Arkadiusz Stanula 1, Marek Strzała 2, Andrzej Ostrowski 2, Arkadiusz Kula 3. Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach 2

Transkrypt

1 ILOŚCIOWA ORAZ PRZYCZYNOWA ANALIZA WYPADKÓW UTONIĘĆ W POLSCE W LATACH Quantitative and casual analysis of drowning accident in Poland between Arkadiusz Stanula 1, Marek Strzała 2, Andrzej Ostrowski 2, Arkadiusz Kula 3 1 Katedra Teorii i Praktyki Sportu, Zakład Metodologii, Statystyki i Informatyki, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach 2 Instytut Sportu, Zakład Sportów Wodnych, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie 3 Student studiów doktoranckich Akademii Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach Liczba znaków: (ze streszczeniami i grafikami) Number of characters: (with abstracts and graphics). Słowa kluczowe: utonięcia, przyczyny, okoliczności, prewencja Key words: drowning, causes of drowning, circumstances of the drowning, prevention Streszczenie W pracy przedstawiono charakterystykę utonięć w akwenach zlokalizowanych na ternie Polski w latach Celem badań było przedstawienie problemu utonięć w ujęciu statystycznym oraz poszukiwanie przyczyn i okoliczności, które najczęściej współwystępują z tego typu wypadkami. Materiałem badawczym były dane dotyczące ilości utonięć w poszczególnych latach, zaczerpnięte z oficjalnej strony internetowej Komendy Głównej Policji. Analizie poddano dane dotyczące ogólnej ilości utonięć w podziale na płeć ofiar, wiek, okoliczności i rodzaju akwenu oraz stan trzeźwości ofiar. Opracowane dane metodami statystyki opisowej umożliwiły przedstawienie problemu utonięć w postaci szeregów czasowych, na podstawie których możliwe było śledzenie tendencji utonięć na przestrzeni analizowanych lat. Szczegółowe analizy wykazały, że do najczęstszych okoliczności związanych z tonięciem zalicza się kąpiel w miejscach niezabronionych ale niestrzeżonych, natomiast najczęstszą przyczyną wypadków w wodzie jest korzystanie z jej dobrodziejstw przez osoby będące pod wpływem alkoholu. Abstract The article presents the characteristic of drowning in bodies of water located in Poland in years The aim of the study was to describe the problem of drowning in statistical terms and identify reasons and circumstances, which appear along with such accidents. The research material included data concerning the number of drowning in particular years, taken from the official website of the Polish Police Headquarters. The analysis included data concerning the overall number of drowning broken down by the sex, age and sobriety of the sufferer, circumstances of the accident and type of the body of water. Data processed with statistical methods enabled to present the problem of drowning in the form of time series, on the basis of which it was 165

