki zostaną w pełni wykorzystane, a zależność od środków zewnętrznych nie przekroczy rozsądnych granic. 20

21 Stosowane w zrównoważonej gospodarce rolnej techniki oszczędnego eksploatowania zasobów przynoszą ogromne korzyści tak farmerom jak naturalnemu środowisku. Zdolne są odwrócić proces degradacji naturalnych zasobów, a nawet polepszyć ich stan wyjściowy; zmniejszając przy tym bezpośrednie nakłady finansowe. Słowem, pozwalają osiągnąć więcej, za niższą cenę : powiększyć zasoby naturalne i zmniejszyć wkłady z zewnątrz; zbudować społeczny kapitał, angażując społeczność lokalną i indywidualnych farmerów w tworzenie nowej gospodarki; podnieść produkcję żywności w oparciu o środki własne. Farmerzy uprawiający zrównoważoną gospodarkę robią trzy rzeczy: wydają więcej pieniędzy na zakup świadomie wybranych produktów i usług lokalnego pochodzenia; zatrudniają nieco więcej pracowników rolnych; starają się w miarę możności przetwarzać swoje produkty i sprzedawać je bez pomocy pośredników. Gospodarstwa ekologiczne z reguły zatrudniają więcej pracowników niż gospodarstwa tradycyjne. Ocenia się, że nadwyżki zatrudnienia wynoszą od dwudziestu do stu procent, w zależności od tego, czy gospodarstwo: a) łączy uprawy rolne z hodowlą bydła; b) przetwarza swoje produkty; c) sprzedaje je na miejscu. Niedawne badania wykazały, że dzięki ekologicznym fermom, na jedno gospodarstwo przypada dziś o jednego pracownika więcej niż dawniej. Pewien farmer powiedział: gdybyśmy zatrudniali tylu pracowników, co tradycyjne gospodarstwa, w miejscowości nie byłoby już dzisiaj ani szkoły ani pubu. Angielski Program Rozwoju Regionów Wiejskich też ma swój wkład w tworzenie nowego kapitału naturalnego i społecznego. Gospodarstwa stały się bardziej samowystarczalne: zużywają mniej pestycydów i mniej leków weterynaryjnych; wydają natomiast więcej na płace pracowników rolnych oraz zamówienia u lokalnych przedsiębiorców budowlanych; w ogóle więcej pieniędzy wydają na miejscu; co jednak najważniejsze, większość z nich uzyskała procentowy wzrost dochodów. Dzięki Programowi Rozwoju średni wzrost zatrudnienia w przeliczeniu na jedno gospodarstwo wyniósł: 0,013 bezpośrednio na fermach, plus 0,056 w lokalnych firmach budowlanych, co daje w sumie Walijski program Tir Cymen przyczynił się do wzrostu zatrudnienia w małych miejscowościach i wzmocnienia ich gospodarki. Ocenia się, że 718 umów 21

22 zawartych z farmerami na lata przyczyniło się do stworzenia 263 nowych miejsc pracy (0,37 w przeliczeniu na jedno gospodarstwo). Jest to przelicznik wyższy niż w przypadku angielskiego Programu Rozwoju, ale niższy niż osiągany przez fermy ekologiczne. Program Tir Cymen kładzie nacisk na umowy obejmujące całą działalność gospodarstw, oraz na współpracę farmerów z władzami poza lokalnymi. Program przyniósł korzyści rolnictwu i w ogóle lokalnej gospodarce, poprawił też stan dzikiej zwierzyny. 29 spośród 35 lokalnych przedsiębiorstw zgłosiło wzrost popytu na oferowane przez nie materiały i usługi; firmy te zatrudniły 16 nowych pracowników. A co jeszcze ważniejsze, wydatki własne farmerów na zakup miejscowych materiałów i usług (w sumie 131 ferm wydało na te cele funtów) przewyższyły o 23% sumę dotacji z funduszy publicznych. Najnowsze wyniki badań wskazują, że alternatywne metody gospodarowania, polegające na wprowadzaniu bardziej zrównoważonych technik rolniczych, pozwalają poważnie ograniczyć zużycie pestycydów i nawozów sztucznych, nie powodując ponadnormatywnego spadku wydajności. W wielu częściach Europy odnotowuje się 5-10 krotną poprawę skuteczności nawozów sztucznych, i 2-4 krotną zmianę na lepsze jeśli chodzi o zużycie pestycydów. 5. Handel żywnością i odzyskiwanie utraconych dochodów Produkty żywnościowe i napoje stanowią na całym świecie najpotężniejszy sektor wytwórczości i handlu. Pół wieku temu co najmniej połowa każdego funta wydanego na zakup żywności trafiała z powrotem do kieszeni farmera i jego społeczności. Pozostałą część dzielili między siebie różnego typu dostawcy (pasz, pestycydów, nawozów sztucznych, ziarna siewnego, maszyn, siły roboczej, itp.), właściciele przetwórni oraz sprzedawcy. Proporcje te zmieniały się jednak stopniowo na niekorzyść farmera i społeczności lokalnej, podczas gdy coraz większą część dochodu przechwytywali dostawcy - firmy agrochemiczne, wytwórnie pasz i ziarna z jednej strony, z drugiej zaś wszelkiego rodzaju pośrednicy, a więc firmy transportowe, przetwórcze i handlowe. Proces ten był korzystny dla konsumentów, ponieważ przyniósł spadek realnych cen żywności. Mamy też dziś znacznie większy wybór, a rosnący udział produktów przetworzonych znacznie skraca czas gotowania posiłków. 22

