TEMAT Nr 1: PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ USTAWOWYCH W ZAKRESIE PRZEKSZTAŁCEŃ CENTRÓW INTEGRACJI SPOŁECZNEJ. (najważniejsze tezy wystąpienia)

Transkrypt

1 Andrzej Trzeciecki Departament Pomocy i Integracji Społecznej Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej TEMAT Nr 1: PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ USTAWOWYCH W ZAKRESIE PRZEKSZTAŁCEŃ CENTRÓW INTEGRACJI SPOŁECZNEJ (najważniejsze tezy wystąpienia) I. SŁOWO WSTĘPU - KILKA REFLEKSJI O CENTRACH INTEGRACJI SPOŁECZNEJ TEZA Nr 1: CIS INSTYTUCJA WSPARCIA I POMOCY DLA OSÓB Z KILKOMA DYSFUNKCAJMI SPOŁECZNYMI Poszukiwanie w okresie nowych instrumentów oddziaływania na osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, zakończone zostało przyjęciem w Polsce nowej ustawy: ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym. Wcześniej jednak, po pod koniec 2002 r., prowadzone analizy stopnia oddziaływania prostych programów rynku pracy na zmianę sytuacji osób bezrobotnych, takich jak prace interwencyjne, czy roboty publiczne wskazywały, iż skuteczniejszymi metodami są te, w których łączy się kilka instrumentów oddziaływania. W tamtym okresie znaczenie zaczęły nabierać tzw. programy specjalne, których wskaźniki efektywności na tle innych aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu utwierdzały o lepszej skuteczności oddziaływania ich na sytuację osób bezrobotnych. Wobec stopy ponownego zatrudnienia w programach robót publicznych ca 18,0%, po skorzystaniu z programów specjalnych prawie 70% osób ponownie uzyskiwało zatrudnienie. A przecież w tym przypadku mieliśmy do czynienia tylko z jedną determinantą wykluczenia społecznego bezrobociem. Dla urzędów pracy osoby, które z uwagi na swoją trudną sytuację życiową znajdowały się pod tak zwaną opieką ośrodków pomocy społecznej, przy znaczącym wzroście stopy bezrobocia w kraju na przełomie 2003/2004 (liczba bezrobotnych przekroczyła 3,0 mln osób

2 a stopa bezrobocia wynosiła ponad 20%), stawały się niewygodnymi klientami, zwłaszcza przy uwzględnieniu reprezentowania przez te osoby również innych społecznych dysfunkcji. Poszukiwanie miejsc pracy lub kierowanie do pracodawców podopiecznych pomocy społecznej, często groziło nadszarpnięciem reputacji publicznych służb zatrudnienia, a także było zarzewiem lokalnych konfliktów pomiędzy ośrodkami pomocy społecznej i urzędami pracy (pewnego rodzaju niechęci do współpracy). Okres , to lata które przyniosły nie tylko zmiany w prawie ale również dopisały na liście instytucji udzielających pomocy i wsparcia nowe podmioty, świadczące usługi reintegracji społecznej i zawodowej. W tym miejscu mowa o centrach i klubach integracji społecznej, które stały się inkubatorami dla niektórych form gospodarki społecznej, w szczególności spółdzielczości socjalnej. TEZA Nr 2: PRAKTYKA CIS UTRWALENIEM POGLĄDU O ICH SPECJALNEJ MISJI Misją każdego CIS jest dostarczanie takich usług dla osób skierowanych do zajęć, które ze względu na swoją sytuację życiową nie są w stanie własnym staraniem zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym, co grozi im pozostawaniem w sferze wykluczenia społecznego, a jednocześnie gotowe są poddać się procesowi pomocy zwanym indywidualnym programem zatrudnienia Praktyka funkcjonowania potwierdziła w ostatnich latach, że efektem działań prowadzonych zarówno przez CIS jest: usamodzielnienie osób dotkniętych dysfunkcjami, zagrożonych lub podlegających wykluczeniu społecznemu przez edukację zawodową i społeczną, w sposób maksymalnie trwały, stworzenie lokalnie instytucjonalnych mechanizmów, umożliwiających zatrudnienie i związaną z tym readaptację zawodową i integrację społeczną dla tych osób, które pozytywnie ukończą zajęcia. Na tym tle podstawowe funkcje obu instytucji sprowadzają się do:

