Kamienne Kielce NA CZYM ZBUDOWANO KIELCE?

Transkrypt

1 Kamienne Kielce Koncepcja centrum geoedukacji Kielce są prawdopodobnie jedynym miastem w Europie, zlokalizowanym na skałach wszystkich okresów ery paleozoicznej: kambru, ordowiku, syluru, dewonu, karbonu i permu. A to jakby tytuły rozdziałów księgi dziejów Ziemi. Otwórzmy zatem te księgę właśnie w Kielcach mieście, w którego granicach administracyjnych mamy aż 4 rezerwaty geologiczne (Biesak, Kadzielnia, Ślichowice, Wietrznia) i 1 rezerwat krajobrazowy (Karczówka). Skalne podłoże Kielc charakteryzuje się mozaiką litologiczną. Zdecydowana większość tych skał powstała w środowisku morskim rożnych stref klimatycznych. Akumulację następujących po sobie serii osadów przerywały wynurzenia i wypiętrzenia skał. Wynurzony ląd, narażony na wietrzenie, erozję i spłukiwanie dostarczał nowy materiał skalny, a ten z kolei był przemieszczany do następnych zbiorników wodnych. NA CZYM ZBUDOWANO KIELCE? Spacerując po Kielcach w rzeczywistości chodzimy po wynurzonych dawno temu dnach oceanów i mórz. Najstarszymi skałami ( mln lat) są kambryjskie rumosze piaskowców, odsłaniające się na szczytach wzniesień Pasma Posłowickiego i Dymińskiego. Na ich północnych stokach eksploatowano w kilku kamieniołomach ordowickie piaskowce kwarcytowe. Jeden z tych kamieniołomów jest dziś rezerwatem geologicznym (Biesak Białogon). Sylurskie szarogłazy i miękkie łupki spotykamy w niektórych miejscach południowej części miasta. Skały lite dewonu występują bezpośrednio przy powierzchni na południu i na północy miasta. Najtwardsze skaliste szare wapienie tworzą grzbiety Pasma Kadzielniańsko- Karczówkowskiego. Ciągną się one od Zagórza przez okolice Wietrzni, Psich Górek, górę Cmentarną, Barwinek, Kadzielnię, Karczówkę i na zachód w stronę Białogonu. Wapienie te są pocięte żyłami kalcytu. Pod śródmieściem Kielc znajdują się ciemnoszare wapienie margliste. Wzgórza Szydłówkowskie w północnej części miasta budują szarogłazy, łupki, piaskowce kwarcytowe, mułowce, iłowce, dolomity, margle i wapienie. W warstwach środkowego dewonu występują iłowce z pirytem (FeS2) oraz wkładki syderytów czyli węglanowych rud żelaza. Z wietrzejących przy powierzchni terenu pirytów i syderytów powstawały limonity, uboższe, uwodnione tlenowe rudy żelaza. Prawdopodobnie już w średniowieczu zaczęto je wydobywać. Do początków XX wieku dotrwała podziemna kopalnia Włodzimierz w Dąbrowie (obecnie osiedle Na Stoku ). Łupki karbońskie, iłowce, radiolaryty odsłaniają się w wykopach drogowych i fundamentowych. Są to utwory najstarszych ogniw tego okresu, bez węgla. Miąższość ich wynosi m. W górnym permie utworzyły się na terenie obecnych zachodnich dzielnic Kielc dwie zatoki, a w nich osadzały się zlepieńce z przewarstwieniami wapieni. Część z nich jest okruszcowana minerałami miedzi, głównie azurytem. W dolnym triasie osadzały się piaski rzeczne, które później postały przekształcone w piaskowce. Na obszarach suchych gromadziły się piaski wydmowe, dziś piaskowce okolic Cisowej i Tumlina. Tylko miejscami wymienione skały paleozoiczne przykrywają osady najmłodszego 54

