RERUM GESTARUM ROCZNIK II ISSN POZNAŃ 2013 ROCZNIK HISTORYCZNY

Transkrypt

1 ROCZNIK HISTORYCZNY ROCZNIK II 2013 ISSN POZNAŃ 2013

2 SPIS TREŚCI ARTYKUŁY I ROZPRAWY KRZYSZTOF MORGIEL (POZNAŃ), ANALIZA POCHODZENIA KRÓLA WĘGIERSKIEGO ANDRZEJA I ARTUR BĄDKOWSKI (POZNAŃ), PPR/PZPR WOBEC SZKOLNICTWA WYŻSZEGO W WIELKOPOLSCE W LATACH MACIEJ CZARNECKI (POZNAŃ), KONCEPCJE STRATEGICZNE ORGANIZACJI TRAKTATU PÓŁNOCNOATLANTYCKIEGO MAREK PRZYBYLSKI (POZNAŃ), JESTEŚMY JEDNYM NARODEM NIEMCY PRZED REUNIFIKACJĄ MISCELLANEA KRZYSZTOF MORGIEL (POZNAŃ), DZIEJE ZASTAWU SPISKIEGO W SŁOWNIKU GEOGRAFICZNYM KRÓLESTWA POLSKIEGO ARTUR BĄDKOWSKI (POZNAŃ), ODSIECZ WIEDEŃSKA W LISTACH JANA III DO MARYSIEŃKI ARTUR BĄDKOWSKI (POZNAŃ), PARAFIA EWANGELICKO-AUGSBURSKA W SOBIESĘKACH ARTUR BĄDKOWSKI (POZNAŃ), STRONNICTWO DEMOKRATYCZNE (1937/ ) MACIEJ CZARNECKI (POZNAŃ), RELACJE WŚRÓD CZOŁOWYCH CZŁONKÓW PAKTU PÓŁNOCNOATLANTYCKIEGO W LATACH

3 II (2013) KRZYSZTOF MORGIEL (UAM, POZNAŃ) ANALIZA POCHODZENIA KRÓLA WĘGIERSKIEGO ANDRZEJA I (ANALIZA WPŁYWÓW ZEWNĘTRZNYCH NA ODBUDOWĘ WĘGIER W LATACH 40- TYCH XI W., CZĘŚĆ II) WPROWADZENIE Wszystkie kroniki węgierskie przekazują tradycję, że Taksony był ojcem księcia Gejzy oraz Michała, ten ostatni z kolei doczekał się dwóch synów Wasula (Vászoly lub Vazul) oraz Władysława Łysego (Szár László) 1. W tym miejscu kończy się jednomyślność, lub raczej kończy się przedstawianie zdarzeń takich, jakimi były, a zaczyna się próba zafałszowania relacji rocznik i kroniki 2, z nielicznymi wyjątkami, stwierdzają bowiem, że Andrzej, Bela i Lewenta byli synami wspomnianego Władysława 3. Prawdę zachowały jedynie Chronicon Zagrabiensis 4 i bazująca na niej Chronicon Varadiensis oraz Legenda S. Gerhardi episcopi 5 w nich ojcem szukających schronienia poza Węgrami braci jest Wasul 6. Podmiana ta została odkryta dopiero nieco ponad stulecie temu 7. 1 Vide i.e.: Simonis de Keza Gesta Hungarorum (cont.: Keza), In: SRH, I, 172; Gombos 2145; Chronici Hungarici compositio saeculi XIV (cont.: XIV saec.), In: SRH, I, 311; Gombos, 614; Chronicon Posoniense (cont.: CP), In: SRH, II, 35; Chronicon Monacense (cont.: CM), In: SRH, II, 57; CM, In: SRH, II, 66; Chronicon Knauzianum (cont.: CK), In: SRH, II, ; Gombos (qua: Genealogia ducem et regum Hungariae triplex 980, 984, 988; Chronicon Zagrabiense (cont.: CZ), In: SRH, I, Ich wzajemne zależności na gruncie polskim wykazał już w 1914 r. Jan Dąbrowski (Średniowieczne kroniki węgierskie w świetle ostatnich badań, Kraków 1914), prezentując stan badań ówczesnej historiografii węgierskiej bazując zwłaszcza na ustaleniach S. Domanovsky ego, który na przełomie XIX i XX w. opublikował cykl artykułów dotyczących węgierskich kronik (A Dubniczi krónika, Századok, XXXIII (1899), p. I, s , p. II, s , p. III, s ; A Budai krónika, Századok, XXXVI (1902), p. I, s , p. II, s , p. III, s ; A Pozsonyi krónika és a kisebb latin nyelvű prozai szerkesztések, Századok, XXXIX (1905), p. I, s , p. II, s ; Mügeln Henrik német nyelvű krónikája és a Rímes krónika, Századok, XLI (1907), p. I, s , p. II, s ). 3 Taką wersję znaleźć można w: Keza, In: SRH, I, 173, 177, 178; XIV saec., In: SRH, I, 311; CK, In: SRH, II, ; Gombos 980, 984, 988 ; CP, In: SRH, II, Iste dux Wazul habuit tres [filios. Primus fuit dux Andreas, postea] factus rex. Secundus fuit dux Bela,... infra apparebunt. Tertius fuit dux L[euente] (Chronicon Zagrabiense cum textu Chronici Varadiensis collatum, ed. Szentpetery E., in: SRH, T. I, p. 206); [...] coronam Andreas dux, filius Wazul (ibid., p. 208); [...] cum Bela duce filio Wazul (ibid., p. 208); [...] regnavit Bela dictus Begon, filius secundus Wazul (ibid., p. 208). Emendacje uszkodzonego tekstu pochodzą od edytora, którym był Alexander Domanovsky. 5 [...] post filios Wazul: Endre, Bela et Leventhe Legenda sancti Gerhardi episcopi, ed. Madzsar E., in: SRH, T. II, XI, II, 15, p Przyczyna takiego stanu rzeczy została wykazana w: Morgiel K. Początkowa faza peregrynacji synów Wazula po dworach Europy Środkowo-Wschodniej, Porównania, 9, 2011, p Chociaż w przełomowych opracowaniach Gy. Paulera (A Magyar nemzet története az Árpádházi királyok alatt, Budapest 1899) i M. Wertnera (Az Árpádok családi története, Nagy Becskerek 1892) figurują jeszcze jako synowie Władysława Łysego, S. Dománovszky w 1905 r. (A Pozsonyi krónika..., op. cit., Századok, XXXIX, p. 3

