Autoatrybucje metawiedzy Ja w ujęciu teorii Bernarda Weinera

Transkrypt

1 PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2014, TOM 57, Nr 3, Autoatrybucje metawiedzy Ja w ujęciu teorii Bernarda Weinera Hanna Brycz* 1 Beata Pastwa-Wojciechowska Paweł Jurek Aleksandra Peplińska Mariola Bidzan Uniwersytet Gdański Instytut Psychologii Opierając się na teorii atrybucji Bernarda Weinera (2012) oraz teorii metawiedzy Ja (Brycz, 2012) załoŝono, Ŝe wysoki poziom rozpoznawania tendencyjności we własnym zachowaniu sprzyja takiemu przebiegowi atrybucji, który faworyzuje rozpoznawanie przyczyn niekontrolowalnych. 245 osób badanych wypełniło skróconą wersję kwestionariusza metawiedzy Ja (MJ), a następnie przypisywało przyczyny (stałe vs zmienne, wewnętrzne vs zewnętrzne, kontrolowalne vs niekontrolowalne) tak rozpoznanej własnej tendencyjności. Wyniki potwierdzają, Ŝe osoby charakteryzujące się wysokim MJ chętniej dostrzegały przyczyny niekontrolowalne niŝ osoby z niskim MJ. Słowa kluczowe: TEORIA ATRYBUCJI BERNARDA WEINERA I PRZEWIDYWANIA ZWIĄZANE Z METAWIEDZĄ JA Myślenie przyczynowe jest podstawą rozumienia, przewidywania i kontrolowania naszego środowiska (Heider, 1958). Bernard Weiner (np. 1985, 2012) wskazał na wielowymiarowość myślenia przyczynowego, w tym: procesu przy- * HANNA BRYCZ Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdański ul. BaŜyńskiego 4, Gdańsk; psyhb@ug.edu.pl

2 348 H. BRYCZ, B. PASTWA-WOJCIECHOWSKA, P. JUREK, A. PEPLIŃSKA, M. BIDZAN pisywania przyczyn zachowaniom (czyli procesu atrybucji). Podkreślił rolę współzaleŝności wymiarów oceniania, takich jak: stałość zmienność, przyczyny wewnętrzne (jak dyspozycja) zewnętrzne (jak środowisko), kontrolowalność niekontrolowalność. Współzmienność polega na tym, Ŝe na przykład przyczyny wewnętrzne mogą być kontrolowane (wysiłek) albo niekontrolowane (aktualne zdolności). Genialna teza Weinera o powszechności i swego rodzaju automatyczności (funkcja default) ludzkiego poszukiwania przyczyn zachowań w aspekcie wymienionych wymiarów znalazła potwierdzenie w licznych badaniach. Na przykład słynny dziś eksperyment Weinera i Kukli (1970), powtarzany w wielu kulturach, udowodnił, Ŝe ludzie wyŝej nagradzają wysiłek w dąŝeniu do osiągania celu niŝ zdolności (sukces wyŝej nagradzany, a poraŝka mniej karana). Szczególne znaczenie w rozpatrywaniu postrzeganej przyczynowości odgrywa wymiar kontrolowalności. Przekonanie o zdolności sprawców do kontrolowania własnych czynów stanowi podstawę nie tylko potocznego procesu atrybucji, lecz takŝe tworzenia systemów prawnych. Albert Bandura (Bandura i in., 2001) pisze: Człowiek jest sprawcą [podmiotem, ang. agent], gdy intencjonalnie podejmuje działania Zdolność do kontrolowania natury i jakości własnego Ŝycia jest esencją człowieczeństwa (s. 125). Kontrola, stawiana w centrum naszej woli i świadomości, tak fascynująca dla psychologów, to zjawisko niejednoznaczne. Paradoksalne efekty kontroli, odkryte przez Wegnera (Wegner, Erber i Zanakos, 1994, 1993), ukazują na przykład działanie dwóch rodzajów kontroli: przedświadomej kontroli monitorującej oraz świadomej kontroli, zwanej procesem operacyjnym. Zachowanie stanowi wypadkową działania obydwu systemów oraz wpływu sytuacji (np. przeciąŝania poznawczego lub emocjonalnego). Wegner (2002) uwaŝa, Ŝe wolna wola jest iluzją, a atrybucji własnej sprawczości dokonujemy post hoc, stąd powstają liczne błędy w autoatrybucjach kontroli. Między innymi egocentrycznie przeceniamy własny wpływ na bieg zdarzeń świadczących o nas dobrze i zaprzeczamy moŝliwości kontroli w sytuacji fiaska. Dopiero metapoznanie sprawczości pozwala trafniej zarządzać spostrzeganiem własnej kontroli (Achtziger i in., 2012). Metawiedzę Ja (MJ) w dalszych rozwaŝaniach definiujemy jako poziom wglądu, uświadomienia sobie (stąd metawiedza) występowania we własnym zachowaniu (stąd Ja) znanych i powszechnych prawidłowości psychologicznych (jak złudzenia gracza, przewidywania wstecz itp.) (Brycz, 2012). Spodziewać się moŝna, Ŝe sposób, w jaki widzimy własne tendencyjności, działa na proces atrybucji tak, Ŝe osoby z wysoką metawiedzą Ja będą dostrzegały więcej niekontrolowanych zdarzeń w otoczeniu i w sobie niŝ osoby z niskim poziomem metawiedzy Ja. Jakie są przesłanki takiego kierunku przewidywań? Dobra znajomość własnej tendencyjności unaocznia bezradność człowieka wobec sił oddziaływania otoczenia społecznego i grupy (wpływ autorytetu, konformizm w obliczu silnej spoistości grupy itp.), a takŝe ułomność własnego poznania (błąd konfirmacji hipotez, przecenianie swego wpływu na bieg zdarzeń itp.). Co więcej, najnowsze badania (Brycz, Wyszomirska-Góra, Bar-Tal, Wiśniewski, w druku) wskazują na fakt, Ŝe ludzie są rzeczywiście trafni w ocenie własnej skłonności do popełniania błędów. Popełniając błędy i wiedząc o tym, wnioskują o niekon-