2 kamieniołomu, częściowo zalanego. W ścianie i przekopie odsłaniają się skały kambru dolnego: mułowce kwarcowe i szare piaskowce kwarcytowe oraz dolnego ordowiku gruboławicowe piaskowce z wkładkami iłów, mułowców i bentonitu. Widoczne są zjawiska tektoniczne: uskoki podłużne, poprzeczne, lustra i brekcje tektoniczne. Otoczenie kamieniołomu to tereny leśne z drzewostanem sosnowym i mieszanym. Fragment rezerwatu Biesak-Białogon okresu czwartorzędu w postaci glin i piasków plejstoceńskich, a także osadów rzecznych, holoceńskich. Skały paleozoiczne są zazwyczaj nachylone pod różnymi kątami w stosunku do powierzchni terenu. Najczęściej są sfałdowane, a lokalnie występują w pozycji odwróconej. Z czasów historycznych nie mamy żadnych przekazów o przejawach aktywności sejsmicznej w Kielcach (wstrząsy sejsmiczne zarejestrowano w regionie świętokrzyskim w lutym 1932r.), niemniej w przypadku uaktywnienia się tektonicznego skorupy ziemskiej w tej części Europy takie prawdopodobieństwo istnieje. Głęboki rozłam tektoniczny, przecinający Polskę z północnego-zachodu na południowy-wschód przecina w połowie Góry Świętokrzyskie i obejmuje także najbliższe okolice Kielc. Na północ od Gór Świętokrzyskich skały paleozoiczne nie odsłaniają się nigdzie, lecz zapadają na głębokość kilku kilometrów, co stwierdzono w wielu wierceniach. Na rzeźbę terenu Kielc niewątpliwie miała zasadniczy wpływ budowa geologiczna, a szczególnie długie i wąskie grzbiety odpornych skał wapiennych. Na części z nich w obrębie Pasma Kadzielniańsko - Karczówkowskiego, rozwinęły się zjawiska krasowe. OCHRONA DZIEDZICTWA GEOLOGICZNEGO Już w roku 1922, zaraz po ustanowieniu parku narodowego dla Puszczy Białowieskiej, objęto ochroną Łysogóry z Puszczą Jodłową i kwarcytowymi gołoborzami. Drugą formą w hierarchii ochrony są rezerwaty. W granicach administracyjnych obecnych Kielc jest wiele unikatowych terenów godnych ochrony. Zostało to dostrzeżone i w konsekwencji mamy następujące rezerwaty, których celem jest ochrona odsłonięć naturalnych, sztucznych, profili geologicznych, fragmentów struktur geologicznych, różnych form wietrzenia, zjawisk krasowych, miejsc występowania rzadkich minerałów i dawnego kopalnictwa: I. Rezerwat geologiczny BIESAK BIAŁOGON Utworzony w 1981 r., pow. 13,08 ha Cel ochrony: zachowanie i ochrona wychodni skał ordowickich i kambryjskich W Paśmie Posłowickim, na wzgórzu Kamienna Górka znajduje się wyrobisko dawnego Rezerwat Ślichowice - Zachodnia ściana kamieniołomu - fałd leżący II. Rezerwat geologiczny (ścisły) ŚLICHOWI- CE im. JANA CZARNOCKIEGO Utworzony w 1952 r., pow. 0,55 ha Osiedle Ślichowice, przedłużenie ul. Kazimierza Wielkiego Cel ochrony: zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych odkrywki skalnej, przedstawiającej interesujący fragment tektoniki hercyńskiej Gór Świętokrzyskich w postaci charakterystycznie i silnie przefałdowanych skał wapiennych, częściowo margli i łupków franu facji łysogórskiej oraz porastającej ten teren roślinności zielnej i krzewiastej. W chwili utworzenia ten najmniejszy z omawianych rezerwat znajdował się daleko poza miastem. Obecnie jest otoczony zabudową dużej dzielnicy mieszkaniowej, i co za tym idzie, narażony na dewastację. Sercem rezerwatu jest unikatowy profil przekrój geologiczny odsłonięty podczas eksploatacji kamienia we wschodniej części nieczynnego od dawna kamieniołomu. Przedstawia on balony ku północy fałd skal- 56