4 Zagadnienia związane z Taksonyem nie mają dla niniejszych rozważań znaczenia 8, z uwagi na fakt, iż był wspólnym przodkiem zarówno dla Stefana, jak i Andrzeja. Dlatego też punktem wyjścia będzie życie jego młodszego syna, Michała. Każda prezentacja postaci będzie poprzedzona ogólnymi informacjami nt. imienia i jego pochodzenia (jest to istotne dla całości dowodu), oraz form imienia, jakie przekazali nam średniowieczni dziejopisarze. MICHAŁ Michał imię pochodzenia hebrajskiego: hebr. מיכאל [Mîchā ēl], gr. Μιχαήλ, znaczenie: Quis ut Deus. Nosił je jeden z archaniołów 9, którego atrybutem była siła i potęga. Dla zachowania postulowanego porządku przytoczyć należy pod jakimi wersjami jego imienia spotkać go można w źródłach węgierskich, a mianowicie: Michael 10, Michahel 11 oraz Mihal 12. Analiza pozwala zauważyć dwa najważniejsze fakty: Po pierwsze występując ze swym bratem zawsze pojawia się pod swym imieniem chrześcijańskim, podczas gdy Geza pod pogańskim. Pozwala to na postawienie tezy, że działo się tak, bowiem nie tylko nie występowali razem, ale także w ogóle nie przebywali razem, a kronikarze zestawiali ich tylko dlatego, że mówili o nich i ich potomkach. Po drugie Michał w kronikach nie występuje owszem jest wymieniany, ale tylko dlatego, że był protoplastą późniejszych władców. W zasadzie wiadomo o nim tylko tyle, że był synem Taksonya, bratem Gejzy oraz ojcem Władysława Łysego i Wazula. O jego niewielkiej roli w rodzie Arpadów świadczy tytuł jednego z rozdziałów w Kompozycji kronikarskiej (De coronatione primi Beele regis filii Ladislai Calvi filii Toxun 13 ) notowany w tak obszernej formie tylko w jednym z rękopisów (codex Acephalus), gdzie występuje przeskok z ojca na pradziada z pominięciem imienia dziada. W obliczu tego należy postawić sobie pytanie dlaczego nie odegrał żadnej roli? 543) dowiódł, iż są synami Wasula. Jest to o tyle istotne, że pozwala uniknąć zamętu genealogicznego, jaki tworzył się, gdy prześledziło się przodków Salomona (taki wycinek drzewa znajduje się u M. Wertnera, op. cit., p ). 8 Z jednym wyjątkiem, o nim w następnym podrozdziale. 9 [...] Michał, jeden z pierwszych książąt (Dn, 10,13). 10 XIV saec., In: SRH, I, 311; Gombos, 614; CP, In: SRH, II, 35; CM, In: SRH, II, 57, 66; CK, In: SRH, II, ; Gombos 980, 984, 988. Text emendatum in: CZ, In: SRH, I, XIV saec., In: SRH, I, 311, u, v, codex Vaticanus. 12 Keza, In: SRH, I, 172; Gombos SRH, I,

5 II (2013) Od ćwierćwiecza wiadomo, że na ziemiach bizantyńskich znajdowali się osadnicy pochodzenia węgierskiego przede wszystkim chłopi 14, ale również, być może, i drobni posiadacze 15. To, że zachowały się o takowych zamieszkujących południe półwyspu Apenińskiego wzmianki jest właściwie dziełem przypadku pochodząca z połowy XI w. informacja została zanotowana tylko dlatego, że prowadzący notatki metropolita Rhégionu zwykł zapisywać poddanych wg pochodzenia 16. Trudno jednoznacznie określić, w jaki sposób owi Węgrzy trafili w obręb Cesarstwa. Teresa Olajos 17 za najbardziej prawdopodobne uznała dwie możliwości obie korzeniami sięgające czasów sprzed panowania Stefana I wskutek osiedlenia się dobrowolnego bądź jako jeńcy podczas jednej z wypraw z czasów sprzed klęski nad rzeką Lech 18. Drugą możliwością była służba w bizantyńskiej armii 19, wskutek tego zostali tam wysłani przez cesarza Bazylego II w końcu 1025 r., gdy chciał odbić z rąk arabskich Sycylię. Plany te zniweczyła jego śmierć, jednak przygotowane do inwazji wojsko mogło tam przynajmniej częściowo osiąść 20. Co do pierwszego z rozwiązań to wydaje się, że niepotrzebnie sięga ona tak daleko wstecz. Międzyczasie zarysowują się nam co najmniej dodatkowe dwie możliwości dostali się na ziemie Bizancjum, kiedy Gyula lub Ajtony chcieli zaatakować Stefana I z pomocą Bizancjum i w zamian za jej obietnicę (bo ostatecznie nie doszła do skutku) zawarli jakieś porozumienie mocą którego na ziemie cesarza trafili osadnicy węgierscy bądź też co wydaje się znacznie bardziej prawdopodobne w wyniku działań zbrojnych przeciw Bizancjum. W tej kwestii pojawia się jedno rozwiązanie konflikt rusko-bizantyński z roku 970, podczas którego, jak wiemy, Światosława wspierały oddziały węgierskie. 14 Makk Ferenc, Külföldi források és a korai magyar tőrténelem, In: A turulmadártól a kettőskeresztig. (cont.: Makk 1998), Szeged: 1998, dokument nr 3 o nazwie: 1050 tájáról való egyházi összeírás (p ), więcej na ten temat w: Olajos Teréz, Felhasználatlan bizánci forrás a magyarság korai történetéhez (cont.: Olajos 1988), Antik tanulmányok. Studia antiqua, 33 ( ), p Makk 1998, dokument nr 5 widniejący pod nazwą: tájáről való adásvételi szerződés (p. 100). 16 Olajos 1988, p Olajos 1988, p Jako ciekawostkę podać można, że cała europejska historiografia (zarówno zachodnia, jak i wschodnia) za miejsce stoczenia bitwy podaje nazwę rzeki (względnie pola nad nią położonego) Lech, na ogół postaci w oryginalnej: Lechfeld), podczas gdy węgierska określa to mianem bitwa pod Augsburgiem (Augsburgi csata) świadczy to zapewne o tym, że pozostałe ludy przyjęły optykę jej postrzegania bezpośrednio od cesarstwa). 19 Makk 1998, punkt 3. brakujących źródeł Annales Barenses, p (streszczenie; pełen tekt w MGH SS, t. V, Hannover 1844, p. 53, rok 1027), pozwala nam na dojście do uzasadnionego wniosku, że w skład wojska bizantyńskiego wchodzili m.in. i Węgrzy. 20 Olajos 1988, p