2 possible to monitor the tendencies of drowning throughout the analyzed years. Detailed analysis revealed, that the most frequent circumstances associated with drowning is bathing in not prohibited, but also unguarded places, while the most common reason of accidents in water is using its blessings by persons under the influence of alcohol. Wprowadzenie Jednym z najistotniejszych zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego są zdarzenia związane z wodami. Wśród nich najdotkliwsze są te o charakterze katastrofy naturalnej lub awarii technicznej, mogące przyjąć rozmiary klęski żywiołowej, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach [Stanula, Telak, 2005]. Na wodach powszechnie dostępnych i stanowiących własność prywatną, w tym podmiotów zbiorowych, występują zagrożenia nadzwyczajne o szerszym zakresie i indywidualne wypadki utonięcia osób. Takie wypadki zdarzają się codziennie na całym świecie. Wszędzie tam, gdzie znajduje się jakikolwiek zbiornik wodny, rzeka, morze czy ocean występuje ryzyko utraty życia wskutek utonięcia. Jednakże roczna ilość ofiar utonięć w różnych krajach diametralnie różni się. Ma na to wpływ wiele czynników. Jednym z najważniejszych są warunki hydrologiczne, a więc ilość oraz wielkość znajdujących się w danym kraju rzek, jezior, mórz, sztucznych zbiorników wodnych itp. Tam gdzie jest ich stosunkowo dużo w porównaniu do wielkości powierzchni lądu, tam też ryzyko utonięcia wydaje się większe. Kolejnym z czynników jest ilość mieszkańców danego kraju oraz rozłożenie i gęstość zaludnienia. Im większa liczba mieszkańców skupionych wokół terenów bogatych w zbiorniki wodne tym większe ryzyko śmierci poprzez utonięcie. Następnym szalenie ważnym czynnikiem jest poziom świadomości społeczeństwa o wynikających zagrożeniach z przebywania nad wodą oraz ich poziom umiejętności pływania i właściwego reagowania w sytuacjach zagrożenia życia w wodzie. Innym równie ważnym czynnikiem jest ilość oraz poziom wyszkolenia służb odpowiadających za bezpieczeństwo osób przebywających nad wodą, różnorodność oraz jakość posiadanego przez nich sprzętu. Następną ważną rolę odgrywa klimat jaki panuje w danym kraju. Jeśli jest on suchy to ilość utonięć powinna być niższa jeśli jest gwałtowny ze skłonnością do częstego występowania powodzi to ilość utonięć powinna być wyższa. Przedstawione powyżej czynniki w dużej mierze determinują ilość ofiar utonięć danego kraju. Wypadki utonięć są trzecią w kolejności przyczyną przedwczesnej utraty życia, łącznie stanowiąc 7% wszystkich wypadków 166

3 ze skutkiem śmiertelnym. Według statystyk, corocznie tonie około 450 tys. osób na świecie, w tym w Europie około 20 tys. osób. W Polsce w latach utonęło ponad 42 tys. osób, co oznacza, że średnio każdego roku w ten sposób traci życie prawie tysiąc osób [Hołyst, 2006]. W ostatnich latach notuje się jednak systematyczny spadek utonięć. Napawa to ostrożnym optymizmem i z pewnością świadczy o efektywności działań administracji publicznej, a także organizacji pozarządowych w realizacji misji działania na rzecz zmniejszania liczby osób tonących w wodach polskich. Światowa organizacja zdrowia oblicza specjalny współczynnik nazwany crude death rate, dla opisania ile na zgonów w danym kraju spowodowanych jest utonięciem. Na podstawie statystyk zaczerpniętych ze strony internetowej Komendy Głównej Policji (KGP) oraz danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) nt. liczby ludności w Rzeczypospolitej Polskiej w latach obliczony został wskaźnik utonięć na 100 tysięcy mieszkańców, który został zilustrowany na poniższej rycinie. Ryc. 1. Wskaźnik ilości utonięć w Polsce w latach (1: mieszkańców). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KGP (utonięcia) oraz GUS (liczba ludności). Dla kontrastu można przytoczyć dane na temat utonięć w krajach Europy Zachodniej, takich jak Niemcy, Wielka Brytania czy Francja. W 2012 roku na terenie Niemiec utonęło 383 osób, co w przeliczeniu na wskaźnik crude death rate wynosi jedynie 0,51 i stanowi 0,05% wszystkich zgonów w kraju. Z kolei w Wielkiej Brytanii w analogicznym 167

