Saxifraga nivalis L. w Karkonoszach stan aktualny i próby wzmocnienia populacji

Transkrypt

1 107 Saxifraga-nivalis-w-Karkonoszach 107 Saxifraga nivalis L. w Karkonoszach stan aktualny i próby wzmocnienia populacji Saxifraga nivalis L. in the Karkonosze Mountains current status and trials of population recovery EWA SZCZÊŒNIAK, MAREK MALICKI*, DARIUSZ KUŒ E. Szczêœniak, Marek Malicki*, Zak³ad Bioró norodnoœci i Ochrony Szaty Roœlinnej, Instytut Biologii Roœlin Uniwersytetu Wroc³awskiego, ul. Kanonia 6/8, Wroc³aw; ewaszcz@biol.uni.wroc.pl, malickimarek@interia.pl* D. Kuœ, Karkonoski Parki Narodowy, ul. Cha³ubiñskiego 23, Jelenia Góra ABSTRACT: Saxifraga nivalis is one of the rarest plants in flora of Central Europe. One isolated relict population occurs in the Karkonosze Mts. Overexploitation caused, that the population consists of no more than 20 individuals and is critically endangered of extinction. The species is cultivated on secondary locations in Botanical Garden in Wroc³aw and a nursery of Karkonosze National Park in Jagni¹tków. The trial of population recovery was made in July young plants from in vitro cultivation and 5 seedlings from the KPN nursery were introduced into rock crevices near the natural site of the species. 5 plants survived winter and started to grow in spring of 2008: 3 specimens from in vitro culture and 2 seedlings of KPN nursery. In 2009 only the plants from the nursery exist, 1 of them started to bloom; the plants from in vitro culture did not survive the second winter. KEY WORDS: Saxifraga nivalis, relict species, active protection, Karkonosze Mts, Lower Silesia, Poland Wstêp Karkonosze s¹ górami starymi, zerodowanymi, które zosta³y ponownie wydÿwigniête w okresie fa³dowania alpejskiego. Jako masyw s¹ stosunkowo niskie (najwy sza Œnie ka osi¹ga zaledwie 1602 m n.p.m.) i ³agodnie ukszta³towane. Miejscami o du ej skalistoœci i wysokogórskiej rzeÿbie s¹ najwy sze szczyty oraz kot³y polodowcowe. W Polskiej czêœci Karkonoszy SZCZÊŒNIAK E., MALICKI M., KUŒ D Saxifraga nivalis L. in the Karkonosze Mountains current status and trials of population recovery. Acta Botanica Silesiaca 4:

2 108 Ewa-Szczêœniak,-Marek-Malicki,-Dariusz-Kuœ 108 najciekawsz¹ florê utrzymuj¹ Œnie ne Kot³y oraz Kot³y Ma³ego i Wielkiego Stawu. Szczególnie cenny jest kompleks Œnie nych Kot³ów z unikalnym w skali kraju ekosystemem piargów górskich ze zmienk¹ górsk¹ Cryptogramma crispa w Wielkim Œnie nym Kotle oraz wychodni¹ bazaltu w Ma³ym Œnie nym Kotle, tzw. y³¹ Bazaltow¹, bêd¹c¹ miejscem wystêpowania niezwykle cennej lichenobioty oraz flory roœlin zarodnikowych i nasiennych. Wychodnia bazaltu, s³abo zasadowa i daj¹ca yzny substrat, jest wyj¹tkowym siedliskiem w Karkonoszach, budowanych w zdecydowanej wiêkszoœci przez ska³y kwaœne i ubogie. Powstaj¹ce na bazalcie siedlisko jest yÿniejsze, a stopieñ i rodzaj spêkania pod³o a daj¹ wiêksz¹ liczbê mikrosiedlisk, ni s¹siednie granity. Dziêki specyficznym warunkom przetrwa³a na yle Bazaltowej kolonia roœlin i porostów, licz¹ca kilkadziesi¹t gatunków reliktów glacjalnych oraz wysokogórskich, wystêpuj¹cych bardzo rzadko lub niewystêpuj¹cych w innych rejonach Karkonoszy. Nadal, mimo dok³adnego