3 AUTOATRYBUCJE METAWIEDZY JA 349 trolowalności wynikłej zarówno z wpływów otoczenia, jak i własnych dyspozycji, w przeciwieństwie do osób przeczących pojawianiu się błędów u siebie. Stąd moŝna przewidywać, Ŝe osoby charakteryzujące się wysokim MJ lepiej zdają sobie sprawę z niekontrolowalności zdarzeń niŝ osoby z niskim MJ. METAWIEDZA JA (MJ) Wgląd w prawidłowości i odchylenia od racjonalności w myśleniu potocznym (np. wiedza o tym, Ŝe ulegamy iluzji kontroli) prawdopodobnie uzyskuje się przez symultaniczne heurystyczno-systematyczne (Chen, Shachter i Chaiken 1996; Chaiken, Liberman i Eagly, 1989) przetwarzanie informacji o Ja, przy równoczesnej skłonności do szczegółowej autorefleksji (piecemeal processing) i zachowaniu dystansu wobec Ja. Briniol i DeMarree (2012) uwypuklają w metapoznaniu rolę tzw. poznania wtórnego (secondary thoughts), które wzmaga, umniejsza, zmienia kierunek poznania pierwotnego (primary thoughts). Poznanie pierwotne to spontaniczne sądy tworzone w danej sytuacji, np. jestem nieśmiała, myśli wtórne zaś, reprezentujące poziom metapoznawczy, to refleksje dotyczące pierwotnych stwierdzeń (np. czy jestem nieśmiała?) i poznawcze efekty tych refleksji (w tej sytuacji przytłoczył mnie autorytet interlokutora, dlatego mogłam wydawać się sobie nieśmiała). Definiujemy metawiedzę Ja jako zdolność człowieka do trafnego rozpoznawania prawidłowości psychologicznych i błędów (biases) w swoim własnym zachowaniu (Brycz, 2012). Bogata metawiedza Ja świadczy o organizowaniu metapoznawczych strategii w taki sposób, by uzyskać trafną samowiedzę. Wynika stąd, Ŝe sam proces atrybucji powinien prowadzić do zdecydowanych (wyrazistych sądów). Na przykład w kategoriach czynników zewnętrzne (osoby o wysokim MJ wiedzą z duŝą wyrazistością, kiedy ich zachowanie wyzwala środowisko) wewnętrzne (analogicznie wiedzą, kiedy sami są sprawcami). Dotychczasowe badania wskazują na wysoką samoregulacyjną rolę bogatej metawiedzy Ja. Badani o wysokim MJ w porównaniu z osobami o niskim MJ wytrwale pracują w sytuacji przeciąŝenia, chętniej stosują się do wskazań lekarskich, dłuŝej rozwiązują zadania (Karasiewicz, 2009; Brycz i Karasiewicz, 2011). Co więcej, badania neuropsychologów dowodzą, Ŝe wysokie metapoznawcze Ja wymaga indywidualnej umiejętności płynnego przechodzenia z perspektywy aktora (Ja) w perspektywę obserwatora (jak czują, postrzegają, myślą inni ludzie w identycznej sytuacji), i odwrotnie (Moskowitz, 2009). PROBLEM I HIPOTEZY BADAWCZE Wydaje się, Ŝe bogata metawiedza Ja pełni waŝne funkcje samoregulacyjne (jak wytrwałe podąŝanie za celem itp.). Wynika stąd podstawowe pytanie: Czy osoby o wysokim MJ częściej niŝ badani o niskim MJ przypisują fakt poziomu rozpoznania własnej tendencyjności czynnikom niekontrolowanym? Na przykład wiedzą, Ŝe by utrzymać przyjaźń, obowiązuje zasada wzajemności i odwdzięczanie się, i fakt ten nie wynika ze stałych, niezwykłych cech ich oso-