3 Ślichowice - Widok na kamieniołom zachodni ny zbudowany ze skał dewonu. Silne przefałdowanie wyraża sugestywnie tektonikę waryscyjską (hercyńską), datowaną na koniec ery paleozoicznej. Obiekt ma wybitne wartości dydaktyczne, od lat jest fotografowany i przedstawiany w podręcznikach geografi. Jeśli nie wszystkim czytelnikom nowego Kamieniarza znane jest to magiczne miejsce gorąco polecam i zachęcam do odwiedzenia np. przy okazji pobytu na Targach INTERKAMIEŃ. Wrażenie murowane! III. Rezerwat geologiczny (ścisły) KADZIEL- NIA Utworzony w 1962 r., pow. 0,6 ha Cel ochrony: zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych grupy skał wapiennych o malowniczym ukształtowaniu z żyłami kalcytu i stanowiskiem rzadkich roślin, a szczególnie ze względu na niezwykle cenne znaleziska paleontologiczne. W południowej części miasta, u zbiegu ulic Pakosz i Krakowskiej znajduje się charakterystyczne dla Kielc wzgórze (295 m npm), zbudowane z wapieni młodszego dewonu. Skały te eksploatowano na Kadzielni już w XVIII wieku i wypalano je w pobliskich wapiennikach. Wzgórze kadzielniańskie było już wówczas celem spacerów i wycieczek podmiejskich. Zbierano tu rośliny do wyrobu kadzideł, stąd nazwa wzniesienia. W 1824 roku, przed powstaniem zakładów wapienniczych zrodził się projekt utworzenia parku miejskiego i ogrodu botanicznego. W 1874 roku rozpoczęto produkcję wapna palonego, doprowadzono bocznicę kolejową. Prawdziwy rozwój zakładów nastąpił w latach , kiedy nowi właściciele, bankierska rodzina Ehrlichów, wybudowali dwa nowoczesne piece i dziesięciokrotnie (z 12 do 120 ton wapna) podnieśli dobową ilość produkcji. Jakość była bardzo wysoka, wypalano produkt zawierający 99,05 % czystego wapna. Załogę stanowiło robotników. Wyjątkowo dobrą koniunkturę zanotowano w latach , kiedy eksportowano duże ilości wapna do Rosji. Lata I wojny światowej i pierwsze lata powojenne były bardzo trudne i zakłady Kadzielnia nawet rozpatrywały możliwość wygaszenia pieców. Wkrótce sytuacja się poprawiła i w latach zrealizowano gruntowną modernizację. Rozwijał się eksport, tuż przed napadem Niemców na Polskę w 1939 roku był już podpisany kontrakt na dostawę wapna do Gwatemali i Brazylii! Niestety nie osiągnięto z tej transakcji spodziewanych korzyści, bo wkrótce kamieniołomy zostały zajęte przez Niemców. Do pracy wykorzystywano brygady żydowskie z pobliskiego getta, dając za dzień pracy przy łamaniu kamienia kromkę chleba i miskę zupy. W 1944 roku, w związku ze zbliżającą się ofensywą I Frontu Ukraińskiego okupanci wymontowali maszyny i wywieźli je wgłąb Niemiec. W styczniu 1945 roku zakład upaństwowiono. W ciągu wielu dziesięcioleci pojawiał się problem ochrony unikalnych odsłonięć geologicznych Kadzielni. W okresie międzywojennym właściciele przekazywali do muzeum geologicznego ciekawe okazy wydobyte w czasie eksploatacji. Jeden fragment ściany z dużą ilością skamieniałości wyłączono i umożliwiono badania naukowe. Od 1931 roku objęto ochroną szczytową część wzniesienia. Była to umowa pomiędzy Delegatem Ministerstwa Oświaty do Spraw Ochrony Przyrody a właścicielem kamieniołomu. Po II wojnie światowej problem dostrzeżono i ostatecznie w 1946 roku wojewoda kielecki utworzył rezerwat Skałka Geologów. Sytuacja pogorszyła się już po dwóch latach, kiedy to istnienie rezerwatu na terenie kamieniołomu uznano za szkodliwe dla żywotnych interesów państwa i programu odbudowy w planie 6-letnim (grudzień 1948 r.). W roku 1961 zakończono produkcje wapna w Kadzielni a hale wysadzono. Rok później zaprzestano eksploatacji i utworzono rezerwat przyrody nieożywionej o powierzchni 0,6 ha, a cały teren przystosowano dla rekreacji (łącznie 2,4 ha). W najwyższych miejscach wzniesienia są punkty widokowe, a przez najciekawsze fragmenty Kadzielni wytyczono ścieżkę geologiczną. Chodząc wzdłuż niej można napotkać bogatą i różnorodną faunę kopalną: koralowce, stułbiopławy z zespołami ślimaków, ramienionogi, trylobity, konodonty, a