rozpoznania, s¹ tam odnajdowane nowe gatunki, np. odnaleziona w 2001 roku przez Krukowskiego lilijka póÿna Lloydia serotina. Wobec obserwowanego spadku liczebnoœci cennych taksonów zaczêto podejmowaæ prace prowadz¹ce do ich zabezpieczenia i zachowania. Przede wszystkim istotne sta³o siê utrzymanie genotypu zanikaj¹cych taksonów, czyli opracowanie metod namna ania i zabezpieczenie najszybciej wymieraj¹cych gatunków w kontrolowanej hodowli. Jednym z takich gatunków jest skalnica œnie na Saxifraga nivalis, w Polsce krytycznie zagro ona wymarciem. Opracowaniem metodyki i namno eniem gatunku zaj¹³ siê zespó³ prof. Krystyny Kromer z Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wroc³awskiego (OBUWr). Dziêki ich pracy obecnie skalnica jest ju zabezpieczona, znajduje siê w uprawie w OBUWr oraz w szkó³ce KPN w Jagni¹tkowie (Kromer i in. 2003). W roku 2007 rozpoczêto ostatni etap programu reintrodukcji skalnicy œnie nej, którego efektem mia³o byæ wprowadzenie na y³ê Bazaltow¹ m³odych roœlin z hodowli i wzmocnienie wymieraj¹cej populacji. 1. Cel i metody pracy Celem prowadzonych w 2007 i 2008 roku prac by³o ustalenie aktualnej liczebnoœci populacji skalnicy œnie nej, okreœlenie rozmieszczenia gatunku na wychodni bazaltu, dok³adna charakterystyka zajmowanych przez ni¹ mikrosiedlisk oraz posadzenie pierwszej serii m³odych roœlin. Sadzenie wykonano w lipcu Za pomoc¹ w¹skiej szpatu³ki przygotowano zag³êbienia w substracie wype³niaj¹cym szczeliny i posadzono sadzonki, blokuj¹c je kawa³kami ska³y. Ka da sadzonka zosta³a oznaczona bia³¹ plastikow¹ etykiet¹, ponadto wykonano ogólne zdjêcie ska³y z zaznaczonymi wprowadzonymi roœlinami.

3 109 Saxifraga-nivalis-w-Karkonoszach Charakterystyka gatunku Skalnica œnie na jest gatunkiem arktycznym, wystêpuj¹cym w pó³nocnych regionach Europy, Azji i Ameryki Pó³nocnej. W Europie poza Skandynawi¹ notowana jest w Irlandii, Szkocji i pn. Rosji (Webb 1964; Webb, Gornall 1988). Jedyna œrodkowoeuropejska populacja znajduje siê na yle Bazaltowej w Ma³ym Œnie nym Kotle (Karkonosze, Sudety Zachodnie) i jest pozosta³oœci¹ po okresie zlodowaceñ. Od ci¹g³ego zasiêgu gatunku oddalona jest o oko³o 1000 km. Stanowisko znane by³o ju pod koniec XVIII w., jego odkrywc¹ by³ Karl Ludvig (Fiek 1881). Saxifraga nivalis jest niewielkim hemikryptofitem. Sk³ada siê z rozetki zimotrwa³ych, ciemnozielonych, miêsistych, ³opatkowatych liœci, pi³kowanych w czêœci szczytowej, klinowato zbiegaj¹cych, za m³odu ow³osionych, potem z wierzchu nagich. W lecie z rozetki liœciowej wyrasta bezlistna, silnie ogruczolona ³odyga kwiatonoœna, osi¹gaj¹ca do kilkunastu cm wysokoœci. Drobne kwiaty z bia³ymi p³atkami, czasem nabieg³ymi od spodu na ró owo lub czerwonawo, siedz¹ce lub krótkoszypu³kowe, zebrane s¹ po kilka- kilkanaœcie w g³ówkowate, niepozorne i czêsto nieregularne kwiatostany. S³upek jest do po³owy zroœniêty z dnem kwiatowym. Owoc to jajowata torebka o twardych œcianach i grubych, rozchylonych szyjkach s³upka, zawieraj¹ca bardzo du e iloœci drobnych, ciemnobr¹zowych nasion. 2N=60 (Webb 1964). 