4 350 H. BRYCZ, B. PASTWA-WOJCIECHOWSKA, P. JUREK, A. PEPLIŃSKA, M. BIDZAN bowości (np. hojności), a jest pewnym niekontrolowanym elementem społecznego pejzaŝu (za regułami wpływu społecznego podąŝamy zgodnie z myśleniem heurystycznym: Doliński, 2005). Przewidywaliśmy, Ŝe proces atrybucji u osób z wysokim MJ jest wyrazistszy (oceny są bardziej krańcowe) niŝ u osób o niskim MJ dla dymensji: wewnętrzne zewnętrzne (hipoteza 1). Wynika to prawdopodobnie z większej ilości czasu poświęcanego na analizę własnych zachowań w kategoriach ich przyczyn osobowych (cech) lub nabytych. Tendencja do myślenia o sobie i innych właśnie w terminach cechy otoczenie jest dobrze udokumentowana w psychologii (Heider, 1958; Weiner, 2012). Ponadto spodziewaliśmy się, Ŝe MJ róŝnicuje spostrzeganie wewnętrznych przyczyn własnej tendencyjności: badani o wysokim MJ przypisują więcej, niŝ osoby o niskim MJ, niekontrolowalności zarówno stałym, jak i zmiennym przyczynom wewnętrznym (hipoteza 2). Przyjęliśmy równieŝ hipotezę, Ŝe MJ róŝnicuje spostrzeganie zewnętrznych przyczyn własnej tendencyjności: badani o wysokim MJ przypisują więcej niekontrolowalności zarówno stałym, jak i zmiennym przyczynom zewnętrznym niŝ osoby o niskim MJ (hipoteza 3). Osoby badane i procedura METODA W badaniu wzięło udział 245 studentów Uniwersytetu Gdańskiego oraz Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, w wieku od 25 do 45 lat (SD = 2,5), w tym 70% kobiet. Studentów zapewniono o anonimowości oraz o wyłącznie naukowym celu prowadzonych badań. Poproszono o wypełnienie pakietu arkuszy. Badanie miało charakter korelacyjny. Do pomiaru zmiennych wykorzystano następujące narzędzia: Metawiedza Ja. KaŜdy uczestnik otrzymał skróconą wersję kwestionariusza metawiedzy Ja (Brycz i Karasiewicz, 2011; Konarski, Jurek i Brycz, 2013). Uczestnicy w skróconej wersji kwestionariusza MJ kolejno zaznaczali na skali od 0% (wcale nie dotyczy) do 100% (bardzo mocno dotyczy), w jakim stopniu dana prawidłowość występuje w ich zachowaniach. KaŜda z prawidłowości (np. funkcjonowanie heurystyk, reguł wpływu społecznego itp.) co prawda jest generalizacją statystyczną, ale teŝ jej występowanie zostało udowodnione i replikowane przez wielu badaczy. Stąd im silniej badani widzieli u siebie prawidłowości, tym większy mieli wgląd w Ja metawiedzę Ja. W skróconej wersji kwestionariusza badani oceniali kolejno, w jakim stopniu 12 prawidłowości psychologicznych pojawia się w repertuarze ich własnych zachowań (α Cronbacha w tym badaniu dla skróconego kwestionariusza MJ wyniosła 0,71). Wskaźnikiem metawiedzy Ja była średnia z 12 prawidłowości, liczona dla kaŝdego uczestnika. Autoatrybucje. Następnie oddzielnie dla kaŝdej z 12 prawidłowości badani otrzymywali zestaw pytań o przyczyny przejawiania kaŝdego z zachowań (ankieta przyczyn w kategoriach: stałe zmienne, wewnętrzne zewnętrzne, kontrolowane niekontrolowane; α Cronbacha = 0,85). Uczestnicy przypominali sobie daną tendencję (prawidłowość juŝ ocenianą w kwestionariuszu MJ)

5 AUTOATRYBUCJE METAWIEDZY JA 351 oraz decydowali na skali: od 1 (zdecydowanie nie) do 5 (zdecydowanie tak), w jakim stopniu kaŝda z niŝej podanych przyczyn miała znaczenie w przejawianiu tendencji. Tabela 1 zawiera zestawienie wewnętrznych i zewnętrznych przyczyn uwzględnionych w badaniu. Tabela 1. Kategorie przyczyn prawidłowości psychologicznych i błędów we własnym zachowaniu Przyczyny wewnętrzne Stałe i kontrolowalne: twoje samodzielnie wypracowane cechy, zdolności, poprzez które próbujesz kontrolować otoczenie społeczne Stałe i niekontrolowalne: cechy, które ukształtowały się u Ciebie przez wpływ środowiska, rodziny, często w dzieciństwie, lecz teraz te cechy są częścią Ciebie Niestałe i kontrolowalne: słabo nasilona potrzeba, np. głodu Niestałe i niekontrolowalne: nieuzasadniony bieŝący nastrój Przyczyny zewnętrzne Stałe i kontrolowalne: stały wpływ społeczny w środowisku pracy wiesz, Ŝe powinieneś/powinnaś dostosować się do zachowań innych ludzi Stałe i niekontrolowalne: wpływ osób bliskich i przyjaciół na Ciebie Niestałe i kontrolowalne: bieŝący wpływ nowo poznanych znajomych, wiesz o tym, Ŝe jak chcesz, moŝesz szybko zerwać znajomość Niestałe i niekontrolowalne: bieŝąca sytuacja WYNIKI Tabela 2 zawiera statystyki opisowe oraz współczynniki korelacji (r Pearsona) między badanymi zmiennymi, istotnie korelującymi z Metawiedzą Ja. Statystyki opisowe oraz korelacje między badanymi zmiennymi Tabela 2. Zmienna M SD Metawiedza Ja 53,24 13,18 0,296* 0,285* 0,278* 0,260* 0,195* 2 Atrybucje wewnętrzne 3,07 0,36 0,567* 0,527* 0,639* 0,544* 3 Atrybucje zewnętrzne 2,92 0,46 0,362* 0,449* 0,710* Atrybucje stałe, wewnętrzne, kontrolowalne Atrtybucje niestałe, wewnętrzne, kontrolowalne Atrybucje niestałe, zewnętrzne, niekontrolowane 2,92 0,59 0,218* 0,245* 3,00 0,56 0,539* 3,02 0,58 N = 245, * p < 0,01