także nieznane wcześniej z obszaru Polski gatunki ryb pancernych. Obok różnych form krasu kopalnego rozwinął się kras młodszy w postaci 26 jaskiń. Najdłuższa z nich to Szczelina na Kadzielni o łącznej długości korytarzy 180 metrów. Wszystkie jaskinie są łatwo dostępne i często penetrowane, dlatego między innymi brak w nich dawnej szaty naciekowej i są zanieczyszczone. Walory rezerwatu są jednak niepodważalne w zakresie zjawisk geomorfologicznych, mikrotektonicznych, przejawów mineralizacji żyłowej kalcytowo-galenowo-barytowej. Kadzielnia jest znana w światowej literaturze paleontologicznej, ale również jest przykładem pogodzenia skutków eksploatacji z ochroną krajobrazu oraz przekonywującego zagospodarowania nieczynnego kamieniołomu z wyrobiskami i hałdami. IV. Rezerwat geologiczny WIETRZNIA im. ZBI- GNIEWA RUBINOWSKIEGO Utworzony w 1999 r., pow. 17,95 ha Wzniesienia Wietrzni (312 m npm) i Międzygórza stanowią wschodnią część Pasma Kadzielniańsko Karczówkowskiego. Ściany 58

4 Kadzielnia - Widok na Skałkę Geologów i Szmaragdowe Jezioro eksploatacyjne długości ponad 1 km, szerokości m i głębokości m obejmują dawne wyrobiska trzech kamieniołomów: Wietrzni, Międzygórza i Międzygórza Wschodniego. Eksploatację surowca wapiennego rozpoczęto tu w początkach XIX wieku. Z przerwą w latach trwała ona do roku 1974 pozostawiając trzypoziomowe wyrobisko Wietrzni i dwupoziomowe Międzygórza. Wapień służył do produkcji wapna palonego, jako kamień łamany, kruszywo dla budownictwa i jako topnik dla hutnictwa. Dzięki staraniom wielu kieleckich geologów nieczynne wyrobiska zostały objęte ochroną rezerwatową. W nazwie rezerwatu upamiętniono doc. dr Zbigniewa Rubinowskiego ( ), miłośnika regionu świętokrzyskiego, geologa, ekologa i alpinistę. Odsłonięte ściany kamieniołomów ukazują głównie środkowodewońskie, gruboławicowe wapienie z przewarstwieniami margli. W południowej ścianie zachodniego wyrobiska wapienie przechodzą w dolomity. Wśród licznych szczątków kopalnej fauny należy wymienić: koralowce, ramienionogi, liliowce, ryby pancerne, stułbiopławy, małżoraczki, stromatoporoidy gałązkowe i kolonijne. W górnym karbonie orogeneza waryscyjska zaburzyła pierwotnie poziome ułożenie warstw i pochyliła sztywne grube warstwy wapieni ku północy pod kątem stopni. Powstały liczne uskoki poprzeczne i zgodne z osią obecnych wyrobisk. Zachodnie skrzydło jest zrzucone ok. 10 m. Przemieszczenie mas skalnych wzdłuż osi kamieniołomów otworzyło głęboką szczelinę o szerokości ok. 100 m, wypełnioną brekcją tektoniczną. Te skałę pozostawiono jako nie nadająca się do eksploatacji i dlatego tworzy ona m.in. malowniczy ostaniec w centralnej części kamieniołomu. W dolnym permie z gorących, mineralizowanych wód wykrystalizowały się w wapieniach żyłki kalcytowe, często zabarwione związkami żelaza na kolor rdzawy i różowy. Ruchy tektoniczne umożliwiły migracje wód i powstanie form krasowych w tym niewielkich jaskiń szczelinowych, studni, kominów krasowych, pustek i żłobków. Największa jaskinia ma długość 60 m. W zachodnim wyrobisku znaleziono efektowne polewy i nacieki krasowe. Wzniesienia Wietrzni są bardzo dobrymi punktami widokowymi do obserwacji panoramy Kielc i pobliskich pasm Gór Świętokrzyskich. Kadzielnia - Zakłady wapiennicze na Kadzielni (1945r.) V. Rezerwat krajobrazowy KARCZÓWKA Utworzony w 1953 r., pow. 26,55 ha Wzgórze Karczówka (340 m npm) jest dominantą topograficzną południowo-zachodniej części Kielc. Cały obszar zalesionego wzgórza stanowi