6 W tym miejscu należy się zastanowić, któż mógł tym oddziałom przewodzić z racji wieku 21 wykluczyć należy Taksonya, który w owym czasie prawdopodobnie zbliżał się już do 60 roku życia 22. Podeszły wiek (przy braku ściśle zdefiniowanych reguł dziedziczenia) sprawiał, że wolał przy sobie zostawić swojego pierworodnego, by ten natychmiast po jego śmierci zdołał zabezpieczyć sobie sukcesję. Dlatego też naturalnym kandydatem jawiłby się wchodzący w wiek męski 23, choć z pozycją nie gwarantującą niczego, Michał wręcz przeciwnie, w obliczu spodziewanych narodzin 24 następcy jego starszego brata stawał się osobą całkowicie zbędną, a nawet potencjalnie niebezpieczną dla realizacji przyszłych planów dynastycznych. Również sam książę mógł chcieć wziąć udział w wyprawie tym bardziej, że niewiele mógł stracić, a sporo zyskać, jako zwycięski dowódca. Dla Węgrów jak wiadomo wyprawa ta zakończyła się niepowodzeniem do tego stopnia, że po klęsce pod Adrianopolem nie natrafia się na ślady wypraw Węgrów przeciw Bizancjum. Przyczyniła się do tego oczywiście porażka i straty poniesione w wyniku samej bitwy. Oprócz tego część przegranych dostała się od niewoli 25, wśród nich być może i Węgrzy z księciem na czele. Można tylko domniemywać, jaka była jego pozycja czy przynajmniej w początkowym okresie podzielił los swoich podwładnych i został gdzieś osiedlony, czy też skierowany do Konstantynopola, być może jako gwarant prowadzenia odpowiadającej Bizancjum polityki przez Węgry 26. Biorąc pod uwagę postępowanie cesarzy 21 Por. KMTL, p. 659, Az Arpadok... p. 23 w obu jego narodziny datowane są na ok Dla odmiany Wertner przyjmując za prawdziwą relację Anonima (SRH, I, 111; Gombos, 255) skłonny jest datować jego narodziny na 931 r. (p. 21). 22 Nie całkiem zgadzam się z wyliczeniami zawartymi w Az Árpád-házi uralkodók nie sadzę, by istniała konieczność (i jakakolwiek przyczyna) do cofania datacji narodzin księcia tak daleko wstecz. Gy. Kristó opiera ją na fakcie przewodzenia wyprawie na ziemie półwyspu Apenińskiego (vide: Liudprandus episcopus Cremonensis, Antapodosis, in: MGH SS, t. III, Hannover 1839, p. 336; Gombos, p. 1474), która miała miejsce w 947 to chyba jednak zbyt duży interwał czasowy skłonny byłbym optować za tezą, że dowodził tą wyprawą jako mąż w sile wieku, czyli ok. 35-letni, co daje nam narodziny w r., i dobijanie 60-tego roku życia (co i tak było b. dużo jak na Arpadów) w czasie, kiedy miała miejsce wyprawa w sojuszu z Świętosławem. 23 Györffy György jak się wydaje na nieco zbyt późny okres ustalił jego narodziny nie wydaje się prawdopodobnym, by nastąpiło to ok. 965 r., raczej można przyjąć, że w początkach lat 50-tych X w. (z tym zgadzają się ustalenia Kristó Gy. odnośnie narodzin Gezy, które kładzie on na okolice roku 945). Podobnie to wydarzenie datuje M. Wertner: Születése a közötti időre esik (op.cit., p. 21). 24 Wg Gy. Kristó Vajk urodził się ok. 970 r. 25 Świadectwo na to w samym źródle, z którego historiografowie czerpią wiedzę o tamtej wojnie i bitwie pod Adrianopolis u Johannesa Skylitzesa: Miután így Bardas legyűzte ezeket, s a foglyoktól megtudta [...] (Moravcsik, p. 87); Foglyok is kerültek kézre, többen mint az elesettek (to znaczy, że musiało być ich naprawdę sporo, skoro w poprzedzającym je zdaniu pisze: [...] s az egész mezőt hullákkal borítják, ibidem), p. 88. W tym okresie wojownicy często byli brani jako jeńcy a w nowej ojczyźnie byli niewolnikami. Wiemy o takich przypadkach np. z kronik Galla (Rusini w 1018 i ich powrót po przeszło dwóch dekadach)) oraz Kosmasa (Polacy w 1038 r.). Choć akurat w przypadku Bizancjum (z uwagi na ustabilizowaną państwowość i stanowienie centrum polityczno-kulturalnego) byli oni raczej osiedlani w głębi Cesarstwa z jakimiś tam prerogatywami bycia wolnymi. 26 Nie było to rzeczą niespotykaną w tamtej epoce taki los padł udziałem np. Borysa (II) i Romana, synów cara Bułgarii Piotra I, którzy zostali oddani na dwór w Konstantynopolu jako gwaranci odpowiadającej Bizancjum 6

7 II (2013) bardziej prawdopodobne jest przynajmniej nieco lepsze potraktowanie księcia, który choć nie wydaje się by przebywał na samym dworze 27, to być może jednak miał nieco wyższy status. Z pewnością w jego otoczeniu przebywali duchowni 28, co przyczyniło się do rychłego ochrzczenia. Przyjęte imię mogło stanowić jakiś odprysk ambicji względnie odnosić się do wojowniczego usposobienia. Co do dalszych losów księcia brak jakichkolwiek wzmianek o nim, pozwala sądzić, że swoich dni, które dobiegły kresu przed 1031 r. 29, dopełnił na ziemiach Cesarstwa w europejskiej jego części, choć raczej wątpliwe, by w samym Konstantynopolu. Tam również ożenił się ta kwestia zostanie jeszcze poruszona przy okazji pochodzenia imienia jego młodszego syna, Władysława. WAZUL Imię pochodzenia greckiego 30 - Βασίλειος, od rzeczownika basileus "król, wódz, cesarz" Imiona w kronikach: Wazul 31, Wasul 32, Vazul 33, Vasul 34, Wazwl 35, Uazul 36, VVazul 37, Waxul 38, Nazul 39 (oraz Waczul, Wanczul, Waczaul, Wanczil, Wanczille, Wenczel, Wentzll Chronici Henrici de Mugeln, pierwsze dwa także Chronicon Rhythmicum) polityki cara. Także na zachodzie spotykamy świadectwa takich zdarzeń (syn Mieszka I, który miał zostać oddany pod opiekę cesarza podczas zjazdu w Kwedlinburgu w 973 r.). 27 Wiemy, że na dwór bizantyński przybywali różni władcy książęta ruscy, Gyula przykłady, które znamy dotyczą jednak ludzi wolnych. 28 To znajduje potwierdzenie w przytaczanych przez Teresę Olajos źródłach bizantyńskich vide: Olajos 1988, gdzie wspomina, że osiedlani byli w dobrach kościelnych (p ). 29 Notatka świetnie zorientowanego, bo czerpiącego informacje bezpośrednio ze źródła dziejopisa stanowi potwierdzenie, że Michał zmarł przed 2 IX 1031 r., ponieważ jako mający największe prawo do dziedziczenia podany jest jego pierworodny syn Vazul. Do podobnego wniosku (z tym, że odnośnie Władysława Łysego, któremu przypisał starszeństwo) doszedł już u schyłku XIX w. Wertner Mór. 30 KMTL, p CZ, SRH, I, 206, 208; XIV saec., In: SRH, I, 311, x, codex Vaticanus; XIV saec., In: SRH, I, 318, l, Pictum, V2, V4; Keza, In: SRH, I, 172; CP, In: SRH, II, 35, CK, Gombos 988 (K)); Legenda S. Gerhardi episcopi (cont.: Gerhard), SRH, II, 501, Keza, In: SRH, I, 173, 174, 178); XIV saec., In: SRH, I, 320, e, q, u, y. 32 XIV saec., In: SRH, I, 311, x, Cronicon Pictum Vindobonensis (cont.: Pictum), V4; XIV saec., In: SRH, I, 325, b ; CP, In: SRH, II, Chronicon Varadiense (cont.: CV), In: SRH, I, 206, w, 208, w ; XIV saec., In: SRH, I, 311, 318; CK, Gombos 980 (C); Keza, In: SRH, I, 173, c, e ; In: SRH, I, 178, e ); XIV saec., In: SRH, I, 320, 325, 344; Chronicon Monacense (CM), SRH, I, XIV saec., In: SRH, I, 311, x, Pictum, V3. 35 CV, In: SRH, I, 206, ; CK, Gombos 984 (T). 36 XIV saec., In: SRH, I, 311, x, codex Sambucus; XIV saec., In: SRH, I, 320, e, q, u, y, 311, b, 344, u. 37 CK, In: SRH, II, XIV saec., In: SRH, I, 320, e. 39 XIV saec., In: SRH, I, 344, u. 7