6 352 H. BRYCZ, B. PASTWA-WOJCIECHOWSKA, P. JUREK, A. PEPLIŃSKA, M. BIDZAN W celu weryfikacji postawionych hipotez przeprowadzono analizę regresji linowej z wykorzystaniem pakietu SPSS.21 ze zmienną objaśniającą: metawiedza Ja oraz zmiennymi objaśnianymi: atrybucje przyczyn w obrębie kaŝdej z wymienionych przez Weinera (2012) grup przyczyn. Hipoteza 1 o większym natęŝeniu procesu atrybucji u osób z wysokim MJ w porównaniu z osobami z niskim MJ potwierdziła się zarówno dla przyczyn wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Zgodnie z przewidywaniami, im wyŝszy poziom metawiedzy, tym silniejsza tendencja do przypisywania zachowaniom przyczyny o charakterze wewnętrznym (R² = 0,09, β = 0,30; p < 0,01, t = 4,91), jak i zewnętrznym (R² = 0,08, β = 0,29; p < 0,01, t = 4,41). Rysunek 1 prezentuje wykres porównania średnich nasilenia atrybucji wewnętrznej i zewnętrznej w dwóch grupach: osoby odznaczające się metawiedzą Ja na poziomie poniŝej przeciętnym (N = 101) oraz osoby odznaczające się metawiedzą Ja na poziomie powyŝej przeciętnym (N = 98). 3,5 3,25 3 3,16 2,95 3,05 Atrybucja 2,75 2,77 2,5 2,25 2 wewnętrzne Przyczyny zewnętrzne wysoka Metawiedza Ja niska Metawiedza Ja Rysunek 1. Średnie nasilenie wewnętrznej i zewnętrznej atrybucji prawidłowości psychologicznych i błędów we własnym zachowaniu w grupach osób o wysokim i niskim poziomie Metawiedzy Ja. Wyniki testu porównania średnich: t = 4,08, p < 0,01 (przyczyny wewnętrzne); t = 4,39, p < 0,01 (przyczyny zewnętrzne). Uzyskane wyniki potwierdzają równieŝ hipotezy 2 i 3 o intensywniejszym spostrzeganiu niekontrolowalności jako przyczyny powstawania własnej tendencyjności. Tabela 2 zawiera standaryzowane współczynniki regresji dla kaŝdej z kategorii przyczyn.

7 AUTOATRYBUCJE METAWIEDZY JA 353 Tabela 3. Wyniki analizy regresji dla róŝnych kategorii przyczyn prawidłowości psychologicznych i błędów we własnym zachowaniu, gdzie zmienną objaśniającą jest Metawiedza Ja Kategoria przyczyn β p t R 2 Wewnętrzne stałe i kontrolowalne 0,10 n.i. 1,53 niestałe i kontrolowalne 0,11 n.i. 1,57 stałe i niekontrolowalne 0,28 < 0,01 4,59 0,08 niestałe i niekontrolowalne 0,26 < 0,01 4,26 0,07 Zewnętrzne stałe i kontrolowalne 0,09 n.i. 1,00 niestałe i kontrolowalne 0,12 n.i. 1,30 stałe i niekontrolowalne 0,27 < 0,01 4,38 0,07 niestałe i niekontrolowalne 0,18 < 0,05 2,85 0,03 N = 245 Rysunek 2 prezentuje porównanie nasilenia róŝnych kategorii atrybucji prawidłowości psychologicznych i błędów spostrzeganych we własnym zachowaniu w dwóch grupach charakteryzujących się róŝnym poziomem Metawiedzy Ja. Przyczyny wewnętrzne Przyczyny zewnetrzne 3,5 3,5 Atrybucja 3,25 3 2,75 2,5 3,21 3,07 3,08 3,11 2,76 2,80 Atrybucja 3,25 3 2,75 2,5 3,12 2,9 3,03 3,12 2,7 2,67 2,25 2,25 2 stabilne i kontrolowalne stabilne i niekontrolowalne Przyczyny niestabilne i niekontrolowalne 2 stabilne i kontrolowalne stabilne i niekontrolowalne Przyczyny niestabilne i niekontrolowalne wysoka Metawiedza Ja niska Metawiedza Ja wysoka Metawiedza Ja niska Metawiedza Ja Rysunek 2. Średnie róŝnych kategorii atrybucji prawidłowości psychologicznych i błędów spostrzeganych we własnym zachowaniu w grupach osób o wysokim i niskim poziomie MJ. Wykres po lewej: przyczyny wewnętrzne; wykres po prawej: przyczyny zewnętrzne.