3 funkcji społeczno wychowawczej rozumiane jako aktywność w sferze reintegracji społecznej, resocjalizacji i socjalizacji; funkcji ochronnej rozumiane jako zapewnienie odpowiednich warunków pracy, czasu pracy, wyżywienia oraz ekwiwalentu wynagrodzenia (świadczenia integracyjnego); funkcji ekonomicznej rozumiane jako statutowa działalność o charakterze produkcyjnym, handlowym lub usługowym; funkcji edukacyjnej rozumiane jako praktyka działania w zakresie szeroko rozumianej reorientacji zawodowej oraz doskonalenia zawodowego; funkcji terapeutycznej rozumiane jako eliminowanie źródeł, objawów i skutków psychologiczno społecznych dysfunkcji. TEZA Nr 3: CIS UZUPEŁNIAJACY FILAR ARCHITEKTURY POMOCY I WSPARCIA W LOKALNYM ŚRODOWISKU Przed 2004 r. lokalna architektura instytucji wsparcia osób potrzebujących pomocy państwa z uwagi na pozostawanie w stanie bezrobocia a także osób pozostających na utrzymaniu pomocy społecznej, składała się z dwóch podstawowych filarów, a mianowicie: FILAR PROZATRUDNIENIOWY Przyczyna wykluczenia społecznegobezrobocie, brak pracy FILAR POMOCY SPOŁECZNEJ Przyczyny wykluczenia społecznego bezrobocie plus inne dysfunkcje Osoby bezrobotne Zasiłki dla bezrobotnych Osoby korzystające ze świadczeń pieniężnych i niepieniężnych Powiatowe Urzędy Pracy Ośrodki Pomocy Społecznej Od roku 2004 system instytucji wsparcia dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym zostaje uzupełniony o filar reintegracji społeczno zawodowej, którego podstawowymi podmiotami stają się centra i kluby integracji społecznej.

4 Te podmioty zostają ukierunkowane na świadczenie usług wobec osób, które w dotychczasowej praktyce mogły liczyć albo na jednokierunkową pomoc urzędów pracy - głównie powrót na rynek pracy albo pozostawać w obszarze działań pomocy społecznej. Dzięki ustawie o zatrudnieniu socjalnym nastąpiło zbliżenie współpracy pomiędzy instytucjami tych trzech filarów. FILAR PROZATRUDNIENIOWY Urzędy Pracy FILAR POMOCY SPOŁECZNEJ Ośrodki Pomocy Społecznej FILAR REINTEGRACJI SPOŁECZNO-ZAWODOWEJ Centra i Kluby Integracji Społecznej Instytucje reintegracji społeczno-zawodowej są uzupełnieniem systemu wsparcia i pomocy dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym i stają się efektem mnożnikowym całego tego systemu. Dzięki tym instytucjom można wpływać na zmianę postaw beneficjentów pomocy społecznej, na dążenie do ich ekonomicznego usamodzielniania, a także włączania ich do ponownego pełnienia ról społecznych w lokalnym środowisku. II. CENTRA INTEGRACJI SPOŁECZNEJ W LICZBACH W 2007 r Centra Integracji Społecznej, w tym: 20 jednostek samorządowych, a w 2008 r. 59 Centrów Integracji Społecznej, w tym nadal 20 samorządowych jednostek organizacyjnych,

5 W 2008 r. podstawowymi źródłami przychodów finansowych były: Fundusz Pracy 27,9% ogólnego przychodu oraz pozycja inne źródła 27,7% ogólnego przychodu, natomiast w 2007 r. najpoważniejszym źródłem przychodów centrów integracji społecznej były środki EFS - 83,3% ogółem przychodów. Środki z budżetów gminy w 2008 roku 21% ogólnej kwoty przychodów uzyskanych przez CIS-y. Środki samorządów województw 0,04 % kwoty przychodów CIS-ów. Najniższy udział w finansowaniu działalności Centrów Integracji Społecznej w 2008 r. miał Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Liczba pracowników w 2008 roku 486 osób, w tym 300 kobiet (61,7 %). W stosunku do roku 2007 liczba osób zatrudnionych w CIS - ach była niższa o 115 osób. Wysoka rotacja pracowników wskaźnik rotacji 61 do 100 (na 100 zatrudnionych pracowników w ciągu roku 61 odchodzi). Wskaźnik krajowy ukończenie zajęć w CIS - 50,75 %. Powyżej: Województwa: Dolnośląskie (71,9%), Kujawsko-Pomorskie (63,6%), Lubelskie (51,0), Łódzkie (57,2%), Wielkopolskie (61,4%) Poniżej: Województwa: Lubuskie (46,8%), Małopolskie (48,3%) Mazowieckie (46,6%), Opolskie (25,8%), Podlaskie (28,1%), Podkarpackie (0,0%), Pomorskie (48,1%), Śląskie (24,8%), Świętokrzyskie (49,4%), Warmińsko-Mazurskie (31,4%), Zachodniopomorskie (29,7%).