8 Również i o Vazulu nie ma żadnych informacji poza tym, że był synem Michała, oraz, że został oślepiony, w dodatku większość kronikarzy zastąpiła go Władysławem Łysym, jako ojcem późniejszych królów Andrzeja i Beli. Jego imię nie występuje wśród kronikarzy z innych kręgów kulturowych. Jest wprawdzie wspomniany w Annales Altahenses maiores, jednak nie pojawia się jego imię jako najbardziej godny, by zasiąść na tronie 40 dla rocznikarza żyjącego w Altach, czyli niemal w centrum zachodniego Cesarstwa, naturalnym było stosowanie prawa salickiego i wyłączenie dziedziczenia po kądzieli w przypadku, gdy żyli krewni po mieczu. Stawiając tezę, że Michał osiadł w Cesarstwie Bizantyńskim, można przyjąć, że tam założył rodzinę, jak również urodzili się jego synowie zapewne nastąpiło to dopiero w kilka lat po przybyciu. Na taki obrót sprawy wskazuje imię jego pierworodnego, wprost ukazujące inspirację bo raczej stanowi to wyraz wdzięczności względem suwerena względnie protektora niż projekcję ambicji, nawet w odniesieniu do Węgier. Pytanie, na które nie sposób znaleźć odpowiedzi, czy imię swoje pierworodny Michała otrzymał na cześć cesarza Bazylego II, czy też może świeżo koronowany cesarz był np. ojcem chrzestnym Vazula. Należy pamiętać, że Bazyli II był cesarzem o dość egalitarnym stosunku do swego urzędu stąd wynikła próba wciągnięcia w strefę swoich wpływów Rusi 41 poprzez danie księciu za żonę swojej siostry. Warto to skonfrontować z wydarzeniami sprzed półtorej dekady, kiedy to sam zachodni cesarz rzymski w okresie gdy jego władztwo osiągnęło właśnie jeden ze szczytów swojej potęgi musiał się "zadowolić" krewną (neptis) jego poprzednika, Jana Tzimiskesa 42. Analizując sytuację na Węgrzech silna pozycja Stefana, sojusze lub przynajmniej dobre relacje z niemal wszystkimi sąsiadami oraz czołowymi siłami ówczesnej sceny politycznej, zapewnienie sukcesji Emerykowi już za życia ojca łatwo dojść do wniosku, że Wasul nie miał powodu, by przed 1031 r. udawać się pod panowanie swego kuzyna. Co więcej nie można sądzić, by spotkało się to z życzliwością czy chociażby aprobatą Stefana przecież (co uwidacznia się przez niemal całe rządy tej dynastii) także i Vazul miał prawo do 40 [...] filium fratris sui digniorem in regno, quia hoc non consensit, cecavit et parvulos eiusdem exilio relegavit (Annales Altahenses maiores, MGH SS, XX, p. 793, Gombos, 205, p. 93) 41 Do jakiegoś stopnia udaną bowiem jej rezultaty pozostają wyraźnie widoczne po dziś dzień 42 Podczas gdy półtorej dekady wcześniej sam zachodni cesarz rzymski w okresie gdy jego władztwo osiągnęło właśnie jeden ze szczytów swojej potęgi musiał się "zadowolić" krewną (neptis) jego poprzednika, Jana Tzimiskesa. A przecież wystarczy wspomnieć przestrogi, które Konstantyn VII Porfirogeneta zostawił swojemu synowi Constantinus Porphyrogenitus, De administrando imperio, Moravcsik Gy. edidit, Jenkins R. J. H. anglice vertit, Washington 1967, 13, Περὶ τῶν πλησιαζόντων ἐθνῶν τοῖς Τούρκοις (De gentibus quae Turcis finitimae sunt), p. 70 (tekst oryginalny), p.71 (tłumaczenie na język angielski). 8

9 II (2013) tronu. W tej sytuacji powrót zawsze związany byłby z ryzykiem choć przede wszystkim dla starszego księcia. Sytuacja diametralnie zmieniła się wraz ze śmiercią Emeryka, kiedy oczywistym stało się, że sędziwy i zapewne pogrążony w rozpaczy władca umrze bezpotomnie, co więcej z racji wieku można było przypuszczać, że nastąpi to wkrótce. Udanie się na Węgry (wraz z synami) było więc sprawą o tyle naturalną, że książę był najbliższym (i starszym od Władysława) krewnym króla 43. WŁADYSŁAW ŁYSY Imię pochodzenia słowiańskiego Владислав/Vladislav złożone z członów Vladi- ("władać, panować") i slav (ten, który włada sławą). Wg wybitnego polskiego genealoga, Kazimierza Jasińskiego imię to jest pochodną imienia Włodzimierz, dokładniej rzecz ujmując Włodzimierza Wielkiego (Владимир, w starocerkiewnosłowiańskim Владимѣръ), a do Polski trafić miało wraz z jego córką, Marią Dobroniegą (otrzymał je jej drugi syn). Jednak kwestia czy możliwa była zmiana przyrostka do władającego w sławie czy w pokoju jest mocno dyskusyjna. Jeśli założyć, że tak się właśnie stało, to mogło się to dokonać wyłącznie na gruncie któregoś z języków słowiańskich. Gdyby chodziło tylko o Władysława (I) można by optować za taką możliwością, wszak w tym samym czasie narodził się goszczącemu Belę (I) Kazimierzowi wspomniany już drugi syn 44, później znany z przydomkiem Herman, ale przecież imię to nosił wcześniej podmiot naszych rozważań; być może nawet od schyłku lat 70-tych X w. Z kolei György Györffy uważa, że imię to jest pochodzenia bułgarskiego 45. Do takiego wniosku doszedł znajdując księcia o takim imieniu wśród krewnych cara bułgarskiego Samuela (był to dokładnie jego bratanek), urodzonego przed 976 r. Wcześniej 43 Nie liczę Piotra ani prawdopodobnie Samuela Aby, bowiem dziedziczyli wyłącznie potomkowie linii męskiej z następnym przypadkiem odstępstwa od tej normy mamy do czynienia dopiero po wygaśnięciu dynastii. 44 Chciałbym tu podjąć jeszcze jedną kwestię niektóre języki wykształciły różne formy dla imion władców Polski i Węgier. W tym miejscu o odrębność należy zapytać kronikarzy z epoki. Ich zapisy nie pozostawiają jednak złudzeń to to samo imię, choć zapisy w różnych państwach sprawiają, że formy są odmienne. Oto formy użyte przez kronikarzy węgierskich: 1. XIV saec.: [...] rex Karolus filiam Ladizlai/Ladislai regis Polonorum (SRH, I, 490) [...] genuit filium nomine Ladizlaum (ibidem, o synu Karola Roberta). 2. CP: [...] accepit rex filiam Ladizlai Polonorum (SRH, II, 50), [...] habuit filium nomine Ladizlaum (ibidem, o synu Karola Roberta). 3. CK: [...] caepit rex Carolus, filiam Ladislai regis Poloniae (SRH, II, 343), [...] genuit quator filios scilicet Carolum, Ladislaum, Ludovicum et Andream (ibidem, o synach Karola Roberta). Teraz czas na przedstawiciela polskiej historiografii, pierwszego kronikarza Anonima tzw. Galla, Gesta principum Polonorum: [...] Wladislauus dux solus reagnavit (GpP, 104, o Władysławie Hermanie), Cum audisset Wladislauus Boleslauum [...] (Ibidem, 98, o Władysławie I węgierskim). To explicite wyjaśnia różnice form w obu językach. 45 Istvan k. p. 91 9

10 Władysława 46 spotykamy zaś pośród książąt Dalmacji (Dalmatinska Hrvatska, później Chorwacji) władca o tym imieniu panował od lutego 821 do ok. 835 r. Gy. Gyorffy twierdzi, że imię Władysław wśród rodziny cara bułgarskiego występowało często 47. Zachowała się jednak informacja tylko o jednym takim przypadku nosił je syn Aarona brata Samuela (jako Iwan Władysław). Źródła milczą odnośnie daty narodzin bratanka Samuela, brak pewności nawet czy pierwsza wzmianka o nim dotyczy roku 976 czy 987. Bardziej prawdopodobna wydaje się ta pierwsza data (byłby wówczas kilka lat starszy od Władysława Łysego), jednak w żaden sposób nie świadczy to proweniencji bułgarskiej imienia Władysława, tym bardziej, że i w rodzinie cara wystąpiło ono po raz pierwszy. Wręcz przeciwnie są inne poszlaki. Imię to występowało na Bałkanach i to już od IX stulecia był Władysław książę chorwacki, być może też władca Slawonii (miał panować w latach ok r.). O ile samo imię nie jest zbyt często notowane, o tyle samych władców, których imiona kończyły się na - slav, było już bez liku do końca wieku X są to w Chorwacji panońskiej (Panonska Hrvatska): Brasław (Braslav, Bräslav); w Chorwacji: Radosław (Radoslav), Wyszesław (Višeslav) 48, Misław (Mislav), Zdesław (Zdeslav), Tomisław (Tomislav), Mirosław (Miroslav), Držislav, Svetoslav, Gojslav; w Serbii: Wyszesław (Višeslav), Radosław (Radoslav), Pribisław (Pribislav), Czasław (Časlav); występowały one także w innych państwach słowiańskich w Wielkiej Morawie: Rościsław (Rastislav); w Czechach: Unisław (Vnislav) 49, Wratysław (Vratislav), Bolesław (Boleslav); na Rusi: Światosław (Святослав) 50, Wyszesław (Вишеслав, Вышеслав), Izjasław (Ізяслав, Изяслав), Jarosław (Ярослав), Mścisław (Мстислав), Stanisław (Станіслав, Станислав), Sudzisław (Судислав). W świetle tych ustaleń można pokusić się jedynie o wniosek, że pochodzenia tego imienia i to dla dynastii bułgarskiej, jak również bocznej linii Arpadów należy szukać w którymś z państw południowosłowiańskich być może zarówno Aaron Komitopul, jak i Michał mieli za żony siostry wywodzące się z którejś z południowosłowiańskich dynastii. 46 Annales regni Francorum 47 Gyorffy Gy. Isvan kiraly... p VVISSASCLAVO DVCI inskrypcja na chrzcielnicy 49 Postać legendarna 50 W przypadku imion na Rusi (aż do synów Włodzimierza) nie ma pewności, czy tak wówczas w istocie wyglądały. 10