8 354 H. BRYCZ, B. PASTWA-WOJCIECHOWSKA, P. JUREK, A. PEPLIŃSKA, M. BIDZAN Wyniki testu porównania średnich: t = 2,29, p < 0,05 (wewnętrzne, stabilne i kontrolowalne); t = 3,72, p < 0,01 (wewnętrzne, stabilne i niekontrolowalne); t = 3,13, p < 0,05 (wewnętrzne, niestabilne i niekontrolowalne); t = 2,48, p < 0,05 (zewnętrzne, stabilne i kontrolowalne); t = 4,40, p < 0,01 (zewnętrzne, stabilne i niekontrolowalne); t = 3,55, p < 0,01 (zewnętrzne, niestabilne i niekontrolowalne). DYSKUSJA Większość ludzi dąŝy do kontroli otoczenia i ulega iluzji kontroli (Langer, 1975; Lewicka, 1993). Dobry wgląd w przejawianą przez siebie tendencyjność pozwala dostrzec duŝą rolę niekontrolowalności wśród przyczyn prawidłowości. Ludzie, którzy wypracowali sobie wysokie MJ, wiedzą, Ŝe często przyczyny ich zachowań leŝą poza osobistą kontrolą. Dotyczy to zarówno przyczyn środowiskowych, jak i wewnętrznych. Mimo tej róŝnicy ilościowej i jakościowej, osoby o niskim i wysokim MJ podobnie szacują natęŝenie czynników stałych i zmiennych, środowiskowych i dyspozycyjnych. Dopiero włączenie czynnika kontrolowalności zmienia cały obraz: badani o wysokim MJ dopuszczają atrybucje przyczyn niekontrolowalnych w znacznie większym stopniu niŝ uczestnicy o niskim MJ. Znaczy to, Ŝe bogata metawiedza Ja sprzyja tworzeniu marginesu nieoznaczoności, a takŝe rozumieniu nieobliczalnej natury świata, ludzi i samego siebie. NaleŜy pamiętać, Ŝe zaprezentowane badanie ma charakter korelacyjny i wyniki moŝna opisywać w inny sposób. MoŜe być tak, Ŝe określony sposób wyjaśniania zjawisk sprzyja pogłębionej refleksji o sobie, bądź inne czynniki, jak poziom otwartości, złoŝoności poznawczej, potrzeby poznania lub domknięcia poznawczego (Wojciszke, 2011; Lewicka, 1993), mogą leŝeć u podstaw tej zaleŝności. Wymaga to dalszych badań. LITERATURA CYTOWANA Achtziger, A., Martiny, S., Oettingen, G. i Gollwitzer, P. (2012). Metacognitive processes in the self-regulation of goal pursuit. W: P. Briñol i P. DeMarree (red.), Social metacognition (s ). New York: Psychology Press. Bandura, A. (1977). Social learning theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Bandura, A., Capara, C., Barbaranelli, C., Pastorelli, C. i Regalia, C. (2001). Sociocognitive self- regulatory mechanisms governing transgressive behaviours. Journal of Personality and Social Psychology, 80(1), Brinol, P. i DeMarree, K. G. (2012). Social metacognition. New York: Psychology Press. Brycz, H. (2012). Człowiek instrukcja obsługi. Przewodnik po zachowaniach społecznych. Sopot: Smak Słowa. Brycz, H. i Karasiewicz, K. (2011). Metacognition and self-regulation: The Metacognitive Self Scale. Acta Neuropsychologica, 9(3),

9 AUTOATRYBUCJE METAWIEDZY JA 355 Brycz, H., Wyszomirska-Góra, M., Bar-Tal, Y. i Wiśniewski, P. (w druku). The effect of metacognitive self on confirmation bias revealed in relation to community and competence. Polish Psychological Bulletin. Chaiken, S., Liberman, A. i Eagly, A. H. (1989). Heuristic and systematic processing within and beyond the persuation context. W: J. S. Uleman i J. A. Bargh (red.), Unintended thought (pp ). New York: Guilford Press. Chen, S., Shechter, D. i Chaiken, S. (1996). Getteing at the truth or getting along: Accuracy versus impression motivated heuristic and systematic processing. Journal of Personality and Social Psychology, 71(2), Doliński, D. (2005). Techniki wpływu społecznego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Heider, F. (1958). The psychology of interpersonal relationship. New York: Wiley. Karasiewicz, K. (2009). Metapoznawcze Ja a samokontrola. Niepublikowana praca doktorska (pod kierunkiem Hanny Brycz). Gdańsk: Uniwersytet Gdański. Konarski, R., Jurek, P. i Brycz, H. (2013). Psychometric properties of the revised version of the Metacognitive Self Scale. Motivation in Social Context, wystapienie na konferencji, Kraków. Langer, E. (1975). The illusion of control. Journal of Personality and Social Psychology, 32, Lewicka, M. (1993). Aktor czy obserwator. Psychologiczne mechanizmy odchyleń od racjonalności w myśleniu potocznym. Warszawa: PTP. Moskowitz, G. (2009). Zrozumieć siebie i innych. Psychologia poznania społecznego. Gdańsk: GWP. Neuberg, S. i Newsom, J. (1993). Personal need for structure: Individual differences in the desire for simple structure. Journal of Personality and Social Psychology, 65(1), Wegner, D. (1994). Ironic process of mental control. Psychological Review, 101(1), Wegner, M., Erber, R. i Zanakos, S. (1993). Ironic process in mental control of mood and mood-related thought. Journal of Personality and Social Psychology, 65(6), Weiner, B. (1985). Spontaneous causal thinking. Psychological Bulletin, 97, Weiner, B. (2012). Emocje moralne, sprawiedliwość i motywacje społeczne. Psychologiczna teoria atrybucji. Sopot: Smak Słowa. Weiner, B. i Kukla, A. (1970). An attributional analysis of achievement motivation. Journal of Personality and Social Psychology, 13, Wojciszke, B. (2011). Psychologia społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

10

11 PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2014, TOM 57, Nr 3, Self-attributions of meta-knowledge of the self in terms of Bernard Weiner s theory Hanna Brycz* 1 Beata Pastwa-Wojciechowska Paweł Jurek Aleksandra Peplińska Mariola Bidzan University of Gdańsk Institute of Psychology Abstract. On the basis of Bernard Weiner s theory of attribution (2012) and the theory of meta-knowledge of the self (Brycz, 2012), it was assumed that a high level of bias recognition in one s own behaviour facilitates such a course of the attribution process, which favours the recognition of uncontrolled reasons. 245 subjects filled in a short version of a questionnaire exploring the meta-knowledge of the self (MS), and then ascribed reasons (constant vs. changeable, internal vs. external, controllable vs. uncontrollable) of their own bias just recognized. The results confirm that individuals with high MS recognized uncontrolled reasons more eagerly than those with low MS. Keywords: SELF-ATTRIBUTIONS OF META-KNOWLEDGE OF THE SELF IN TERMS OF BERNARD WEINER S THEORY Bernard Weiner s theory of attribution and predictions related to the meta-knowledge of the self Causal thinking is the basis of understanding, predicting and controlling our environment (Heider, 1958). Bernard Weiner (e.g. 1985, 2012), indicated the * Hanna Brycz Institute of Psychology, University of Gdańsk, ul. BaŜyńskiego 4, Gdańsk; psyhb@ug.edu.pl