23 Jednakże dla farmerów i społeczności wiejskich skutki tej ewolucji okazały się niekorzystne. Dziś farmerzy zyskują średnio nie więcej jak 10-12% pieniędzy wydawanych na żywność, i mniej też przekazują innym. Wydają mniej pieniędzy na miejscu, i zatrudniają mniej pracowników lokalnych niż dawniej. Znamy cztery metody, dzięki którym środkowy element procesu wytwarzania oraz udostępniania żywności farmerzy i społeczności lokalne mogą odzyskać część utraconych dochodów. 1) Docieranie wprost do konsumenta: sprzedaż na miejscu u farmera; sprzedaż wysyłkowa; targi farmerskie; dotowana przez społeczność lokalną sprzedaż produktów rolnych w opakowaniach; - w Wielkiej Brytanii około 25 tys. gospodarstw domowych uczestniczy w programie bezpośredniej sprzedaży produktów rolnych w gotowych opakowaniach; - w Stanach Zjednoczonych funkcjonuje prawie 2,5 tys. targowisk, na których 20 tys. farmerów sprzedaje swoje produkty; z targowisk korzysta co tydzień milion ludzi, a ich roczne obroty sięgają miliarda dolarów; w Wielkiej Brytanii targowiska farmerskie zaczynają dopiero powstawać (pierwsze utworzono w mieście Bath). 2) Nawiązywanie bezpośrednich kontaktów ze społecznościami miejskimi; za pośrednictwem organizacji spółdzielczych, ogrodników i farmerów; - lokalne organizacje spółdzielcze są szczególnie aktywne w ośrodkach miejskich, by wymienić, na przykład, Healthy Castlemill z Glasgow, która zaopatruje 3 tys. mieszkańców miasta, czy Organic Roundabout z Birmingham, zaopatrującą 3 tys. rodzin i zatrudniającą 15 osób; - system bezpośrednich kontaktów między konsumentami i farmerami cieszy się niezwykłym powodzeniem w Japonii; oprócz spółdzielni konsumenckich, których liczba stale rośnie, powstają tam również grupy zwane sanchoku (dostawy bezpośrednio od producenta), oraz teikei (pomoc w nawiązywaniu kontaktów i rozstrzyganiu sporów między konsumentami i producentami). Główną inicjatywę wykazują tu nie farmerzy, lecz konsumenci, w wśród nich prym wiodą kobiety. W Japonii istnieje obecnie tego typu grup, ogólna liczba ich członków sięga 11 milionów, a obroty przekraczają 15 miliardów dolarów amerykańskich. Grupy te działają na zasadzie wzajemnego zaufania i bezpośrednich międzyludzkich kontaktów. Niektóre organizacje tego typu mają istotny wpływ na 23

24 poziom rolnictwa i stan naturalnego środowiska w miejscowościach w których działają. 3) Intensyfikacja działalności kół rolniczych, organizacji spółdzielczych i innych form współpracy, które budują kapitał społeczny i uczą wspólnego działania; - wspólne szukanie rozwiązań sprzyja innowacjom, przynosi wymierne efekty ekonomiczne; poczucie działania w grupie ośmiela rolników do stosowania nowych, zrównoważonych form gospodarowania. 4) Nawiązaniu bliższych więzi miedzy producentami i konsumentami służą też systemy znakowania jakości oraz pochodzenia artykułów rolnych; - coraz więcej farmerów przyłącza się do programów atestowania i znakowania produktów rolnych; - jeśli chodzi o przyjęte normatywy, przodują producenci tzw. zdrowej lub organicznej żywności; - pojawia się coraz więcej etykiet pozwalających zlokalizować pochodzenie produktów, na przykład - Taste of Anglia (dosł. smak Anglii ) czy Tastes of Tendring. 6. Leśnictwo i rybołówstwo Podniesienie wartości wytworów lokalnych można uzyskać poprzez uświadomienie konsumentom, że mają do czynienia z towarami wiadomego pochodzenia oraz, że jest to towar wyjątkowy lepszy od innych. Rybołówstwo jest w Wielkiej Brytanii w stanie upadku: w 1981 pracowało w kraju 1100 rybaków, a w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych już tylko 67. Należy odrodzić dawne formy rybołówstwa, albo znaleźć alternatywne rozwiązania. Pewne inicjatywy w tym zakresie podjęła Rada Gospodarki Morskiej; zdarzają się też nieliczne inicjatywy lokalne; jedne i drugie mają głównie na celu identyfikację lokalnych produktów (np. śledzi poławianych w Tamizie czy ostryg pochodzących z Colne) Lasy mogą przynosić lokalnej gospodarce spory dochód, nie tylko jako atrakcja turystyczna, ale i źródło takich surowców jak drewno czy węgiel drzewny. W Wielkiej Brytanii tradycyjne metody eksploatowania terenów leśnych znacznie podupadły w latach osiemdziesiątych, ale ostatnio pojawiają się próby ich odtworzenia w 24