4 okresie utonęło 322 osoby, co w przeliczeniu na 100 tys. mieszkańców wynosi 0,42 i również stanowi to 0,05 % ogólnej liczby zgonów. W 2010 roku we Francji utonęło 1047 osób, z których dużą liczbę stanowili turyści zagraniczni. Wskaźnik crude death rate obliczony w 2010 roku dla Francji wyniósł 1,66. Na podobnym poziomie do Polski pod względem wielkości wskaźnika utonięć znajdują się Węgry. W 2012 roku na Węgrzech w wyniku utonięcia życie straciło 131 osób co daje 0,1 % udziału w ogólnej liczbie zgonów. Współczynnik crude death rate obliczony przez WHO dla Węgier w 2012 roku wyniósł 1,32. Jak można zaobserwować na rycinie 1 jedynie w 2010 roku wskaźnik utonięć w Polsce obniżył się do poziomu nieco niższego od 1 (0,96), lecz niestety w kolejnych latach wskaźnik ten ponownie rośnie. Przytoczone powyżej dane stanowią ogólnospołeczny problem i nie do końca wytłumaczony zespół faktów. Stąd w celu wyjaśnienia ilościowych statystyk obrazujących skalę zjawiska wypadków utonięć w latach postanowiono dokonać ich analizy pod kątem okoliczności w jakich one zachodzą. Na tej podstawie można budować modele przyczynowo-skutkowe pozwalające podejmować określone decyzje, mające na celu zmniejszenie ogólnej ilości wypadków utonięć, a tym samym poprawę wskaźnika crude death rate. Materiał i metody badań Materiał stanowiący podstawę do ilościowej oraz przyczynowej analizy utonięć jakie miały miejsce w akwenach znajdujących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w okresie objętym badaniami został zaczerpnięty z serwisu internetowego Komendy Głównej Policji [ Materiał badawczy został opracowany metodami statystycznymi, określając wartości średnie (m), odchylenie standardowe (SD), wartości minimalne oraz maksymalne (min., maks.). Do obliczeń wykorzystano program Statistica v.12 PL (StatSoft, Inc., 2014). Wyniki badań Analizując na przestrzeni wielu lat ogólną ilość wypadków utonięć można zauważyć tendencję do ich zmniejszania się. W latach ich liczba po raz pierwszy spadła do poziomu poniżej 400 osób. W kolejnych latach liczba zgonów w wodzie zaczęła narastać, osiągając w 2013 roku 709 ofiar, a więc wielkością zbliżając się do najtragiczniejszych czasów z końca lat dziewięćdziesiątych ubiegłego 168

5 stulecia. Porównując płeć ofiar wypadków utonięć należy stwierdzić, że w całym analizowanym okresie dotyczą one głównie mężczyzn, których ilość jest od 5 do 7 razy większa niż kobiet (w 2014 roku nawet 9-krotnie więcej). Na rycinie 2 przedstawiono szczegółową charakterystykę utonięć w poszczególnych latach. Ryc. 2. Charakterystyka ilościowa wypadków utonięć w latach z podziałem na płeć ofiar. Opracowanie własne na podstawie danych KGP. W kolejnym etapie analizy zgonów wynikających z procesu tonięcia dokonano porównania wieku ofiar. Największą grupą osób, które utraciły życie w wodzie są osoby powyżej 50 roku życia. W analizowanym okresie ilość ofiar w tym przedziale wiekowym zawierała się od 123 do 268 (średnio w roku wynosiła 190 osób). Niestety, dużo jest także przypadków, gdzie ofiarami tonięcia są dzieci i nieletni, najprawdopodobniej pozostawione bez opieki lub będące pod opieką, ale kąpiące się na niestrzeżonym terenie. Wprawdzie w porównaniu do osób pełnoletnich odsetek dzieci, które utonęły jest niewielki to jednak liczby utraconych istnień robią wrażenie. Średnio na rok wskutek tonięcia ginie około 11 dzieci w wieku do 7 lat, około 19 w wieku 8 14 lat oraz około 30 w wieku lat (ryc. 3). 169