6 Zajęcia w zakresie reintegracji społecznej i zawodowej ukończyły w skali kraju osoby, co wobec liczby uczestniczących w zajęciach stanowiło 50,75 %. (w 2007 r. - 46,8%). Efektywność poszczególnych rodzajów usług mierzona wskaźnikiem pozytywnego zakończenia zajęć wynosiła (2007 / 2008 ): - szkolenia zawodowe - 48,1 % / 55,0 %, - praktyki i staże zawodowe - 23,9 %/ 20,6 %, - pomoc w pozyskaniu oferty pracy - 49,7 % / 55,5 %, - przygotowanie do samodzielnego prowadzenia działalności gospodarczej lub spółdzielni socjalnej - 28,5 % / 41,5 %. III. CENTRA INTEGRACJI SPOŁECZNEJ PARTNEREM DLA USTAWODAWCY pierwsza nowelizacja ustawy o zatrudnieniu socjalnym w 2007 r. W lipcu 2007 r. wprowadzono do ustawy o zatrudnieniu socjalnym kilka istotnych zmian, dzięki samorządowym centrom integracji społecznej. Była to pierwsza poważna nowelizacja ustawy o zatrudnieniu socjalnym. Na liście propozycji zgłoszonych przez CIS-y znalazły się takie kwestie jak: wprowadzenie świadczenia integracyjnego na poziom 100 %-owego zasiłku dla osób bezrobotnych, co miało podkreślać przede wszystkim aspekt wyróżniania postaw osób bezrobotnych, chcących aktywnie zmienić swoją sytuację poprzez wysiłek edukacyjny i praktyczny, objęcie uczestników zajęć ubezpieczeniami społecznymi, uporządkowanie kwestii zwolnień lekarskich uczestników zajęć, oraz wprowadzenie tzw. 4 dni wolnych, przy zachowaniu reguły należności świadczenia integracyjnego, wprowadzenie możliwości premii motywacyjnej, wprowadzenie obowiązku wydawania zaświadczeń o ukończeniu zajęć, co miało być pewnego rodzaju quasi świadectwem pracy, przedłużenie okresu obowiązywania statusu z 3 na 5 lat.

7 IV. POSZUKIWANIE NOWYCH FORMUŁ ORGANIZACYJNYCH DLA CENTRÓW INTEGRACJI SPOŁECZNEJ UTWORZONYCH PRZEZ SAMORZĄD TERYTORIALNY druga nowelizacja ustawy o zatrudnieniu socjalnym w 2010 r. (projekt) Przyjmując postanowienia Rezolucji Parlamentu Europejskiego z dnia 19 lutego 2009 r., w sprawie gospodarki społecznej 1, jako wytyczne dla rozwoju aktywnych form pomocy dla osób zagrożonych marginalizacją na rynku pracy a także rozwoju usług reintegracji społecznej i zawodowej, dotychczasowe efekty działalności Centrów Integracji Społecznej (CIS) stają się dobrą podstawą wypełnienia europejskiego kierunku w polityki społecznej. Centra tworzone na podstawie przepisów ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. Nr 122, poz. 1143, z późn. zm.), trwale wpisały się na listę podmiotów ekonomii społecznej, zwłaszcza w kontekście uzupełniającej funkcji wobec działań publicznych służb zatrudnienia w odniesieniu do efektywnego włączania osób marginalizowanych do ponownego pełnienia ról społecznych i zawodowych. Kilkuletnia działalność Centrów, a szczególnie takich ośrodków jak: Toruń, Wrocław, Kielce, Poznań, Lublin, Chełm, Bystrzyca Kłodzka, czy Olsztyn, potwierdzona uzyskiwanym wskaźnikiem ponownego zatrudnienia na otwartym rynku pracy w wysokości ponad 75%, zauważona została również przez ekspertów OECD, uznających te podmioty jako ważne ogniwo w sieci polskich podmiotów ekonomii społecznej. CIS-y są spostrzegane jako ważni realizatorzy zadań Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, a stawianie tych instytucji niejednokrotnie przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej za dobre praktyki usług pomocowych dla osób wykluczonych społecznie, umacnia ocenę wypełnianej misji społecznozatrudnieniowej. Przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. Przepisy wprowadzające ustawę o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz.1241) umożliwiają funkcjonowanie po dniu 31 grudnia 2010 r., dotychczasowych samorządowych Centrów jedynie w formie jednostki budżetowej. 1 Tekst Rezolucji Parlamentu Europejskiego z dnia 19 lutego 2009 r. na stronie internetowej (na dzień 26 lutego 2010r.)