11 II (2013) Imiona 51 : Calvus Ladizlaus 52, Calvus Ladislaus 53, Zar Ladislaus 54, Calvus Latislaus 55, Ladislaus Caluus 56, Zarladislaus 57 (a także Saar Ladislaus, Sarladislaus, Saardisla(us), Sardisla(us), Ladisla, der Kale oraz Laslaw, der Kale wszystkie w Chronici Henrici de Mugeln 58 ). Sam Władysław Łysy poza źródłami węgierskimi pojawia się tylko w jednym polskim: Genealogiae regnum Polonorum 59, jednak sposób jego zapisu zdradza węgierską proweniencję wpisu: Liberi fuerunt Kazimirus et N filia, uxor Belae regis Ungariae, qui Ladislai Calvi filius fuit 60, wartość jego znacznie zmniejsza także późne pochodzenie użyta w innym miejscu tekstu forma imienia Micislaus, a także przyznanie się do nieznajomości imienia wyraźnie wskazują na historiografię doby renesansu. ANDRZEJ (I) Imię pochodzenia greckiego 61 Ανδρέας od rzeczownika ἀνήρ/ἀνδρός (mężczyzna) męski, mężny. W kronikach występuje w następujących formach: Andreas 62 (źródłosłów zdecydowana większość pojawień się), Hndreas 63, Endre 64, Andre 65, Endree 66 (Andres, Andirs, Endres Chronici Henrici de Mugeln). Chciałbym w tym miejscu pokrótce odnieść się do różnych teorii nt. chrztów książąt z dynastii Arpadów. W pierwszej kolejności teorię o łączonym chrzcie Gezy i Michała, książęco-królewskim doborze imion poniekąd przynajmniej w części dotyczącej udziału w niej Michała już obaliłem, by to explicite ukazać zrekapituluję pokrótce tezy stojące z nią w 51 Był to pierwszy przedstawiciel dynastii, który ab initio miał przydomek i był on (co pokazuje Keza) niezwykle mocno związany z władcą. 52 XIV saec., In: SRH, I, XIV saec., In: SRH, I, 311, w, Pictum, V2-V5; CK, In: SRH, II, ; Gombos 984 (T). 54 Keza, In: SRH, I, CP, In: SRH, II, CK, Gombos 980 (C), CK, Gombos 988 (K). 57 Keza, In: SRH, I, 173, 177, Chronici Henrici de Mügeln. 59 Gombos, 2424, p Ibidem. 61 KMTL, p Gesta, 55; Ann. Pos., 125; Keza, ; CZ 208; XIV comp. 290, , 321, , 343 V-345 (Albus Andreas et Catholicus, 344), , , 360. CM (Albus Andreas et Catholicus, 72); DHA, 43/I (149, 152), 43/II (154), 46 (161, 162), 52/II (174), 84/I (252), 96 (282), 147 (405). 63 XIV comp XIV comp. 334; , 339, ; CM 70-71; Gerhard 501, ; 65 XIV comp. 343 S; CM 70-71; Chronici Henrici de Mügeln XIV comp

12 niezgodzie. Po pierwsze bracia nie występowali nigdy (a przynajmniej od 970 r.) razem świadczą o tym odmienne zapisy imion stojących obok siebie pogańskie Gezy (a nie jako Stefan) oraz chrześcijańskie Michała. Ten drugi książę zresztą w ogóle nie istnieje w życiu publicznym Węgier. Po drugie w 972 r. nie było mowy o koronacji królewskiej, więc konstrukcja pary król-książę 67 jest zupełnie nieuzasadniona. Z kolei niezwykle kuszącą byłaby hipoteza, że Andrzej I przyjął chrzest w Kijowie jak chcą tego Makk Ferenc i Kristó Gyula 68 jednak, jak starałem się wykazać, tak się nie stało, bowiem ab initio był ochrzczony w obrządku greckim. ZAKOŃCZENIE W niniejszym wykładzie przedstawiłem niektóre z przesłanek świadczących za wpływami bizantyńsko-ruskimi na początki panowania Andrzeja I. Sięgając po fragmenty życia i czynów dziada oraz ojca ukazałem władcę jako dorastającego w tamtym kręgu kulturowym i tę kulturę dziedziczącego. Przejawiało się to nawet w tak prozaicznej kwestii, jak greckie zdobienia w ufundowanym przez władcę klasztorze benedyktyńskim w Tihany fakt wielce wymowny, bo obrazujący otoczenie, w jakim się wychowało i jakim się wciąż było zafascynowanym. Zająłem się też samą zdobywającą sobie coraz większa popularność w historiografii kwestią rzekomego chrztu władcy podczas pobytu w Kijowie. Przy okazji analizy etymologii oraz zapisów imion Michała i jego syna Wasula zastanowiłem się także nad imieniem drugiego z jego synów, Władysława pozostałe, jako nie związane bezpośrednio z niniejszym zagadnieniem, zostały pominięte. Poruszone obecnie zagadnienia wraz z omówionymi dawniej kwestiami tzw. korony Monomacha oraz reorganizacji Kościoła obrządku wschodniego budują nam obraz władcy mocno zakorzenionego w bizantyńskim kręgu kulturowym kwestie te będą dochodziły do głosu jeszcze niejednokrotnie m.in. przy wyborze imion dla synów czy fundacjach klasztorów. 67 Györffy Gy., István király és művé, Bp , p Makk F., I. András, in: Kristó Gy., Makk F., Az Árpádok. Fejedelmek és királyok, Debrecen 2003, p. 75; KMTL, p