25 niektórych rejonach. Badania wykazują, że stosowanie dawnych metod pozwala zwiększyć zatrudnienie w leśnictwie, a ich dalszy rozwój pozwoliłby ponadto zmniejszyć import takich produktów jak węgiel drzewny. 7. Planowanie rozwoju z udziałem społeczności lokalnych Nawiązywanie kontaktów między zainteresowanymi członkami społeczności lokalnej przynosi gospodarce korzyść, tworząc to, co nazwaliśmy kapitałem społecznym. W praktyce prowadzi to powstawania nowych przedsiębiorstw, a także lokalnych organizacji społecznych, kółek farmerskich, lokalnych spółdzielni bądź komitetów. Jednakże dla zbudowania lokalnego kapitału społecznego potrzebne są pewne ramy organizacyjne, które zainteresowanym jednostkom oraz instytucjom ułatwią nawiązanie porozumienia, a taką rolę najlepiej spełniają osoby albo agencje spoza lokalnej społeczności. Istnieje potrzeba tworzenia nowych więzi partnerskich wewnątrz społeczności lokalnych; stała wymiana poglądów umacnia poczucie wzajemnych więzi i zaufania, i pobudza do współpracy. Społeczność to potencjalne źródło cennych aktywów: ludzie dobrze się znają; potrafią nieść sobie nawzajem pomoc w potrzebie; wnoszą w życie społeczności własną wiedzę i znajomość lokalnych problemów; poczucie własności i zakorzenienia wzmaga ich zaangażowanie w nowe inicjatywy. W Wielkiej Brytanii działa już wiele sprawdzonych programów promujących różne formy aktywizowania społeczności lokalnych, których celem jest wartościowanie i planowanie uczestniczące na szczeblu lokalnym z myślą nie tylko o dniu dzisiejszym, ale i przyszłości. Oto kilka przykładów: - Rada d.s. Społeczności Wiejskich hrabstwa Essex przeprowadziła ogólne oceny 20 miejscowości wiejskich; akcja przyniosła szereg pozytywnych skutków, na przykład w Mountnessing, zbudowano boisko i salą zebrań, powstała też miejscowa drużyna krykieta i młodzieżowy klub; - w ramach Planowania dla Przyszłości zrodził się plan zagospodarowania ujścia rzeki w Colne; - w Stour Valley zainicjowano cykl spotkań poświęconych planowaniu rozwoju lokalnego, których uczestnicy będą radzić nad możliwościami objęcia całej doliny systemem gospodarki zrównoważonej; 25

26 - w Norfolk społeczności lokalne uczestniczą aktywnie w tworzeniu planu zagospodarowania wybrzeża; są też arbitrami rozwiązującymi powstające w związku z tym konflikty. 8. Wykorzystywanie lokalnych źródeł energii Dużą część dochodów gospodarstw domowych i przedsiębiorstw pochłaniają wydatki na zakup energii, zazwyczaj pochodzącej spoza społeczności lokalnej. Istnieją dwa sposoby aby te wycieki ograniczyć: 1) podnoszenie wydajności zużywanej energii, co ogranicza wydatki i daje lokalnym pracownikom zatrudnienie; 2) wykorzystywanie miejscowych, odnawialnych źródeł energii: wiatru, wody, zwierzęcych odchodów, drewna. Są to metody przyjazne środowisku, wytwarzają minimalne ilości odpadów, i w znaczący sposób podnoszą stan zatrudnienia. Oto kilka przykładów: - w Eye w hrabstwie Suffolk działa przetwórnia kurzych odchodów; jest to elektrownia o mocy 12,7 MW, zdolna zaspokoić potrzeby gospodarstw domowych, zatrudniająca 25 osób, nie licząc nowych pracowników transportu i usług. Niemal cały obrót zakładu, wynoszący milion funtów rocznie, wpływa do miejscowego obiegu, nie licząc dochodów farmera, któremu zakład płaci 10 funtów za tonę surowca; - energia produkowana przez wiatr i użytkowana na miejscu jest tańsza niż czerpana z sieci, nie wymaga też wysokich nakładów zewnętrznych. W 1998 w Wielkiej Brytanii obiekty tego typu zatrudniały 2200 osób, wytwarzając energię zdolną zaspokoić potrzeby 125 tys. gospodarstw domowych. Zrównoważona gospodarka rolna zużywa mniej energii i wymaga mniejszej ilości wkładów pochodzenia kopalnego (nawozów sztucznych, pestycydów) niż konwencjonalna nowoczesna gospodarka. Ocenia się, że jej energochłonność (ilość energii w przeliczeniu na kilogram uzyskanych plonów) jest dziesięciokrotnie niższa. 9. Drobny handel spożywczy Powstawanie supermarketów i wielkich centrów handlowych na obrzeżach miast doprowadziło do likwidacji bardzo wielu małych sklepów. W latach w 26