6 Ryc. 3. Charakterystyka ilościowa wypadków utonięć w latach z podziałem na wiek ofiar. Opracowanie własne na podstawie danych KGP. Analiza utonięć ze względu na rodzaj akwenów, w których wydarzyły się wypadki wskazuje, że najczęściej dochodziło do nich w rzekach oraz w jeziorach. Naniesione trendy liniowe na krzywych obrazujących procentowe ujęcie ilości wypadków utonięć w latach (ryc. 4A, 4B) wskazują stałą i utrzymującą się tendencję w tym zakresie. Zarówno w przypadku jezior jak i cieków najtragiczniejsze były lata 2013 i 2014, podczas których utonęło 132 i 145 osób (jeziora) oraz 203 i 190 osób (rzeki). Wypadki utonięć w rzekach i jeziorach stanowią około 30% wszystkich wypadków związanych z tonięciem w akwenach na terenie Polski. Szczególną uwagę należy zwrócić na statystyki dotyczące utonięć w morzu oraz różnego rodzaju zalewach (ryc. 4C, 4D). Liczba osób, które tracą życie w tego typu akwenach nie jest tak duża jak w przypadku jezior czy cieków, jednak wciąż rosnący trend powinien być sygnałem ostrzegawczym dla odpowiednich służb i decydentów. 170

7 A B C Ryc. 4. Charakterystyka procentowa ilości wypadków utonięć w stosunku do ogólnej ich liczby, w akwenach różnego typu: A rzeki, B jeziora, C morze, D zalewy. Opracowanie własne na podstawie danych KGP. Badając wypadki utonięć nie sposób odnieść się do okoliczności w jakich one występują. Najwięcej zdarzeń śmiertelnych odnotowuje się podczas kąpieli w miejscach, w których kąpiel jest dozwolona, lecz brak jest nadzoru ze strony powołanych do tego celu odpowiednich służba ratowniczych (ryc. 5A). Rocznie wypadki w tych okolicznościach stanowią około 20% wszystkich utonięć. I choć napawa optymizmem tendencja obniżania się odsetka osób ginących w tych okolicznościach, to jednak wciąż są to ilości osób zbliżone do około 100 rocznie. Najtragiczniejszym pod tym względem był rok 2010, w którym śmierć w wodzie poniosły 134 osoby. Około 10% liczby wszystkich wypadków utonięć związanych jest z kąpielą w miejscach objętych zakazem (ryc. 5B). W tych okolicznościach każdego roku średnio ginie około 44 osób, przy czym podobnie jak poprzednio trend jest nieznacznie malejący. Grupą narażoną na wypadki utonięć w wodzie są wędkarze oraz rybacy (ryc. 5C), którzy podczas realizowania swojego hobby lub czynności zawodowych rocznie przyczyniają się do powiększania tragicznych statystyk. Szacuje się, że ilość zdarzeń w tych okolicznościach w stosunku do wszystkich wypadków utonięć wynosi około 8%, przy czym warto podkreślić, iż tendencja ta jest progresywna. Ostatnią grupą okoliczności związanych z utonięciami są przypadki braku zachowania D 171

8 należytej ostrożności w związku z przebywaniem nad wodą (ryc. 5D). Rocznie w tych okolicznościach ginie około 50 osób, i jak wskazuje wykreślony na podstawie danych procentowych trend liniowy jest to stała tendencja. A B C Ryc. 5. Charakterystyka procentowa ilości wypadków utonięć w stosunku do ogólnej ich liczby, w zależności od okoliczności: A kąpiel w miejscu niestrzeżonym, lecz niezabronionym; B kąpiel w miejscu zabronionym; C nieostrożność podczas łowienia ryb; D nieostrożność podczas przebywania nad wodą. Opracowanie własne na podstawie danych KGP. Zarówno do przyczyn jak i okoliczności można zaliczyć wypadki utonięć, w których ofiarami były osoby będące pod wpływem alkoholu lub innego typu środków odurzających. Na podstawie danych można stwierdzić, iż rocznie w tego typu okolicznościach ginie około 160 osób, co stanowi aż 30% spośród wszystkich zgonów wskutek utonięcia. Statystyki wskazując jak duży jest to problem społeczny, powinny uwrażliwić instytucje państwowe oraz organizacje pozarządowe w celu podjęcia środków zapobiegawczych. Charakterystykę ilości utonięć osób będących w stanie pod wpływem alkoholu oraz osób trzeźwych zaprezentowano na rycinie 6. D 172