3. Populacja karkonoska Zmiany liczebnoœci reliktowej populacji ze Œnie nych Kotów s¹ trudne do przeœledzenia. Po drugiej wojnie œwiatowej skalnica œnie na zosta³a uznana za gatunek wymar³y, poniewa w trakcie badañ prowadzonych w latach nie uda³o siê odnaleÿæ ani jednej roœliny (Šourek 1948). Odnaleziona zosta³a dopiero w roku 1959, kiedy na stanowisku stwierdzono zaledwie 3 ³odygi kwiatonoœne i 4 p³onne rozetki (Šourek 1969). Na pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych zanotowano na wychodni bazaltu 50 ró yczek liœciowych skalnicy, w tym 20 roœlin kwitn¹cych (Štursa 1994). Z kolei Fabiszewski (1993) podaje, e w 1982 roku obserwowano 8 kwitn¹cych roœlin. W latach 90 stan populacji znacz¹co siê nie zmieni³, w 1998 odnaleziono 14 kwitn¹cych roœlin, w tym wiêkszoœæ w miejscu trudnodostêpnym i eksponowanym (Fabiszewski 2001). Tak du e rozbie noœci liczebnoœci, siêgaj¹ce 90% w ci¹gu ok. 10 lat, s¹ bardzo zaskakuj¹ce i mocno niepokoj¹ce. Nie mo na wykluczyæ, e jest to wynik b³êdu w ocenie, wynikaj¹cy z liczenia okazów na fragmencie stanowiska widocznym z podnó a ska³y, bez kontroli bardzo trudno dostêpnej, silnie zwietrza³ej górnej czêœci

4 110 Ewa-Szczêœniak,-Marek-Malicki,-Dariusz-Kuœ 110 stanowiska. Wg dostêpnych danych od roku 1985 populacja nie przekroczy³a progu 20 osobników. Podczas inwentaryzacji przeprowadzonej w latach odnaleziono 11 osobników ( o³nierz i in. 2004). Dodatkowe informacje o kondycji populacji przynosz¹ badania bioty grzybów mikroskopijnych, zwi¹zanych z reliktami glacjalnymi. Wykaza³y one, e relikty glacjalne o mocno ograniczonym areale wystêpowania s¹ w niewielkim stopniu opanowane przez grzyby. Zmniejszeniu area³u wystêpowania roœliny towarzyszy utrata zwi¹zanych z ni¹ gatunków grzybów, a zw³aszcza gatunków wy³¹cznych i arktyczno-alpejskich. W materiale skalnicy œnie nej zdeponowanym w Zielniku Uniwersytetu Wroc³awskiego WRSL nie odnaleziono ani jednego gatunku grzyba. Populacje gatunków reliktowych, na których takie grzyby stwierdzono (Betula pubescens subsp. carpatica, Rubus chamaemorus, Juncus trifidus i Carex magellanica subsp. irrigua), s¹ nieporównanie liczniejsze. Utracenie grzybów paso ytniczych œwiadczy o schy³kowym charakterze populacji skalnicy œnie nej (Chlebicki 1998). 4. Wyniki W roku 2007 stwierdzono obecnoœæ 7 kwitn¹cych roœlin Saxifraga nivalis, lecz by³y to jedynie okazy widoczne z podnó a wychodni nie przeprowadzono dok³adnej penetracji ca³ej ska³y, aby nie niszczyæ niepotrzebnie zwietrza³ego ods³oniêcia. Siedlisko: na yle Bazaltowej skalnica œnie na naturalnie roœnie obecnie tylko na niemal pionowej skale o ekspozycji pó³nocnej. Jest to miejsce, gdzie nie dociera bezpoœrednie s³oñce, ponadto dziêki wysiêkom wody jest tu ca³y czas wysoka wilgotnoœæ powietrza i pod³o a. Parowanie powoduje tak e obni enie temperatur w letnie, upalne dni. Dodatkowo czynnikiem och³adzaj¹cym jest stale wiej¹cy wiatr. W efekcie oddzia³ywañ tych czynników powsta³o tu siedlisko ch³odne i wilgotne, o stabilnych warunkach. Na œcianie skalnej skalnica œnie na zasiedla w¹skie szczeliny, do ok. 3 cm szerokoœci, wype³nione substratem organicznym, a tak e du ¹ iloœci¹ czêœci szkieletowych. Jak wynika z badañ prof. Kromer i jej zespo³u skalnica œnie na jest gatunkiem œwiat³o ¹dnym, lecz nietoleruj¹cym wysokich temperatur (Kromer i in. 2003). Siedliska przez ni¹ zajmowane na yle Bazaltowej s¹ poœrednie s³abo nas³onecznione, ale dziêki temu ch³odne i o wy szej wilgotnoœci. Drugie stanowisko znajduje siê w górnej czêœci wychodni, gdzie w s¹siedztwie reliktowej populacji Saxifraga oppositifolia roœnie jeden okaz skalnicy œnie nej. Wg nieoficjalnych informacji jest to prawdopodobnie jedna z roœlin wprowadzonych przez Štoursê w latach 80. O pochodzeniu z nasadzenia œwiadczy

