Łacińska terminologia prawnicza z elementami retoryki

Transkrypt

1 Łacińska terminologia prawnicza z elementami retoryki dr hab. Jacek Wiewiorowski Katedra Prawa Rzymskiego i Historii Prawa Sądowego Wydział Prawa i Administracji UAM w Poznaniu ul. Św. Marcin 90, sala nr Poznań rzym.amu.edu.pl wiew@amu.edu.pl tel. (48) Dyżury: Wtorki, godz sala 101 CI Czwartek, godz sala 1.2. CIN

2 Zakres wykładu- po co łacińskie słowa i reguły prawnikowi? Teksty prawa rzymskiego - Corpus Iuris Civilis - nazwa używana od XVI w. na określenie kodyfikacji justyniańskiej i nowel justyniańskich przeprowadzonej w latach , przez cesarza bizantyńskiego Justyniana I Wielkiego. Kodyfikacja justyniańska stanowi zbiór prawa opracowany na podstawie przepisów poprzednich trzech kodeksów (teodozjańskiego, Gregoriusza, Hermogeniana) i uwzględniający później wydane Nowele Justyniana i jego bezpośrednich następców. Zbiór ten składał się z trzech części: 1) Digesta Iustiniani (greckie Pandecta) - zbiór prawa zawierający w 50 księgach prawo rzymskie zachowane w dziełach prawników rzymskich, 2) Institutiones Iustiniani - zbiór praw oparty na Institutiones Gajusa 3) Codex Iustinianus - 12-tomowy zbiór - ok konstytucji cesarskich ułożonych chronologicznie od konstytucji cesarza Hadriana ( ) do najpóźniejszej justyniańskiej, wydanej w 534.

3 Zakres wykładu- po co łacińskie słowa i reguły współczesnemu prawnikowi? W Cesarstwie Bizantyńskim aż do XV w. tworzył zasadniczy zrąb prawa. Corpus Iuris Civilis upowszechnił się w Europie Zachodniej w XI-XII w. dzięki szkole glosatorów a później komentatorów (konsyliatorów) zwłaszcza rola Digesta Iustiniani (odkryty ponownie Irneriusz, ur. 1050, zm. ok. 1125, Bolonia pierwszy uniwersytet) Ustawodawstwo to wywarło wielki wpływ na współczesne instytucje prawa (często za pośrednictwem prawa kanonicznego, którego było podstawą: Ecclesia vivit lege Romana pierwsza połowa VII w. - Lex Ribuaria 61 (58) i interakcja: niemożliwe jest zrozumienie prawa kanonicznego bez prawa rzymskiego i tendencji rozwojowych prawa rzymskiego po XI w. bez prawa kanonicznego) Nauka prawa powszechnego - Ius commune podstawa współczesnego prawoznawstwa kontynentalnego (zwłaszcza w zakresie prawa prywatnego ale również publicznego, a w tym i karnego) pośrednie oddziaływanie na systemy common law Stosowanie prawa rzymskiego (zwłaszcza w prawie prywatnym) bezpośrednio do czasów kodyfikacji pocżątek XVIII oraz XIX-XX w. - rodziny prawa kontynentalnego stały wpływ pojęć rzymskich

4 Zakres wykładu- po co łacińskie słowa i reguły współczesnemu prawnikowi? Prawo rzymskie, także w wersji ius commune - pomnikiem nieprzemijających wartości i źródłem inspiracji w różnych dziedzinach prawoznawstwa ROLA AUTORYTETU Sprawdzony w praktyce punkt odniesienia dla współczesnej dyskusji prawniczej; argumenty na rzecz wzrostu elastyczności prawa - uzupełnianie zasobów współczesnej argumentacji prawniczej o wnioski płynące z doświadczenia historycznego zwłaszcza wobec postępującej dekodyfikacji prawa Uniwersalność doświadczenia rzymskiego w zakresie prawa także podobieństwo dziś i w przeszłości wyborów ludzi, których postawy wynikają w części z biologicznych, ewolucyjnie ukształtowanych komponentów ludzkiej natury, pozostających w ścisłej interakcji z kulturą psychologia ewolucyjna The Gruter Institute for Law and Behavioral Research Society for Evolutionary Analysis in Law

5 Skłonność ludzi do zawierzania autorytetom uznawana jest za wrodzoną cechę natury człowieka a według Moral Foundations Theory jest ona również jednym z kilku wrodzonych filarów moralności, będących konsekwencją ewolucji Homo sapiens i innych Naczelnych (Primates) Zob. szerzej J. Graham [et al.], Moral Foundations Theory. The Pragmatic Validity of Moral Pluralism, : (November 28, 2012). Advances in Experimental Social Psychology, Forthcoming. Available at SSRN: Por. też Ostatnio w j. polskim: Jonathan Haidt, Prawy umysł. Dlaczego dobrych ludzi dzieli religia i polityka? tłum. A. Nowak-Młynikowska, Sopot 2014