13 II (2013) ARTUR BĄDKOWSKI (UAM, POZNAŃ) PPR/PZPR WOBEC SZKOLNICTWA WYŻSZEGO W WIELKOPOLSCE W LATACH Ramy chronologiczne wskazane w temacie wystąpienia odnoszą się do dat związanych z wydarzeniami politycznymi, a nie stricte ze środowiskiem naukowym. Pierwsza z nich odnosi się do zakończenia działań wojennych, które umożliwiło wznowienie działalności dydaktyczno-badawczej w Poznaniu. Cezura końcowa odnosi się do przełomu Październikowego i zakończenia okresu stalinowskiego. Dla omawianego zagadnienia pewnie powinno się przyjmować raczej 1958 r., w którym uchwalono nową ustawę o szkolnictwie wyższym, w której to, z opóźnieniem, znalazły się zmiany po okresie największych represji. Najważniejszym ośrodkiem naukowym Wielkopolski był w omawianym okresie i jest nadal oczywiście Poznań, ale należy mieć na uwadze funkcjonowanie także poza nim placówek naukowo-badawczych. W tym 11-letnim czasie zmieniały się działania zdobywających władzę komunistów wobec środowiska naukowego. Był to wynik kształtowania się programu partii, a także taktyki w walce o władzę. Oczywiste jest, że polscy komuniści chcąc dokonać rewolucyjnych zmian społeczno-gospodarczych musieli zająć stanowisko wobec szkolnictwa wyższego i środowiska naukowego. Politykę PPR/PZPR wobec nauki i szkolnictwa wyższego należy analizować jako element szerszych działań wobec inteligencji. Nie może dziwić, że zmiany mające na celu przebudowę świadomości, tworzenie społeczeństwa socjalistycznego, a w przyszłości komunistycznego wiązane były z indoktrynacją młodego pokolenia. Badania naukowe związane z gospodarką miały też znaczenie dla tej sfery życia. Narzucanie marksizmu i światopoglądu tzw. materialistycznego miało tym celom służyć. Ideologizacja nauki i upartyjnienie wszystkich sfer życia było elementem działań propagandowych. Szkolnictwo, w tym wyższe, było więc instrumentem kształtowania inteligencji oddanej nowej władzy. Były to zadania długofalowe. Na początku jednak zadaniami doraźnymi, priorytetowymi było zwalczenie zbrojnego podziemia i legalnej opozycji politycznej. Środowisko naukowe miało tradycyjnie wysoki autorytet społeczny. Wielu jego przedstawicieli angażowało się w życie 13

14 społeczno-polityczne. Szczególnie silne były w nim wpływy Narodowej Demokracji 69 uznawanej za szczególnie wrogą ruchowi komunistycznemu. W kierownictwie PPR zdawano sobie sprawę, że w większości środowisko naukowe nie jest przychylnie nastawione do nowej władzy. Jego prestiż i dorobek, powodował, że dostrzegano konieczność sprawnych ale subtelnych kroków zmierzających do uzyskania w nim wpływów. Władysław Gomułka tak formułował zadania partii w tym zakresie: My dopiero musimy wychować naszych profesorów i wychowamy na pewno, ale dopiero po latach, po okresie potrzebnym na wychowanie profesora. Musimy pracować przy pomocy tych profesorów, którzy są, bo nauki nie przerwiemy. Istnieją setki i tysiące sposobów na to, aby na nich oddziaływać, aby nie pozwolić prowadzić reakcyjnej roboty. Jednym z głównych i najważniejszych sposobów jest rozwinięcie naszej pracy wśród młodzieży szkolnej i akademickiej. Jeżeli tam będziemy mieć mocne poparcie, to młodzież będzie oddziaływać na profesorów [ ] jest wśród inteligencji grupa czy warstwa, część tej inteligencji, na którą rzecz jasna liczyć nie można, która jest związana z reakcją, ze starym światem, która jest jej mózgiem ideologicznym. Tej części my zdobyć nie chcemy i nie zdobędziemy. Ale jest wśród szerokich mas inteligenckich grupa najszersza, która nie jest zdecydowana, która jest niezadowolona, ale nie jest w gruncie rzeczy reakcyjna. My, jako partia robotnicza, jako partia przodująca, musimy pomóc tej inteligencji [ ] trzeba na tym odcinku mieć pewien plan, przemyślany plan pracy, który w każdym terenie będzie inaczej stosowany, gdyż jest on uzależniony od konkretnych warunków. Ale ogólna tendencja powinna być taka, aby przeciągnąć tych ludzi do siebie wszelkimi sposobami 70. Mowa tu o zamierzeniach formułowanych przez kierownictwo PPR ale w warunkach kształtowania się scentralizowanego ustroju o charakterze totalitarnym. Oczywistym jest więc, że były one przyjmowane w całym kraju. Niezbędne zatem było, taktyczne do pewnego momentu, tolerowanie przedwojennych pracowników naukowych. Władze korzystały nawet z ich poczucia obowiązku, spontanicznego organizowania pracy. Zjawisko takie było nieodosobnione i w innych sferach życia, gdzie komuniści korzystali z chęci powrotu ludzi do normalnej pracy i próby organizowania sobie życia znanego sprzed okupacji. Od 1947 r., zaczęto usuwać pracowników naukowych, którzy byli wcześniej zaangażowani we wrogą, 69 B. Fijałkowska, Polityka i twórcy ( ), Warszawa 1985, s W. Gomułka, Artykuły i przemówienia, t. 1, Warszawa 1962, s

15 II (2013) zdaniem komunistów działalność. Część musiała się przystosować do nowych warunków. Za pomocą polityki kadrowej, systemu nagród, kreowano nowe, lojalne elity 71. Wnikliwie podchodzono do rekrutacji studentów. Aktywności tej towarzyszyło badanie życiorysów ich rodziców. Mając to na uwadze, preferowano osoby o robotniczochłopskim pochodzeniu. Uznawano, że osoby takie będą poprzez możliwość awansu klasowego przychylnie nastawione do władz. Dobierano także starannie składy komisji kwalifikacyjnych. Panowała opinia, że aktywna działalność w ZMP lub PZPR ułatwia otrzymanie indeksu studenckiego. Mimo tego zdarzały się jednak przypadki przyjęcia niewłaściwych z punktu widzenia władz osób. Ważnym problemem, oprócz braku wykładowców, w warunkach dużego przyrostu studentów, stawało się szybkie wykształcenie osób prowadzących tzw. przedmioty ideologiczne, które miały na celu ideologizację nauki i jej upartyjnienie. Starano się temu zaradzić powołując przy KC PZPR Instytut Kształcenia Kadr Naukowych (1950), później przekształcony w Instytut Nauk Społecznych (1954). Był to element rewolucyjnych zmian w nauce polskiej, jeden z istotnych elementów tworzenia socjalistycznych uniwersytetów. Ostatecznie w 1950 r. na wszystkich uczelniach wprowadzono obowiązkowe nauczanie podstaw marksizmu i ekonomii politycznej. Powoływano Wieczorowe Uniwersytety Marksizmu-Leninizmu, które miły spełnić swoją role indoktrynacyjną także wobec bezpartyjnych. Likwidowano reaktywowane spontanicznie po okupacji instytucje naukowe i kulturalne. Unifikacja i podporządkowanie wszystkich organizacji zrzeszających naukowców i młodzież miały służyć kontroli tych środowisk. Przekształcanie nauki i szkolnictwa wyższego zgodnie z programem PPR i później PZPR odbywało się w oparciu o akty prawne, które notyfikowały nową rzeczywistość. W 1947 r. wprowadzono dekret o organizacji nauki i szkolnictwa wyższego, który znosił niezależność uniwersytetów 72. W 1951 r. wprowadzono ustawę o szkolnictwie wyższym i pracownikach nauki, która przeszczepiała w polskich warunkach sowieckie rozwiązania 73. O powoływaniu rektorów, prorektorów, dziekanów i prodziekanów miał decydować Minister Szkolnictwa Wyższego. Wprowadzała ona zaczerpnięte z ZSRR dwa nowe stopnie naukowe: 71 B. Fijałkowska, Polityka i twórcy ( ), Warszawa 1985, s Dekret z dnia 28 października 1947 r. o organizacji nauki i szkolnictwa wyższego, Dziennik Ustaw nr 88,1947, poz. 415; Historia Nauki Polskiej, t. 5, cz. I, red. B. Suchodolski, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1992, s ; R. Herczyński, op. cit., s Ustawa z dnia 15 grudnia 1951 r. o przekształceniu Urzędu Ministra Szkół Wyższych i Nauki w urząd Ministra Szkolnictwa Wyższego. Dziennik Ustaw, nr 67, poz