12 358 RICHARD M. SORRENTINO multi-dimensionality of causal thinking, including the process of ascribing causes to behaviours (i.e. the attribution process). He emphasized the role of interdependence of such assessment dimensions, as: constancy inconsistency, internal (e.g. dispositions) external ones (e.g. environment), controllability uncontrollability. Covariance means that e.g. internal causes can be controlled (effort) or uncontrolled (current skills). Weiner s ingenious thesis about the commonness and kind of automation (the default option) of human search for the reasons of behaviours has been confirmed by numerous studies in the light of the aforementioned dimensions. For example, the famous experiment conducted by Weiner and Kukla (1970), repeated in many cultural backgrounds, proved that people rate effort put into pursuing an aim higher that skills (success is awarded more, and defeat is punished less). The controllability dimension plays a crucial role in the consideration of the perceived causality. The conviction of doers that they can control their own deeds is not only the basis of the common attribution process, but also the formation of legal systems. Albert Bandura et al. (2001) wrote: A man is a causer, subject, agent, when he undertakes actions intentionally. The ability to control nature and the quality of one s own life, is the essence of humanity (p. 125). Control, put in the centre of our will and consciousness, found so fascinating by psychologist, is an unequivocal phenomenon. For example, ironic effects of mental control discovered by Daniel Wegner (1993, 1994), demonstrate two kinds of control: pre-conscious monitoring control and conscious control, called the operational process. Behaviour is the resultant of both systems and the impact of a situation (e.g. cognitive or emotional overload). Wegner (2002) claims that free will is an illusion and we attribute our own selfagency post hoc, which is why there are so many errors in the self-attributions of control. For example, we egocentrically overrate our impact on the course of events which are favourable for us, and deny the ability to control the situation when we have to face a defeat. More accurate management of the perception of one s own control is possible after meta-cognition of self-agency (Achtziger, Martiny, Oettingen, Gollwitzer, 2012). Meta-knowledge of the self (MS) is further defined as the level of insight, being aware (meta-knowledge) of the occurrence in one s own behaviour (the self) of well-known and common psychological rules (e.g. the gambler s fallacy, hindsight bias, etc.) (Brycz, 2012). One could expect that the way we perceive our own biases cooperates with the attribution process in such a way that individuals with great metaknowledge of the self will recognize more uncontrollable events in their environment and themselves, than those with poor meta-knowledge of the self. What are the premises of this course of reasoning? Good recognition of one s own bias visualises the man s helplessness against the social environment and group impact (the influence of an authority, conformism when faced with strong group coherence, etc.), and the limitations of one s cognition (hypothesis confirmation error, overrating one s impact on the course of events, etc.). What is more, the recent studies (Brycz, Wyszomirska-Góra, Bar-Tal, Wiśniewski, in print) have indicated that people have actually accurate assessment of their own tendency to be biased. Being biased, and knowing about

13 RICHARD M. SORRENTINO 359 that, they draw conclusions about the uncontrollability caused by both the influence of the environment, and also one s own dispositions. This does not apply to people who deny making mistakes. Therefore individuals with high MS can be expected to be more aware of the uncontrollability of events, than those with low MS. META-KNOWLEDGE OF THE SELF (MS) Insight into rules and deviations from rationality in common reasoning (e.g. knowledge that we succumb to an illusion of control) is probably acquired by simultaneous heuristic-systematic (Chen, Shachter, Chaiken, 1996; Chaiken, Liberman, Eagly, 1989) processing of information about the self, with parallel tendency to detailed self-reflection (piecemeal processing) and keeping a distance from the self. Briniol and DeMarree (2012) emphasize the role of the so called secondary thoughts, which enhance, diminish or change the direction of the primary thoughts. Primary thoughts are spontaneous judgements formed in the given situation, e.g. I am shy. Secondary thoughts represent the metacognitive level and are reflections concerning the primary statements (e.g. Am I shy? ) and cognitive results of these reflections ( In that situation I was suppressed by my interlocutor s authority, hence I could seems shy to myself ). Thus we define the meta-knowledge of the self (MS) as the ability of an individual to recognize psychological rules and biases in his own behaviour (Brycz, 2012). Rich meta-knowledge of the self means that meta-cognitive strategies are organized in such a way, so as to gain accurate self-knowledge. Therefore the attribution process itself should lead to definite (clear) judgements. An example could be external-internal factors (individuals with high MS know clearly, when their behaviour is triggered by the environment, and analogically, they know when they are the agents). Former studies have indicated strong self-regulatory role of the rich metaknowledge of the self. Subjects with high MS, in contrary to those with low MS, work efficiently when overloaded, follow medical advice more eagerly, solve tasks longer (Karasiewicz, 2009; Brycz, Karasiewicz, 2011). In addition, studies conducted by neuropsychologists have proved that broad meta-knowledge of the self requires an individual ability of smooth transition from the actor s (self) perspective to the observer s perspective (how other people feel, perceive, think in an identical situation) and vice versa (Moskowitz, 2009). Research problem and hypotheses It seems that rich meta-knowledge of the self has an important regulatory function (such as persistent pursuit of an aim, etc.). It brings up a key question: Do individuals with high MS ascribe the level of recognition of their own bias to uncontrollable factors more often, than those with low MS? For example, they know that if you want to preserve friendship, you should follow the rule of mutuality and returning favours, nevertheless it is not due to the extraordinary traits of their personality (e.g. generosity), but an uncontrollable