6 Zakres wykładu- po co łacińskie słowa i reguły współczesnemu prawnikowi? Antyczne korzenie retoryki (Ars iudicii oratoria) - Argumentacja prawnicza do dziś Współczesne spojrzenie na retorykę prawniczą - Łacińskie terminy a technika argumentacyjna (oratorska) Zbigniew Dyka, adwokat (Warszawa) Kompetencje retoryczne prawnika Palestra 9-10/ W retoryce kompetencje językowe służą do umiejętnego przemawiania w tym celu, aby przekonać słuchacza i skłonić go do podjęcia decyzji przez nas pożądanej. Retoryka bowiem nie jest bezinteresowna, to nie sztuka dla sztuki; ma swój cel i dąży do jego realizacji. Aby to osiągnąć, trzeba retorykę obudować logiką, topiką, dialektyką, erystyką i psychologią. Są to niezbędne dyscypliny w językowej komunikacji międzyludzkiej. ( ) Retoryka prawnicza powinna się posługiwać językiem literackim. Bo tak przystoi. Bo tak przystoi elicie, którą nadal trzeba odbudowywać, pielęgnować jej ethos i do tej elity aspirować. A prawnicy należą do elity..

7 Łacińskie zwroty i reguły w dzisiejszej argumentacji prawniczej pełny zestaw materiały dodatkowe (wysyłka za pomocą poczty USOS); slajdy publikacja na stronie internetowej katedry W. Bojarski, W. Dajczak, A. Sokala, Verba iuris. Reguły i kazusy prawa rzymskiego, Toruń Krzysztof Burczak, Antoni Dębiński, Maciej Jońca, Łacińskie sentencje i powiedzenia prawnicze, Warszawa 2007 W. Dajczak: Znaczenie tradycji prawa rzymskiego dla europejskiej harmonizacji prawa prywatnego, Państwo i Prawo 2/2004, s ; Poszukiwanie wspólnego rdzenia prawa prywatnego w Europie, Czasopismo Prawno-Historyczne 56 (2004), z. 2, s ; Problem ponadczasowości zasad prawa rzymskiego. Uwagi w dyskusji o nowej europejskiej kulturze prawnej, Zeszyty Prawnicze UKSW 5.2 (2005), s M. Kuryłowicz, Słownik łacińskich terminów, zwrotów i sentencji prawniczych, Lublin 1993 T. Palmirski, Paremie i maksymy rzymskiego prawa prywatnego, Kraków 1995 J. Wiewiorowski, Zakaz retroakcji historyczny klucz o intertemporalności, [w:] J. Mikołajewicz (ed.), Problematyka intertemporalna w prawie. Zagadnienia podstawowe. Rozstrzygnięcia intertemporalne. Geneza i funkcje, Warszawa 2015, s W. Wołodkiewicz, J. Krzynówek (red.), Łacińskie paremie w europejskiej kulturze prawnej i orzecznictwie sądów polskich, Warszawa 2001 W. Wołodkiewicz (red.), A. Kacprzak, J. Krzynówek, Regulae Iuris. Łacińskie inskrypcje na kolumnach Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2006.

8 Wymawianie liter w języku łacińskim - 'polska' wymowa jest bardzo zbliżona do powszechnie używanej w średniowiecznej Europie Samogłoski[ Samogłoski A, E, I, O, U (a, e, i, o, u) wymawia się tak, jak w języku polskim. Samogłosek długich i krótkich albo nie odróżnia się wcale albo, jeśli się je odróżnia, powinny się różnić od swych krótkich odpowiedników wyłącznie długością, a nie barwą. Y (y) wymawiamy jak 'i'. Dwugłoski (dyftongi) AU, EU, EI, UI (au, eu, ei, ui) wymawiamy jak 'ał', 'eł', 'ej', 'uj'. ius, iustitia (sprawiedliwość) o ile samogłoska nie należy do następnej zgłoski, np. alius, alium (inny) AE i OE (ae, oe) czytamy jak 'e' ([ε]/[e]), ö (ø) (poena (kara) wym. Pöna; bonae fidei (dobrej wiary), causae (przyczyny), wyjątek to np.: coercitio (karanie, kara, zamknięcie) wymawiane [oe] Półsamogłoski I (i) na początku wyrazu przed samogłoską oraz w pozycji interwokalicznej wymawiamy jak 'j' J (j) wymawiamy zawsze jak polskie 'j'. Przykłady: iam/jam - 'jam', maior/major - 'major' (większy)

9 Spółgłoski Wymawianie liter w języku łacińskim C - przed samogłoskami tylnymi (a, o, u), innymi spółgłoskami oraz na końcu wyrazu jako 'k' (causa - kausa (przyczyna), curriculum - kurrikulum, causa (przyczyna), casus (przypadek), contractus (kontrakt, umowa).) - przed samogłoskami przednimi (e, i, y) oraz 'ae', 'oe' wymawiamy jak c, np. cessat, census CH wymawiamy jak polskie lub niemieckie 'ch' G jest identyczne z polskim 'g' H jest zbliżone do polskiego 'h', ale słabsze. NGU przed samogłoską wymawiamy 'ngw'. PH wymawiamy jak 'f' QU wymawiamy jak pol. 'kw quarta - kwarta RH wymawiamy jak 'r' S, nawet w pozycji interwokalicznej wymawiamy jak 's' (causa - 'kausa'); wymowa 's' jako 'z' w pozycji pomiędzy samogłoskami jest błędem.