5 111 Saxifraga-nivalis-w-Karkonoszach 111 gwóÿdÿ znaleziony w pobli u okazu. Ta jedna roœlina jest cenna: dziêki niej mo na siê przekonaæ, jak d³ugowieczny jest ten gatunek mimo szoku zwi¹zanego z przesadzeniem i niesprzyjaj¹cych warunków by³a w stanie przetrwaæ w tym miejscu oko³o 20 lat. Ale jak siê okaza³o samo prze ycie introdukowanego okazu nie wystarcza nie pojawi³y siê w jej s¹siedztwie roœliny potomne i nie ma ona znaczenia dla odnowienia populacji. Nie uda³o siê odnaleÿæ podawanego przez Limprichta (1930) wyst¹pienia skalnicy œnie nej w dolnej czêœci cyrku na rumoszu bazaltowym, gdzie Šourek (1969) jeszcze w roku 1959 obserwowa³ 1 okaz. Roœliny rosn¹ce na wychodni bazaltu maj¹ pojedyncze rozetki, co praktycznie redukuje do zera szansê na zwiêkszenie liczebnoœci populacji w drodze naturalnego namno enia wegetatywnego. Najczêœciej w ci¹gu sezonu wegetacyjnego wytwarzaj¹ jeden pêd kwiatonoœny (ryc. 1). Zmiennoœæ morfologiczna w obrêbie gatunku jest bardzo mocno zale na od yznoœci pod³o a. Na yznym pod³o u w hodowli w szkó³ce w Jagni¹tkowie skalnica œnie na wytwarza zdecydowanie wiêksze rozetki liœciowe, ponadto w k¹tach liœci obficie powstaj¹ rozetki potomne, dodatkowo zwiêkszaj¹ce rozmiar osobnika (ryc. 2). Jest to typowe dla roœlin rosn¹cych na yznym pod³o u (Kromer i in. 2003). Pojedyncza roœlina wytwarza tu 3 8 rozet potomnych (œrednio 4 5) oraz 2 10 pêdów kwiatonoœnych (œrednio 3 4). Pêdy kwiatonoœne wytwarzane s¹ od czerwca a do przymrozków (wrzesieñ/paÿdziernik). Okazy rosn¹ce w szkó³ce wytwarzaj¹ bardzo du ¹ iloœæ nasion. S¹ one produkowane od lipca do przymrozków, ywotne i stanowi¹ doskona³e zabezpieczenie karkonoskiej populacji tego gatunku. 5. Odbudowa populacji Odbudowa karkonoskiej populacji skalnicy œnie nej odbywa siê wy³¹cznie na bazie rodzimego materia³u, wyprowadzonego z nasion pobranych z y³y Bazaltowej. Pierwsze próby by³y podejmowane w roku 1987 (wg Štursy 1994) lub w 1989 (wg zachowanej korespondencji miêdzy dr. J. Šturs¹ i Dyrekcj¹ Karkonoskiego Parku Narodowego; archiwum KPN) oraz w roku 1994 przez czeskich botaników. Niestety, nie dysponujemy adn¹ szczegó³ow¹ dokumentacj¹ tych dzia³añ. Wiadomo jedynie, e w roku 1989(?) wysadzono 12 roœlin (archiwum KPN), nie ma natomiast szczegó³owych danych o drugim nasadzeniu i brak dok³adnych oznaczeñ miejsc, gdzie dokonano nasadzeñ. Dane te by³yby niezwykle pomocne przy rozpoczêtym obecnie wzmacnianiu populacji skalnicy œnie nej. Pewne jest, e nasadzenia przeprowadzono wykorzystuj¹c roœliny uzyskane z nasion rodzimej populacji. Przyjmowalnoœæ siewek wynios³a oko³o