16 kandydata nauk i doktora nauk 74. Zlikwidowano habilitacje, a trzysemestrowy rok akademicki zastąpiono dwusemestrowym. W pracy naukowej wprowadzono rozbudowane planowanie. Mówiono o produkcji uniwersyteckiej, socjalistycznej pedagogice i dydaktyce 75. Ministerstwom podporządkowano tak zwane resortowe szkolnictwo: akademie medyczne, wyższe szkoły pedagogiczne, wychowania fizycznego, artystyczne, rolnicze i wojskowe 76. Zarządzanie nauką i szkolnictwem wyższym odbywało się za pomocą struktur partyjnych, które formułowały program w tym zakresie na szczeblu Komitetu Centralnego. W jego strukturze znajdował się wydział odpowiadający za tę sferę życia. W każdym województwie kopiowano te rozwiązania na szczeblu Komitetu Wojewódzkiego w ramach którego byli etatowi pracownicy polityczni, w których gestii było kontrolowanie środowiska naukowego i szkół wyższych w podległym im województwie. Partia miała także swoje struktury bezpośrednio w środowisku naukowym. Równolegle w ramach rządu istniało Ministerstwo nazewnictwo jego się zmieniało, ale miało ono swoje kompetencje w zakresie polityki naukowej. Oczywistym jednak było, że to partia formułowa program i nadzorowała jego realizację, a ministerstwo było jej podporządkowane. Nota bene w strukturach resortu też były komórki partii. Partia interesowała się wszystkimi kwestiami z wiązanymi z nauką i szkolnictwem wyższym. Zgodnie ze stosowaną wówczas terminologią marksistowską interesowały ją sprawy bazy, czyli kwestie materialne i nadbudowy szeroko rozumianej działalności naukowej i dydaktycznej. Na filozofii i metodologii marksistowskiej miały być oparte badania, marksistowska była nawet pedagogika. Mówiło się wtedy o produkcji naukowej, na uczelniach wprowadzano planowanie jak w przemyśle. Partia zajmowała się takimi kwestiami, jak dyscyplina studiów itp. Komitety Uczelniane były odwzorowaniem Komitetów Zakładowych w przemyśle. Program PPR i PZPR wprowadzany był w Wielkopolsce poprzez ich struktury terenowe. Od działań lokalnych działaczy zależały sukcesy i porażki tej polityki. W lutym 1945 r. powstał Komitet Miejski Polskiej Partii Robotniczej w Poznaniu. Przez miesiąc pełnił on funkcję najwyższej instancji partyjnej na tym terenie do powołania Komitetu Wojewódzkiego, który powstał w wyniku działania dwóch osób, którzy przybyli z Warszawy Marii Kamińskiej i Ryszarda Kalinowskiego. Później zgodnie z wytycznymi władz 74 R. Herczyński, op. cit., s AP Poznań, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 3326, Informacja o pracy katedr marksizmu-leninizmu i ekonomii politycznej, k B. Fijałkowska, op. cit., s

17 II (2013) centralnych powstawały dalsze struktury terenowe. Partia ze stosunkowo nielicznej, kierowanej przez lokalnych działaczy komunistycznych i przedstawicieli grupy operacyjnej KC PPR stawała się partią masową. W strukturach wojewódzkich PPR za kwestie nauki i szkolnictwa wyższego odpowiedzialny był Wydział Propagandy i Agitacji. Rozwiązanie takie było stosowane mimo, że w statucie PPR przewidziane było powoływanie na szczeblu wojewódzkim Wydziału oświaty i szkolnictwa 77. Po powstaniu w grudniu 1948 r. PZPR takie rozwiązania organizacyjne były kontynuowane 78. Samo nazewnictwo potwierdza omówiony wyżej stosunek partii do kwestii nauki. Na początku lat 50-tych po raz pierwszy powołano odrębny Wydział Oświaty i Szkolnictwa Wyższego. Kierownicza rola partii w środowisku naukowym sprawowana była bezpośrednio przez struktury partii w poszczególnych placówkach naukowo-badawczych. Co ciekawe takowe powstawały dopiero od 1949 r. czyli po powstaniu PZPR 79. Oddziałowe Organizacje Partyjne (OOP), Podstawowe Organizacje Partyjne (POP), Komitety Uczelniane (KU) były tworzone po osiągnięciu regulowanej przez statuty partii liczby członków. Zgodnie zasadą centralizmu demokratycznego instancje niższe uznawały zwierzchnictwo wyższych. W ośrodkach akademickich, w których był więcej uczelni powstawały międzyuczelniane kolegia, które miały zadanie koordynować działania 80. Na szczeblu wojewódzkim partia dysponowała etatowymi pracownikami politycznymi. W poszczególnych strukturach rozmieszczonych w jednostkach organizacyjnych instytucji naukowo-badawczych działano zazwyczaj społecznie. Obowiązywała zasada, że wytyczne z KC trafiały do KW, a stamtąd za pośrednictwem pracowników etatowych aż do najniższego szczebla. Obsada stanowisk również podlegała zatwierdzeniu instancji zwierzchniej. Jednym z podstawowych objawów prężności, bądź jej braku była liczba działających członków. Statystyki zatem były podstawowym kryterium efektywności działania. W rozmieszczeniu komórek i liczebności działaczy widać pewne tendencje i lokalne uwarunkowania. Samo środowisko komunistyczne nie było zbyt liczne. Bezpośrednio po wojnie w środowisku uniwersyteckim w PPR miało działać 3 pracowników naukowych na ogólną liczbę ok. 10 (pracownicy administracyjni, studenci). Liczniejsza była grupa członków PPS ok. 60 ale w jej skład wchodzili głównie pracownicy administracyjni i 77 A. Bądkowski, Kształtowanie się struktur wojewódzkich PPR w Poznaniu w latach , w: Kronika Wielkopolski, nr 4 (136), 2010, s AP Poznań, Wstęp do inwentarza zespołu KW PPR w Poznaniu, oprac. A. Choniawko, s AP Poznań, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 3305, Plany pracy Wydziału Oświaty i Szkolnictwa Wyższego KW PZPR w Poznaniu na okres 6-31.X.1952, k. 5-6; tamże, Plany pracy Wydziału Oświaty i Szkolnictwa Wyższego KW PZPR w Poznaniu na luty 1953, k AP Poznań, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 3305, Plany pracy Wydziału Oświaty i Szkolnictwa Wyższego KW PZPR w Poznaniu na okres 6-31.X.1952, k