rezerwat przyrody i strefę ochrony konserwatorskiej zespołu pobernardyńskiego. Zespół składa się z kościoła i klasztoru z połowy XVII wieku. Karczówkę budują wapienie środkowego i górnego dewonu. Są one silnie spękane a w szczelinach obficie zmineralizowane. Najczęściej spotykane w nich minerały to kalcyt, piryt i galena. Porastający Karczówkę las to teren dawnej eksploatacji kruszców, zwłaszcza rudy ołowiu galeny. Liczne ślady szybów i szpar (wyrobisk górniczych), głównie z XVII wieku spotyka się także na leżących na zachód wzgórzach Dalni i Grabiny. Miejsca dawnych szybów znaczą pierścieniowate kopce. Przykładem wielkości brył wydobywanej galeny może być dużych rozmiarów rzeźba św. Barbary, patronki górników, kamieniarzy i geologów. Figura świętej o wysokości 137 cm została wykuta z jednej bryły. Bryłę tę wykopał (w 1646 roku) w jednej ze szpar w rejonie Karczówki górnik Hilary Mala. Inna wykopaną przez niego bryłę użyto na płaskorzeźbę przedstawiającą Matkę Boską z Dzieciątkiem. Znajduje się ona w ścianie lewej nawy katedry kieleckiej. KONCEPCJA KIELECKIEGO CENTRUM GEOEDUKA- CJI Międzynarodowa Strategia Edukacji Środowiskowej, uchwalona na konferencji zorganizowanej przez UNESCO w 1987 r. zobowiązała państwa do opracowania strategii krajowych. W 1992 r. w Rio de Janeiro podczas II Konferencji ONZ Środowisko i Rozwój przyjęto dokument Globalny Program Działań Agenda 21, w którym w IV części jeden rozdział dotyczy edukacji, szkolenia i świadomości społecznej. Realizując zalecenia Agendy 21 w Polsce, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, podpisały w 1995 roku porozumienie o współpracy w zakresie edukacji ekologicznej. Efektem porozumienia jest dokument Narodowa Strategia Edukacji Narodowej, określający cele, organizację i uwarunkowania realizacji strategii edukacji środowiskowej. Dla osiągnięcia dobrych efektów ważnym zadaniem jest tworzenie i 60

5 Wszystkie wymienione obiekty są położone blisko siebie (na odcinku 2 km), a więc łatwo dostępne w stosunkowo krótkim czasie. Będą zatem stanowić trzon ścieżki edukacyjnej (geologicznej) wytycznej w terenie specjalnie oznakowanym szlakiem od Wietrzni przez Górę Słoneczną (Psie Górki), Muzeum Geologiczne Oddziału Świętokrzyskiego PIG do Kadzielni. Ścieżka, zawierająca elementy krajobrazowe (punkty widokowe) będzie z pewnością atrakcyjna pod względem turystyczno-rekreacyjnym. Wietrznia - widok na dawny kamieniołom funkcjonowanie ośrodków edukacyjnych w regionach predysponowanych do pełnienia takich funkcji. Warunki przyrodnicze regionu świętokrzyskiego, w tym samych Kielc jako jego centrum, umożliwiają realizację pełnej edukacji środowiskowej łącznie z elementami dziedzictwa geologicznego. Powiązanie zróżnicowanego środowiska przyrody nieożywionej z przyrodą żywą, która w regionie jest bardzo urozmaicona, stwarza warunki wyjątkowe w skali kraju. Uzupełnieniem teoretycznych problemów ekologii są przykłady związane z wielowiekową działalnością gospodarczą człowieka, pozyskującego od zarania dziejów świętokrzyskie kopaliny. Tradycja wykorzystania edukacyjnych walorów regionu, szczególnie w naukach o Ziemi, zrodzone tu inicjatywy sozologiczne oraz dzieje i perspektywy krajoznawczej turystyki, upoważniają do podjęcia starań prowadzących do stworzenia centrum geoedukacji. Jest to jedyny w Polsce region, gdzie na powierzchni można prześledzić w sposób w miarę przystępny dla nieprofesjonalisty, znaczny interwał czasowy jej historii i pokazać wiele kompletnych ogniw