9 Ryc. 6. Charakterystyka ilości wypadków utonięć osób będących pod wpływem alkoholu oraz w stanie trzeźwości. Opracowanie własne na podstawie danych KGP Dyskusja Obcowanie człowieka z wodą zawsze wiąże się z ryzykiem, które człowiek ponosi z konieczności, jak i pobudek hedonistycznych. Nawet dobrze opanowana umiejętność pływania nie gwarantuje komfortu w tym nienaturalnym dla człowieka środowisku. Liczba utonięć przypomina jak wiele tajemnic i pułapek kryje w sobie żywioł wody, chociaż nie zawsze będący jednoznacznym winowajcą wypadku. W życiu społecznym, naukowym i kulturze bycia istnieje coraz większe zapotrzebowanie na poszerzoną wiedzę o kompilacji i wzajemnych uwarunkowaniach przyrodniczych, fizjologicznych, organizacyjnych, bytowych a także zachowań człowieka mogących mieć związek z bezpiecznym korzystaniem z dobrodziejstw uczestnictwa w rekreacji ruchowej, turystyce i wypoczynku w środowisku wodnym. Zastosowane w tej pracy metody analizy zebranego materiału statystycznego umożliwiły ocenę stopnia oraz skali zjawiska wypadków utonięcia w akwenach Polski w latach Informacje te mogą stanowić punkt wyjścia do podejmowania środków zapobiegawczych. Zagrożenia, na jakie napotykają korzystający z wody można podzielić na dwie kategorie. W pierwszej należy umieścić zagrożenia zależne od fizjologii człowieka. Są to wszelkiego rodzaju kontuzje, choroby, przykurcze mięśni bądź niewydolność organizmu. Drugą kategorię stanowią zagrożenia wynikające ze specyfiki środowiska 173

10 wodnego, do których zaliczyć można zimne prądy, wiry wodne, wodorosty, bagna oraz przypadki załamania się lodu. Miejsca, w których zagrożenia te występują dotyczą obszarów wodnych, na których kąpiel jest zabroniona. Dlatego by uniknąć ryzyka należy wystrzegać się tych terenów. Ryzyko niesie również niedostateczna świadomość osób korzystających z akwenów, których często cechuje lekkomyślność, brawura i nieodpowiedzialność kończąca się kąpielą po spożyciu alkoholu [Driscoll, Harrison, Steenkamp, 2004]. Sposobem na zmianę takiego zachowania jest uświadamianie i edukacja poprzez akcje społeczne i szkolenia, jak również egzekwowanie przestrzegania zasad bezpieczeństwa na kąpieliskach i ewentualnie nakładanie kar za niewłaściwe zachowania. Rocznie z powodu wypadków utonięcia w Polsce umiera kilkaset osób. Ten ponury fakt powinien znaleźć jak najszybsze rozwiązanie. Jednakże, czego są przykładem państwa Europy Zachodniej, głównie Niemcy i Wielka Brytania, aby obniżyć ilość ofiar utonięć należy działać długofalowo, wielopłaszczyznowo i spójnie. Na nic zdadzą się pojedyncze kampanie prowadzone tylko w okresie letnim lub same apele policji czy WOPR-u o rozsądne zachowywanie się nad wodą. Żeby naprawdę doprowadzić do znaczącego i długofalowego spadku liczby ofiar wypadków utonięć nad Polskimi wodami należy przede wszystkim skupić się na edukowaniu dzieci od najmłodszych lat na temat zagrożeń wynikających z przebywania nad wodą. Już w przedszkolu i w czasie edukacji wczesnoszkolnej powinny być prowadzone zajęcia nawet w formie bajek czy zabaw uświadamiające dzieci o tym jak mają się zachowywać nad wodą, aby ich wypoczynek był w pełni bezpieczny. Oczywiście takie kształcenie nie może zakończyć się w szkole podstawowej, tylko powinno być kontynuowane na wszystkich szczeblach edukacji. Kolejną grupą, którą należy objąć programem uświadamiania są rodzice lub opiekunowie prawni nieletnich. Jak wykazano w niniejszej pracy z powodu braku lub niewłaściwej opieki osób dorosłych corocznie w wodzie ginie kilkadziesiąt dzieci. Ostatnią z głównych grup, które najbardziej wymagają zwiększenia świadomości o zagrożeniach nad wodą są osoby w wieku 50 plus. Należy takim osobom przedstawić dane dotyczące utonięć oraz wnioski jakie z nich wypływają, wskazujące, że właśnie osoby po pięćdziesiątce stanowią największą grupę ofiar wypadków utonięć. Na taki stan rzeczy mają zapewne zmiany zachodzące w ich organizmach ze względu na wiek, tj. zmniejszenie wydolności płuc i serca czy zmniejszenie siły mięśniowej, co w 174