18 studenci 81. W maju 1947 r. w skali całego kraju było 46 samodzielnych pracowników naukowych najwięcej w Katowicach i Gliwicach 16. W Poznaniu było jedynie 4, tyle co w Gdańsku 82. Już te dane liczbowe wskazują, że Wielkopolska była regionem trudnym dla komunistów. Obrazuje to sprawa pierwszego powojennego rektora Uniwersytetu Poznańskiego prof. Stefana Dąbrowskiego, który za swoją przedwojenną działalność polityczną w Stronnictwie Narodowym był atakowany przez sekretarzy KW PPR w Poznaniu Marię Kamińską i Jana Izydorczyka. Również jego eksponowanie publiczne uczuć religijnych i zgoda na zjazd młodzieży katolickiej spowodowało nasilenie ataków. Działo się to w okresie gdy komuniści jeszcze nie przejęli całkowicie władzy, a ich wpływy w środowisku uczelnianym były bardzo słabe. Rektor inwigilowany przez UB ostatecznie ustąpił i wkrótce potem zmarł. Jednym ze sposobów pozbywania się niewygodnych pracowników naukowych były aresztowania i procesy. W październiku 1947 r. spotkało to prof. Ludwika Jaxę- Bykowskiego, który 3-letni wyrok więzienia przypłacił utratą zdrowia i śmiercią wkrótce po odzyskaniu wolności. W 1949 r. uwięziony został prof. Wiktor Schramm i później Witold Staniewicz. Niefortunna wypowiedź ks. prof. Szczęsnego Dettloffa, po śmierci Stalina stała się powodem przeniesienia na go na emeryturę. Metodę tę stosowano na szerszą skalę, a wakaty zapełniano młodszymi lojalnymi pracownikami. Należy podkreślić, że działania te, ze względu na opór środowisk akademickich nie zawsze były skuteczne. Niewątpliwie najważniejszą metodą oddziaływania partii na środowisko naukowe było podejmowanie przez nią decyzji kadrowych 83. Poszczególne komórki partyjne uczestniczyły w opiniowaniu i zatwierdzaniu decyzji personalnych objętych systemem nomenklatury. Nie każde stanowisko było zarezerwowane dla członków partii, ale to odpowiednie jej gremium opiniowało bądź zatwierdzało taki wybór. Oczywistym jest, że jeśli do wyboru był członek partii i osoba bezpartyjna to większe szanse miała ta pierwsza. Odpowiednie akcje propagandowe, wzmocnione w dużym stopniu spodziewanymi korzyściami materialnymi, bądź dostępem do dóbr deficytowych, ułatwieniach w życiu codziennym np. w postaci awansu służbowego itp. miały skłaniać do zaangażowania się w 81 W. Markiewicz, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w latach , w: 50 lat Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, red. Nacz. Cz. Łuczak, Poznań 1971, s B. Krasiewicz, Odbudowa szkolnictwa wyższego w Polsce Ludowej w latach , Wrocław, 1976, s AP Poznań, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 3305, Plany pracy Wydziału Oświaty i Szkolnictwa Wyższego KW PZPR w Poznaniu na I kwartał 1954 r., k. 89; tamże, Plany pracy Wydziału Oświaty i Szkolnictwa Wyższego KW PZPR w Poznaniu na I kwartał 1955, k

19 II (2013) działalność partyjną. Oczywiście w różnych okresach funkcjonowania partii te korzyści mogły się zmieniać. Partia starała się aby życie akademickie było przesiąknięte ideologią marksistowska i upolitycznieniem. Miały temu służyć obowiązkowe zajęcia z tego zakresu dla studentów. W sprawozdaniach informowano jednak jak je traktowano: zajęcia były lekceważone przez studentów. Np. na AM w Poznaniu na niektórych wydziałach było od % ocen niedostatecznych z ekonomii politycznej, a frekwencja była na poziomie 40%. Wśród studentów panowało przekonanie, że przynależność do ZMP lub PZPR umożliwia otrzymanie lepszych ocen z przedmiotów ideologicznych. O przykładaniu wielkiej wagi do ideologizacji mogą też świadczyć tematy egzaminacyjne na WSE w 1952 r.: (pisemne. Do wyboru): 1. Wielkie budowle socjalizmu w Polsce Ludowej 2. Konstytucja PRL wyrazem podstawowych przeobrażeń społecznych i gospodarczych Polski Ludowej 3. Polityczne i ekonomiczne podstawy sojuszu robotniczo-chłopskiego. Część ustana egzaminu składała się: a) egzaminu poprawkowego z egzaminu pisemnego i b) egzaminu z Nauki o Polsce i Świecie Współczesnym. Wyniki oceniano następująco Aczkolwiek tematy były bardzo aktualne i stosunkowo nietrudne, a czas przeznaczony na ich opracowanie wynosił 5 godzin, trzeba stwierdzić, że kandydaci wykazali stosunkowo b. słabe przygotowanie, pisząc na ogół na wybrany temat wszystko co wiedzieli o socjalizmie, Polsce Ludowej itp. Ważną częścią partyjnego życia uczelnianego było organizowanie świąt uczelnianych, czy państwowych. W okresie stalinowskim rozbudowana była oprawa takich uroczystości. W 1955 r. planowano w związku z 38 rocznicą rewolucji październikowej zorganizować wielką akademię międzyuczelnianą w Auli UP. Na studentów starano się oddziaływać przez struktury ZMP. Odbywały się np. narady aktywu partyjno-zmp-owskiego Domów Akademickich, poświęcone Praca wychowawcza w Domach Studenckich. Partia starała się ujednolicić także obchody rozpoczęcia roku akademickiego. W sprawozdaniu z 1954 r. pracownik Wydziału Nauki KW opisał jak wyglądał scenariusz tych uroczystości. Odczytanie listu ministra Szkolnictwa Wyższego. 1. Przemówienie rektora 2. Immatrykulacja 3. Przemówienie przedstawiciela młodzieży i wykład inauguracyjny 19

20 Ciekawie oceniał przemówienia rektorów- Przemówienia rektorów w dużym stopniu przyczyniły się do zmobilizowania młodzieży do nauki i zawierały w sobie wytyczne do pracy na najbliższy okres W inauguracjach brali udział członkowie Egzekutywy KW, przedstawiciele władz, przodownicy poznańskich zakładów pracy, członkowie spółdzielni produkcyjnych, przedstawiciele Ludowych Zespołów Sportowych (WSWF) itp. Np. w WSE uczestniczyła delegacja PGR Żelichowo i Oleśnica, która wręczała przodującym zespołom studenckim będącym na brygadach żniwno-omłotowych w tych miejscowościach, piękne dyplomy uznania za godną postawę studenta Polski Ludowej i całokształt pracy młodzieży studenckiej podczas pracy na akcji żniwnej. Podczas inauguracji dokonano też dekoracji przez przedstawicieli WRN zasłużonych pracowników wyższych uczelni wysokimi odznaczeniami państwowymi. Ciekawa, że po początkowej aprobującej uwadze na temat przemówień rektorów zauważył, że Przede wszystkim rektorzy niektórych uczelni słabo przygotowali przemówienia np. rektor AM w opracowaniu przemówienia poruszył wyłącznie osiągnięcia, dotyczące rozbudowy poszczególnych zakładów, natomiast nic nie wspomniał o pracy grona i organizacji młodzieżowych na uczelni z młodzieżą. Kiedy do ob. Rektora zwrócił się sekretarz KU i wskazał mu pewne pominięcie w przemówieniu jego zdaniem najważniejszych spraw, wówczas ob. Rektor zaznaczył, że stylem gazetowym nie będzie wygłaszał przemówienia. Dopiero po dłuższej dyskusji zgodził się na minimalne wstawki do wspomnianego oczywista bardzo suchego sprawozdania. Zauważył też, że W dalszym jeszcze ciągu młodzież ZMP mimo, że aktyw ZMP był odpowiednio poinstruowany przez odnośne instancje ZMP i partyjne nie wystąpiła na uroczystości w koszulach ZMP-owskich. Co gorsza nawet sam aktyw nie zawsze świecił przykładem. O tym, że władze uczelni podlegały partii świadczą składane na posiedzeniach jej struktur sprawozdania np. z wykonania jej uchwał, z rekrutacji, z realizacji partyjnych wytycznych, sesji egzaminacyjnych. Dotyczyło to także bezpartyjnych pracowników naukowych pełniących np. funkcje dziekanów itp. 84 Ingerowała ona w bieżącą pracą badawczą i dydaktyczną. Interesowała się działaniem organizacji młodzieżowych w środowisku akademickim, powoływaniem i zakładaniem instytutów naukowych czy komórek uczelnianych. Ciągłej analizie podlegały nastroje w środowisku, ilość studentów oraz zapotrzebowanie absolwentów dla gospodarki. Omawiany okres należał do najtrudniejszych 84 AP Poznań, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 3326, Informacja o przebiegu zimowej sesji egzaminacyjnej na UAM 1955/56, k