6 112 Ewa-Szczê niak,-marek-malicki,-dariusz-ku 112 Ryc.1. Saxifraga nivalis na naturalnym siedlisku (fot. E. Szczê niak) Fig. 1. Saxifraga nivalis in natural habitat (phot. E. Szczê niak) Ryc. 2. Saxifraga nivalis w uprawie (Karkonoski Park Narodowy, szkó³ka w Jagni¹tkowie; fot. E. Szczê niak) Fig. 2. Saxifraga nivalis in cultivation (Karkonoski National Park, nursery in Jagni¹tków; phot. E. Szczê niak)

7 113 Saxifraga-nivalis-w-Karkonoszach % (Štursa 1994). Nie podano jednak, dla którego nasadzenia i po jakim czasie by³a oceniana drugie nasadzenie i publikacja wyników mia³y miejsce w tym samym roku, wiêc niemo liwa by³a rzetelna ocena skutecznoœci tego nasadzenia. W roku 2007 rozpoczêto kolejne wprowadzanie skalnicy œnie nej na jej naturalne stanowisko na yle. Niewielka szerokoœæ szczelin i ich uk³ad sprzyjaj¹cy szybkiemu sp³ywowi wody opadowej mocno ograniczaj¹ wielkoœæ wprowadzanych na siedlisko roœlin zbyt wielkich okazów nie da siê wcisn¹æ w odpowiednie dla nich szczeliny, ponadto du e okazy, które nie zd¹ ¹ siê dobrze ukorzeniæ, mog¹ byæ du o ³atwiej wyp³ukane ze szczelin, ni roœliny ma³e. Z drugiej strony zbyt ma³e roœliny, os³abione szokiem zwi¹zanym z przesadzaniem i naruszeniem korzeni, które mimo starañ jest trudne do unikniêcia, nie bêd¹ w stanie przetrwaæ zimy. Wiadomo, e gatunek ten zachowuje siê jak typowy gatunek szczelinowy i wytwarza bardzo d³ugie korzenie penetruj¹ce szczeliny skalne. W hodowli roœlina kilkulistkowa o œrednicy rozetki ok. 3 cm ma korzenie d³ugoœci nawet 30 cm. Wszystko to powoduje, e kwitn¹ce okazy ze szkó³ki nie nadaj¹ siê do nasadzenia ze wzglêdu na swoje du e rozmiary. Uwzglêdniaj¹c wszystkie przes³anki zdecydowano siê na wprowadzenie w 2007 roku 2 rodzajów m³odych roœlin: jednorocznych siewek, maj¹cych wykszta³con¹ jedn¹ rozetê liœci, pobranych z materia³u ze szkó³ki KPN w Jagni¹tkowie oraz kêpek bardzo ma³ych roœlin z hodowli laboratoryjnej w Ogrodzie Botanicznym wyprowadzonych in vitro na po ywce. Sadzonki pochodz¹ce ze szkó³ki ros³y w gruncie na otwartym powietrzu, roœliny z OBUWr przesadzano bezpoœrednio z po ywki, wyp³ukuj¹c korzenie. ¹cznie posadzono 5 siewek pochodzacych z hodowli w Jagniatkowie oraz 10 sadzonek z hodowli in vitro. Sadzenie wykonano na pocz¹tku lipca, póÿniej regularnie kontrolowano stan wszystkich roœlin. Ostatnia kontrola w roku 2007 mia³a miejsce 24 wrzeœnia. Wszystkie posadzone roœliny by³y nadal ywe, chocia w zdecydowanie najlepszej formie by³y sadzonki pochodz¹ce ze szkó³ki KPN by³y ciemnozielone i wygl¹da³y zdrowo. Sadzonki z po ywki nie wykazywa³y wzrostu, czêœæ liœci z ó³k³a i ogólnie prezentowa³y siê niekorzystnie. W czerwcu 2008 roku przeprowadzono kolejn¹ kontrolê stanowiska. Z 15 wprowadzonych roœlin uda³o siê odnaleÿæ 5 ywych, 4 nie przetrwa³o zimy, ale dziêki metkom odnaleziono miejsca ich wprowadzenia, a 6 okazów zosta³o najprawdopodobniej wyp³ukanych lub zniesionych przez œnieg razem z oznaczeniami. Wœród ywych roœlin 2 by³y to siewki ze szkó³ki (z 5 wprowadzonych) i 3 roœliny namno one in vitro w Ogrodzie Botanicznym i posadzone prosto z po ywki (z 10 wprowadzonych). W 2009 r. odnaleziono jedynie 2 roœliny, obie pochodz¹ce z materia³u z Jagniatkowa. Jedna wytworzy³a pêd kwiatowy, druga nie kwit³a, lecz wytworzy³a drug¹ rozetê liœci. Ani jedna z roœlin z kultury in vitro nie przetrwa³a drugiej zimy.