14 360 RICHARD M. SORRENTINO element of a social landscape (we follow the rules of social influence in accordance with heuristic thinking, Doliński, 2005). We predicted the attribution process to be more incisive in case of individuals with high MS (more radical assessments), than those with low MS, for the dimension: internal external (hypothesis 1). It results from the assumption that they spend more time analysing their own behaviours in terms of their personal reasons (traits) or acquired ones. The tendency to think about oneself and the others in terms of dispositions environment is well-documented in psychology (Heider, 1958, Weiner, 2012). In addition we expected that MS differentiates the perception of internal reasons of one s own bias: subjects with high MS ascribe more uncontrollability both to constant and changeable internal causes, than subjects with low MS (hypothesis 2). We also assumed that MS differentiates the perception of external reasons of one s own bias: subjects with high MS ascribe more uncontrollability both to constant and changeable external reasons, than subjects with low MS (hypothesis 3). Subjects and procedure METHODS The study group consisted of 245 students of the University of Gdańsk and the Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz, aged 25 to 45 years (SD = 2.5), and included 70% of women. The students were assured about anonymity and purely scientific aim of the study. They were asked to fill in a set of questionnaires. The study was correlative. The following research tools were used to measure the variables: Meta-knowledge of the self. Each participant received an abbreviated version of the meta-knowledge of the self questionnaire (Brycz, Karasiewicz, 2011; Konarski, Jurek, Brycz, 2013). The participants marked on the scale from 0% (does not apply) to 100% (applies strongly), to what extent certain regularity occurs in their behaviours. Although each regularity (e.g. the functioning of heuristics, the rules of social influence, etc.) is a statistical generalisation, its existence has been proved and replicated by many scientists. Therefore the stronger the respondents recognized these regularities in themselves the greater insight they had into their self meta-knowledge of the self. In the abbreviated version of the questionnaire the subjects assessed subsequently, to what extent 12 psychological regularities are present in their own behaviours (in this study the Cronbach s α for the shortened version of the MJ questionnaire =.71). The indicator of the meta-knowledge of the self was the mean of the 12 regularities calculated for each study participant. Self-attributions. Then the subjects received a set of questions, separately for each of the 12 regularities. The questions asked about the causes (reasons) of each behaviour (a survey of reasons divided into the following categories: constant changeable, internal external, controllable uncontrollable; Cronbach s α =.85). The participants recalled a bias (the regularity already assessed in the MS questionnaire) and rated on the scale from 1 (definitely no)

15 RICHARD M. SORRENTINO 361 to 5 (definitely yes), how important each of the reasons was in demonstrating the bias. Table 1 presents a comparison of internal and external reasons included in the study. Table 1. Categories of reasons of psychological regularities and biases in one s own behaviour Internal reasons Constant and controllable: your selfdeveloped traits, skills, by means of which you try to control the social environment Constant and uncontrollable: traits which you developed under the influence of the environment, family, often in childhood; however, these traits are now a part of you Changeable and controllable: need of weak intensity, e.g. hunger Changeable and uncontrollable: unjustified current mood External reasons Constant and controllable: constant social influence in your work environment you know that you should adjust to other people s behaviours Constant and uncontrollable: the impact of family and friends on you Changeable and controllable: current impact of newly made friends; you know that if you want, you can end the relation quickly Changeable and uncontrollable: current situation RESULTS In order to verify the formulated hypotheses, linear regression analysis was conducted using SPSS.21 package, with the explanatory variable: metaknowledge of the self, and explained variables: attributions of reasons in each group of reasons listed by Weiner (2012). Table 2 presents an overview of the descriptive statistics and bivariate correlations between the variables measured in the study. Table 2. Descriptive statistics and bivariate correlations between the variables measured in the study 1 Variable M SD MS meta-knowledge of the self *.285*.278*.260*.195* 2 Internal attributions *.527*.639*.544* 3 External attributions *.449*.710* Constant, internal uncontrollable attributions 4 Changeable, internal, 5 controllable attributions Changeable, external, 6 uncontrollable attributions N = 245, * p < *.245* *

16 362 RICHARD M. SORRENTINO Hypothesis 1, about the greater intensity of the attribution process in individuals with high MS, compared to those with low MS, was confirmed both for internal and external reasons. In accordance with the expectations, the higher the level of meta-knowledge, the stronger the tendency to ascribe internal reasons to behaviours (R² =.09; β =.30; p <.01; t = 4.91), as well as external ones (R² =.08; β =.29; p <.01; t = 4.41). Figure 1 illustrates the comparison of mean intensities of internal and external attributions in two groups: individuals with meta-knowledge of the self below the average level and those with meta-knowledge of the self above the average level. Figure 1. Average intensity of internal and external attribution of psychological regularities and biases in one s own behaviour in groups of individuals with high and low level of the meta-knowledge of the self. The results of t test for independent measures between means: t = 4.08; p <.01 for internal causes; t = 4.39; p < 0.01 for external causes. The obtained results also confirm hypotheses 2 and 3, about the more intense perception of uncontrollability as the reason of one s bias. Table 3 contains standardised regression coefficients for each category of reasons.