stratygraficznych. Wartości środowiska przyrodniczego Gór Świętokrzyskich wykraczają daleko poza granice Polski i są ważnym elementem europejskiego dziedzictwa geologicznego. Podczas międzynarodowych warsztatów Central Europe Working Group ProGEO w Krakowie zgłoszono na listę stanowisk dziedzictwa geologicznego Europy 15 obiektów z regionu w tym Chęcińsko Kielecki Park Krajobrazowy oraz trzy stanowiska z Kielc (w tym Wietrznię). W Państwowym Instytucie Geologicznym opracowano koncepcje zorganizowania na Wietrzni nowoczesnego ośrodka ekspozycyjno-dydaktycznego. Proponuje się zagospodarowanie wnętrza samego rezerwatu przez wytyczenie ciągów ogrodów: paleozoicznego, mezozoicznego i kenozoicznego. W południowo-wschodniej części rezerwatu projektuje się lekkie kubaturowe obiekty pawilony centrum geoedukacji. Tereny poza rezerwatem mogłyby służyć jako parking oraz miejsce do zorganizowania parku jurajskiego przestrzeni o charakterze rekreacyjnym z elementami edukacji. Poziom edukacji byłby tu ukierunkowany na najmłodszego odbiorcę, a sam obiekt wprowadzałby również w bardziej zaawansowane części ekspozycji w obrębie rezerwatu. Edukacyjna działalność projektowanego centrum byłaby prowadzona na różnych poziomach, dostosowanych do odbiorców. Dla możliwie największej liczby odbiorców powinien być skierowany przekaz elementarny, a także krajoznawczo-regionalny. Do mniej licznych będą adresowane programy edukacji zaawansowanej (geoturystyka) oraz opracowania na poziomie specjalistycznym. Działalność postulowanego centrum geoedukacji, wykorzystując dogodne warunki naturalne może opierać się na dwóch elementach: zespole projektowanego ośrodka muzealno-dydaktycznego w rezerwacie Wietrznia i rozbudowanym o część plenerową Muzeum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego. Uzupełnieniem będzie rezerwat geologiczny Kadzielnia. MODYFIKACJA KONCEPCJI W trakcie ożywionej dyskusji w Urzędzie Miasta Kielce w roku 2003 odstąpiono od nazwy Centrum Geoedukacji uznając, że odstrasza. Za lepszą nazwę uznano GEO- PARK KIELCE i zatwierdzono statut. Celem Geoparku jest wykorzystanie walorów kieleckich rezerwatów geologicznych do celów rozrywkowych, sportowych, turystycznych, promocyjnych i dydaktycznych. Instytucja ta ma być samowystarczalna finansowo, co nie wyklucza starań o fundusze unijne. Na razie Geopark podjął prace nad połączeniem kilku jaskiń na Kadzielni w ciąg do zwiedzania, a w planach jest m.in. przebudowa amfiteatru. Prace jednak przerwano, chyba z braku funduszy, natomiast pod patronatem Geoparku działa Klub Miłośników Geologii. Dla dzieci i młodzieży organizowane są prelekcje, a hobbyści mogą przeszlifować swoje okazy. Henryk Walendowski Literatura: 1. Gągol Jerzy, Gertruda Herman: Kielce miasto geologicznych osobliwości i górniczych tradycji. Kamienie budowlane w Polsce. PIG Warszawa Kielce Majcher Edyta: Działalność społeczno-gospodarcza rodzin Ehrlichów i Zagajskich. Kielce i kielczanie w XIX i XX wieku. Kielce Malec Jan, Po czym chodzą kielczanie skalne podłoże Kielc. I Kielecki Festiwal Nauki. Kielce Paszkowski Michał: Przewodnik po rezerwatach i pomnikach przyrody nieożywionej województwa świętokrzyskiego. Globtour Wróblewski Tymoteusz: Zapis trzystu milionów lat dziejów Ziemi w kieleckich skałach walorem i szansą turystyczną miasta. II Kielecki Festiwal Nauki. Kielce Złonkiewicz Zbigniew: Zjawiska geologiczne w Rezerwacie Przyrody Nieożywionej Wietrznia im. Zbigniewa Rubinowskiego. V Kielecki Festiwal Nauki. Kielce