11 przypadku długiego pływania lub przebywania w wodzie może skutkować utonięciem [Howland i wsp., 1996]. Kolejnym istotnym czynnikiem mogącym prowadzić do zmniejszenia wypadków utonięć jest wprowadzenie jednolitego, narodowego programu nauki pływania dla dzieci. Jak pokazują doświadczenia, szczególnie w Niemczech jest to jedna z najskuteczniejszych form zwiększenia bezpieczeństwa nad wodą. Dodatkowo taki program popularyzuje sport i aktywny wypoczynek młodych osób, a tym samym staje się nieoceniony w propagowaniu zdrowego i aktywnego stylu życia. Program taki został wprowadzony w Polsce we wrześniu 2014 roku. Należy mieć nadzieję, że obejmie on jak najszerszą ilość dzieci i będzie prowadzony długofalowo przynosząc pożądane rezultaty. Niezwykle istotnym elementem wpływającym na bezpieczeństwo osób przebywających nad wodą jest ilość ratowników oraz miejsc wytyczonych do bezpiecznego z niej korzystania. We wszystkich krajach, gdzie szkolenia ratowników są bezpłatne lub opłaty za takie kursy są symboliczne notuje się wzrost liczby ratowników. Można zatem przypuszczać, że samoświadomość o czyhających w wodzie niebezpieczeństwach osób przeszkolonych jest znacznie większa, aniżeli osób bez przeszkolenia. Ponadto w gestii samorządów, na terenie których znajdują się różnego rodzaju akweny, powinno być znalezienie środków na wytyczenie i strzeżenie jak największej ilości plaż i miejsc do kąpieli, bądź precyzyjne oznaczenie miejsc niebezpiecznych i objętych zakazem kąpieli. W sytuacji, gdy ilość miejsc strzeżonych jest ograniczona lub takie miejsca są zbyt odległe od zamieszkania, ludzie przestają zwracać uwagę na względy bezpieczeństwa i wybierają miejsca niestrzeżone, ale położone bliżej od nich [Halik i wsp., 2014]. To wszystko w konsekwencji przyczynia się do powstania dużego ryzyka wypadków nad wodami. 175

12 Piśmiennictwo Driscoll T.R., Harrison J.A., Steenkamp M. (2004) Review of the role of alcohol in drowning associated with recreational aquatic activity. Inj Prev, 10(2): Halik R., Poznańska A., Seroka W., Wojtyniak B. (2014) Wypadkowe utonięcia w Polsce w latach W: Przegląd epidemiologiczny zdrowie publiczne, epidemiologia Państwowy Zakład Higieny, Warszawa, 68(3): Hołyst B. Wiktymologia. LexisNexis, Warszawa Howland J., Hingson R., Mangione T.W., Bell N., Bak S. (1996) Why are most drowning victims men? Sex differences in aquatic skills and behaviors. Am J Public Health, 86(1): Stanula A., Telak J. (2009) Postawa ratownika WOPR a bezpieczeństwo osób korzystających z obiektów wodnych. W: Aktywność i bezpieczeństwo w środowisku wodnym. Kraków: Wydaw. Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy, ss StatSoft, Inc. (2014). STATISTICA data analysis software system (Version version 12). StatSoft, Inc. Retrieved from 176