10 Wymawianie liter w języku łacińskim SU przed samogłoską wymawiamy jak 'sw'. TH wymawiamy jak 't' TI wymawiamy dwojako - albo jako 'tj' albo jako 'cj'. Wymowa tradycyjna preferuje 'tj', wymowa medyczna i kościelna - 'cj'. Vitium wada ale t bez zmian, np. proprietas (własność) V wymawiamy jak w - venditio (sprzedaż) Z w wyrazach pochodzenia greckiego wymawiamy jak 'z' lub 'dz' (Zeus - zeus lub dzeus). Postawiona za spółgłoską samogłoska 'i' nie zmiękcza jej w znaczeniu polskim (missio = missjo a nie misio), ale też nie tworzy z nią odrębnej sylaby (lectio = lek-tjo/lek-cjo a nie lek-ti-o). Choć w wymowie tzw. szkolnej często preferowana jest wymowa wi-(j)a a nie wja Spółgłoski podwojone (tzw. geminaty) zawsze wymawiany podwójnie, a ściślej to z przytrzymaniem, tak jak w polskim 'winny': accomodatio (dostosowanie) wym. akkomodatio (z akcentem na ak). W wymowie tradycyjnej nazwisko Cezara (Caesar) wymawia się cesar; stąd mamy rzeczownik cesarz.

11 Pojęcia i zwroty Fas prawo boskie, też właściwe postępowanie - osiągnięciem Rzymian odseparowane od pojęcia Ius, plur. iura prawo od wiązać (odrębność porządków normatywnych od porządku religijnego) nietożsame ale zbieżne z podziałem na sferę sacrum i profanum. Mt. 22, 6,13: Oddajcie więc Cezarowi to, co należy do Cezara, a Bogu to, co należy do Boga. Gelasius Ep. 20B: ( ) Dwie są oczywiście, Cesarzu Auguście, naczelne władze rządzące światem: uświęcona powaga biskupów i zwierzchność cesarska. Skrajna postać Dictatus papae (ok 1075 r., 27 tez, których autorstwo jest przypisywane papieżowi Grzegorzowi VII)

12 Pojęcia i zwroty Rozróżnienie na sacrum i profanum ugruntowane zostało dzięki sporom między papiestwem i cesarstwem w Średniowieczu oraz w czasie wojen religijnych trawiących nasz kontynent w wiekach wczesnonowożytnych. Wzmocnione argumentem z prawa rzymskiego (podział na fas i Ius) i pod wpływem zaś tradycji Oświecenia wyłączono ze sfery współczesnego prawa świeckiego kwestii związanych z religią (laicyzacja) różny zakres w tradycji europejskiej (rozdział/zasada współdziałania Konstytucja RP z 1997 r.) Obecnie powraca pytanie o granice - niebezpieczeństwa związane z ruchami fundamentalistycznymi i narodowo-radykalnymi we współczesnej Europie

13 Pojęcia i zwroty Lex, plur. Leges ustawa Pierwotnie leges w następstwie głosowań zgromadzeń ludowych (comitia) cesarstwo okresu pryncypatu - utożsamione z constitutiones principum (fikcja prawna 'komedia Republiki') Ius = lex? Pojęcia odrębne odrębność porządków normatywnych! Rzym brak ścisłych zasad dotyczących hierarchii aktów prawnych wypracowane w europejskiej tradycji prawniczej podstawy państwa prawnego

14 Pojęcia i zwroty contra ius fasque przeciw prawu boskiemu i ludzkiemu fas est jest rzeczą godziwą Per fas et nefas wszelkimi środkami godziwymi i niegodziwymi Określany jest też jest tak nieuczciwy zabieg erystyczny. Występuje wtedy, gdy postulujemy jakąś tezę i przytaczamy kilka argumentów, które ją uzasadniają. Nasz dyskutant obala jeden z argumentów, a następnie triumfalnie oświadcza, że nasza teza nie ma podstaw, chociaż nie powiedział ani słowa o innych, przytoczonych przez nas argumentach. Erystyka: sztuka doprowadzania sporów do korzystnego rozwiązania bez względu na prawdę materialną. Zob. Artur Schopenhauer, Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów (1830 r.) -

15 Zwroty i pojęcia ius est ars boni et aequi - Prawo jest sztuką tego, co dobre i słuszne - Publius Juventius Celsus (II w. n.e.) sparafrazowany przez Domitiusa Ulpiana (II/III w. n.e.) D (533 r.) - miejsce w ramach Digesta Iustiniani: Ulpianus libro primo institutionum. pr. Iuri operam daturum prius nosse oportet, unde nomen iuris descendat. est autem a iustitia appellatum: nam, ut eleganter celsus definit, ius est ars boni et aequi. (Kto zamierza studiować prawo, winien najpierw poznać pochodzenie terminu prawo. Pochodzi ono od słowa sprawiedliwość [iustitia]: jak to trafnie ujął Celsus, prawo to sztuką (praktyczną umiejętnością) [stosowania] tego co dobre i słuszne)