8 114 Ewa-Szczêœniak,-Marek-Malicki,-Dariusz-Kuœ Dyskusja Skalnica œnie na jest jednym z najbardziej zagro onych gatunków flory Polski (Fabiszewski 2001). Sk³ada siê na to bardzo ma³a liczebnoœæ istniej¹cej w naturze populacji oraz ca³kowita jej izolacja obecnie nie ma mo liwoœci naturalnego odnowienia stanowiska. Zagro enia tego gatunku s¹ przede wszystkim wynikiem nadmiernego przetrzebienia populacji w przesz³oœci, na co nak³adaj¹ siê zachodz¹ce niekorzystne zmiany klimatyczne. Trudno oszacowaæ, jaka iloœæ okazów ros³a tu na pocz¹tku XIX w., lecz musia³o byæ to przynajmniej kilkaset roœlin, skoro do naszych czasów w zbiorach czeskich dotrwa³o nieco ponad 200 rozet, zebranych do roku Nie wiadomo, jaka iloœæ zebranych roœlin zosta³a rozes³ana do innych herbariów (Šourek 1969). Nie by³y wówczas jeszcze znane badania populacyjne i nie przywi¹zywano wagi do mo liwoœci regeneracyjnych oderwanych wyst¹pieñ gatunków. Nie zastanawiano siê, jak intensywny zbiór okazów mo e wp³yn¹æ na mo liwoœci rozrodcze i odnawianie siê izolowanych populacji na ograniczonej wielkoœci siedlisku nie wynika³o to ze z³ej woli czy bezmyœlnoœci, lecz z przekonania o nieograniczonych mo liwoœciach przyrody. Efektem tamtych dzia³añ, który obserwujemy dzisiaj, jest za³amanie populacji niegdyœ licznie gatunków, a w przypadku niektórych gatunków ca³kowity ich zanik. Nieopanowana eksploatacja spowodowa³a, e obecnie skalnica œnie na podlega wszystkim zagro eniom wynikaj¹cym z ma³ej liczebnoœci i braku przep³ywu genów: nastêpuje homogenizacja genotypu, nie ma mo liwoœci zap³odnienia krzy owego, które mog³oby zneutralizowaæ efekt przypadkowych szkodliwych mutacji, ponadto ma³a populacja mo e byæ zniszczona ca³kowicie przypadkowo przez czynniki losowe lub ludzk¹ nieostro noœæ. Dodatkowym niekorzystnym dla skalnicy œnie nej czynnikiem jest zachodz¹ce ocieplenie klimatu, które mo e doprowadziæ do zaniku silnie os³abionej populacji tego zimnolubnego taksonu. Programy odbudowywania populacji gin¹cych gatunków wzbudzaj¹ ró norodne emocje. Dla zwolenników jest to koniecznoœæ, aby mo na by³o zachowaæ bioró norodnoœæ, dla przeciwników zbyteczne ingerowanie w œrodowisko. Najsilniejszy opór wzbudzaj¹ próby wzmacniania gin¹cych populacji roœlinami pochodz¹cymi z innych stanowisk, o nieznanym stopniu odmiennoœci genotypu. W przypadku skalnicy œnie nej za³amanie karkonoskiej populacji nast¹pi³o w wyniku niekontrolowanego pozyskiwania roœlin, a jej siedlisko wydaje siê byæ dobrze zachowane, ponadto do odnowienia populacji u ywany jest jedynie materia³ karkonoski, nie jest to wiêc odnowienie kontrowersyjne. Po próbach terenowych mo na uznaæ, e mimo bardzo trudnego dla wprowadzanych sadzonek siedliska, skutecznoœæ wzmacniania populacji poprzez dosadzanie m³odych roœlin jest obiecuj¹ca, pod warunkiem, e wykorzysta siê m³ode siewki wyprowadzone w szkó³ce Karkonoskiego PN w Jagni¹tkowie.