17 RICHARD M. SORRENTINO 363 Table 3. Results of regression analysis for different categories of reasons of psychological regularities and biases in one s own behaviour, with the metaknowledge of the self as the explanatory variable Category of reasons β p t R 2 Internal constant and controllable.10 n.i changeable and controllable.11 n.i constant and uncontrollable.28 < changeable and uncontrollable.26 < External constant and controllable.09 n.i changeable and controllable.12 n.i constant and uncontrollable.27 < changeable and uncontrollable.18 < N = 245 Figure 2 presents the comparison of the intensity of different categories of attributions of psychological regularities and biases recognized in one s own behaviour in two groups with different levels of the meta-knowledge of the self. Figure 2. Means for different categories of attributions of psychological regularities and biases in one s own behaviour in groups of individuals with high and low level of MS. Figure on the left: internal reasons; figure on the right: external reasons. The results of test t for differences between means: t = 2.29, p <.05 (internal, constant, controllable); t = 3.72, p <.01 (internal, constant, uncontrollable); t = 3.13, p <.05 (internal, changeable, uncontrollable); t = 2.48; p < 0.05 (external, constant, controllable); t = 4.40, p <.01 (external, constant, uncontrollable) t = 3.55, p <.01 (internal, changeable, uncontrollable).

18 364 RICHARD M. SORRENTINO DISCUSSION Most people seek to control the environment and succumb to the illusion of control (Langer, 1975). Good insight into one s own bias enables to recognize the significant role of uncontrollability among the reasons of psychological regularities. Individuals with high MS know that the reasons of their behaviours often lie beyond their personal control. It refers both to environmental and internal reasons. Despite this quantitative and qualitative difference, individuals with low and high MS estimate similarly the intensity of constant and changeable, environmental and dispositional factors. The controllability factor changes everything: subjects with high MS accept attributions of uncontrollable causes to a much higher extent that those with low MS. It means that rich meta-knowledge of the self makes leaving an uncertainty margin more likely; enhances the comprehension of the unpredictable nature of the world, people and own self. We have to bear in mind that the presented study is correlative and its results could be described in a different way. Certain way of explaining phenomena could trigger an in-depth self-reflection; or other factors, such as the level of openness, cognitive complexity, cognitive need or cognitive closure (Wojciszke, 2011; Lewicka, 1993), could form the basis of this relation. This issue requires further study. BIBLIOGRAPHY Achtziger, A., Martiny, S., Oettingen, G., & Gollwitzer, P. (2012). Metacognitive processes in the self-regulation of goal pursuit. In P. Briñol, & P. DeMarree (eds.), Social metacognition (pp ). New York: Psychology Press. Bandura, A. (1977). Social learning theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Bandura, A., Capara, C., Barbaranelli, C., Pastorelli, C., & Regalia, C. (2001). Sociocognitive self- regulatory mechanisms governing transgressive behaviours. Journal of Personality and Social Psychology, 80, 1, Brinol, P., & DeMarree, K. G. (2012). Social metacognition. New York: Psychology Press. Brycz, H., Karasiewicz, K. (2011). Metacognition and self-regulation: The Metacognitive Self Scale. Acta Neuropsychologica, 9(3), Brycz, H. (2012). Człowiek instrukcja obsługi. Przewodnik po zachowaniach społecznych. Sopot: Smak Słowa. Brycz, H., Wyszomirska-Góra, M., Bar-Tal, Y., & Wiśniewski, P. (w druku). The effect of metacognitive self on confirmation bias revealed in relation to community and competence. Polish Psychological Bulletin. Chaiken, S., Liberman, A., & Eagly, A. H. (1989). Heuristic and systematic processing within and beyond the persuation context. In J. S. Uleman, & J. A. Bargh (Eds.), Unintended thought (pp ). New York: Guilford Press.

19 RICHARD M. SORRENTINO 365 Chen, S., Shechter, D. & Chaiken, S. (1996). Getteing at the truth or getting along: accuracy versus impression motivated heuristic and systematic processing. Journal of Personality and Social Psychology, 71(2), Doliński, D. (2005). Techniki wpływu społecznego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Heider, F. (1958). The psychology of interpersonal relationship. New York: Wiley. Karasiewicz, K. (2009). Metapoznawcze Ja a samokontrola. Niepublikowana praca doktorska (pod kierunkiem Hanny Brycz). Gdańsk: Uniwersytet Gdański. Konarski, R., Jurek P. & Brycz H. (2013). Psychometric properties of the revised version of the Metacognitive Self Scale. Motivation in Social Context, wystapienie na konferencji, Kraków. Langer, E. (1975). The illusion of control. Journal of Personality and Social Psychology, 32, Lewicka, M. (1993). Aktor czy obserwator. Psychologiczne mechanizmy odchyleń od racjonalności w myśleniu potocznym. Warszawa: PTP. Moskowitz, G. (2009). Zrozumieć siebie i innych. Psychologia poznania społecznego. Gdańsk: GWP. Neuberg, S. & Newsom, J. (1993). Personal need for structure: Individual differences in the desire for simple structure. Journal of Personality and Social Psychology, 65(1), Wegner, D. (1994). Ironic process of mental control. Psychological Review, 101(1), Wegner, M., Erber, R. & Zanakos, S. (1993). Ironic process in mental control of mood and mood-related thought. Journal of Personality and Social Psychology, 65(6), Weiner, B. (1985). Spontaneous causal thinking. Psychological Bulletin, 97, Weiner, B. (2012). Emocje moralne, sprawiedliwość i motywacje społeczne. Psychologiczna teoria atrybucji. Sopot: Smak Słowa. Weiner, B. & Kukla, A. (1970). An attributional analysis of achievement motivation. Journal of Personality and Social Psychology, 13, Wojciszke B. (2011). Psychologia społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.