9 115 Saxifraga-nivalis-w-Karkonoszach 115 Literatura CHLEBICKI A Grzyby zebrane na gnidoszu sudeckim (Pedicularis sudetica subsp. sudetica, skalnicy œnie nej (Saxifraga nivalis) i wierzbie lapoñskiej (Salix lapponum) w Karkonoszach. Przyroda Sudetów Zachodnich 2: FABISZEWSKI J Saxifraga nivalis L. Skalnica œnie na. W: ZARZYCKI K., KA MIERCZAKOWA R. (red.), Polska czerwona ksiêga roœlin. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Inst. Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s FABISZEWSKI J Saxifraga nivalis L. Skalnica œnie na. W: KA MIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.), Polska czerwona ksiêga roœlin. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Inst. Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s FIEK E Flora von Schlesien preussischen und österreichischen Anteils. Phanerogamen und Gefässpflanzen. J. U. Kern s Verl., Breslau, 571 pp. KROMER K., B KIEWICZ J., POTURA A D Zachowanie ex situ zasobów genowych trzech wymieraj¹cych gatunków roœlin: skalnicy œnie nej Saxifraga nivalis L., rze uchy rezedolistnej Cardamine resedifolia L. oraz rozrzutki alpejskiej Woodsia alpina (Bolton) Gray z Karkonoskiego Parku Narodowego - rozmna anie w warunkach in vitro i przygotowanie do reintrodukcji 500 sztuk roœlin. Sprawozdanie z umowy nr OP/31/LEN/2003. LIMPRICHT W Die Pflanzenwelt der Schneegruben im Riesengebirge. Bot. Jahrb. 63, Beibl. 142: ŠOUREK J Výsledky botanického prùzumku Krkonoš za léta Ochrana pøirody 3: ŠOUREK J Kvétena Krkonoš. Academia, Praha, 451 pp. ŠTURSA J Zmeny flory a vegetace v Malé Snezné Jáme. Geoekologiczne problemy Karkonoszy. Materia³y z sesji w Borowicach X. 1994, s WEBB D.A Saxifragaceae. W: TUTIN T.G., HEYWOOD V.H., BURGES N.A., VALENTINE D.H., WALTERS S.M., WEBB D.A., Flora Europaea. I. Cambridge University Press, p WEBB D.A., GORNALL R.J Saxifrages of Europe. Christopher Helm, London. 307 pp. O NIERZ L., WOJTUÑ B., KWIATKOWSKI P., MATU A J Ocena stanu populacji wybranych rzadkich gatunków roœlin w Karkonoskim Parku Narodowym. W: STURSA J., MAZURSKI K., PA UCKI A., POTOCKA J. (red.), Geoekologickie problemy Krkonoš. Sborn. Mez. Ved. konf., listopad 2003, Szklarska Porêba. Opera Corcontica 41:

10 116 Ewa-Szczêœniak,-Marek-Malicki,-Dariusz-Kuœ 116 Summary Saxifraga nivalis is one of the rarest and most endangered plants in flora of Central Europe. This glacial relict occurs on one and isolated location in the Karkonosze Mts and the population consists of no more than 20 individuals. Small and isolated populations are known to be at greatest risk from demographic and environmental factors. Overexploitation caused that it is critically endangered of extinction in Poland. To prevent the species from further declining and becoming extinct Saxifraga nivalis was successfully multiplied in Botanical Garden in Wroc³aw, and nowadays is cultivated on secondary locations in Botanical Garden in Wroc³aw and a nursery of Karkonosze National Park in Jagniatków. The trial of population recovery was made in July Young plants from the nursery of Karkonosze National Park in Jagni¹tków (5 plants) and cultivation in vitro (10 plants) were introduced into rock crevices near the natural site of the species. 5 specimens (2 seedlings and 3 in vitro plants) survived the first winter and started to grow in spring of In 2009, only 2 plants (seedlings of KPN nursery) exist and 1 started to bloom; all plants of in vitro cultures did not survive.