8 Propozycje najważniejszych zmian Przy formułowaniu propozycji zmian w ustawie o zatrudnieniu socjalny oraz niektórych innych ustawy, koniecznym jest zachowanie pewnych wspólnych reguł, którymi są: 1. Reguła strategicznej misji działania wybór nowych formuł organizacyjnoprawnych przez instytucje tworzące CIS-y w miejsce dotychczasowych powinien gwarantować utrzymanie strategicznej misji tych podmiotów, a także zapewnić rzeczywiście przejęcie wszelkich praw i obowiązków, w tym praw wynikających ze statusów nadanych przez wojewodów; 2. Reguła ciągłości EFS - nowe formy organizacyjne nie powinny zakłócić ciągłości zobowiązań wynikających z wykonywania projektów finansowanych z EFS, a także powinny one posiadać gwarancje w możliwościach aplikacyjnych o środki finansowe w kolejnych okresach planistycznych; 3. Reguła stabilności kadr - przekształcenia prawno-organizacyjne nie powinny wpływać na stabilność personalną CIS-ówi, zwłaszcza w odniesieniu do kadry specjalistów, bez których świadczenie usług wobec osób uczestniczących w zajęciach centrów lub pracujących osób niepełnosprawnych; 4. Reguła ciągłości majątku - nowe formy powinny mieć zagwarantowane prawa do przejęcia oraz dysponowania składnikami majątkowymi, które powstawały przy dofinansowaniu zarówno ze strony samorządu gminnego, jak i powiatu oraz województwa, bez których nie można byłoby rozpocząć świadczenia usług lub prowadzić zatrudnienie osób niepełnosprawnych; 5. Reguła autonomii wyboru formy - samorząd terytorialny winien posiadać autonomię w wyborze nowej formuły organizacyjnej dla CIS, tj. wariantowości, co umotywowane jest posiadaniem przez niego lepszym rozeznaniem lokalnej specyfiki w sposobach rozwiązywania problemów społecznych. Ustawodawca nowej ustawy o finansach publicznych nie przewidział sposobu przekształcenia i dalszych losów samorządowych Centrów Integracji Społecznej. Może to doprowadzić do likwidacji tych ważnych placówek w architekturze usług socjalnych. Sytuacja ta była przedmiotem zainteresowania resortu pracy i polityki społecznej. Zdaniem Pani Minister Jolanty Fedak przedstawionym w odpowiedzi na Interpelację nr 7656:

9 Centra integracji społecznej pełnią ważne społecznie funkcje, w związku z tym ich likwidacja byłaby niecelowa. W tej sytuacji konieczne jest określenie przyszłego kształtu centrów. Gminy powinny mieć możliwość wyboru przyszłej formy organizacyjnej centrów, jednak w chwili obecnej ten wybór jest bardzo ograniczony. Jedyną możliwością wydaje się przekazanie centrów do prowadzenia organizacjom pozarządowym. Nie w każdej gminie jednak istnieją organizacje zdolne do prowadzenia tego typu działalności, w związku z tym wskazane byłoby umożliwienie dalszego funkcjonowania gospodarstw pomocniczych w ograniczonym zakresie (poprzez wprowadzenie do ustawy o finansach publicznych zapisu o funkcjonowaniu samorządowych gospodarstw pomocniczych w przypadkach określonych w odrębnych ustawach lub w przypadkach realizacji celu integracji zawodowej i społecznej). Przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. Przepisy wprowadzające ustawę o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz.1241) umożliwiają funkcjonowanie po dniu 31 grudnia 2010 r., dotychczasowych samorządowych CIS-ów jedynie w formie jednostki budżetowej. Funkcjonowanie w formie jednostek budżetowych uniemożliwi prowadzenie przez CIS-y działalności wytwórczej, handlowej lub usługowej, zapewniającej im środki finansowe na działalność w zakresie reintegracji zawodowej i społecznej osób wykluczonych społecznie (około 15-20% przychodów). Samorządy zostaną więc obciążone całkowitymi kosztami funkcjonowania powołanych w latach CIS. Sytuacja taka może doprowadzić do nieodwracalnej likwidacji większości tworzonych centrów przez wójtów, burmistrzów i prezydentów miast. Z procesem likwidacji gospodarstw pomocniczych wiąże się konieczność wypłacania odpraw zwalnianym pracownikom. W sytuacji np. Centrum Integracji Społecznej we Wrocławiu, na wypłatę odpraw dla pracowników likwidowanego gospodarstwa pomocniczego niezbędna jest kwota ok. 150 tys. zł. Kosztami odpraw likwidowanych gospodarstw pomocniczych obciążone będą kasy gminnych samorządów. Jednocześnie istnieje zagrożenie, że samorządowe Centra, realizujące projekty dofinansowywane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego ( zwłaszcza z Priorytetu VII Promocja Integracji Społecznej, Działanie 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora integracji społecznej, Poddziałanie Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym), w sytuacji likwidacji gospodarstw pomocniczych, będą zmuszone na mocy umów z Instytucją Pośredniczącą 2 do zwrotu pełnych kosztów przerwanego projektu.

10 Projektowana ustawa wprowadza rozwiązania prawne umożliwiające samorządowi terytorialnemu dokonywanie przekształceń działających CIS-ów z formy gospodarstwa pomocniczego w autonomicznie wybrane warianty organizacyjne: samorządowego zakładu budżetowego, lub jednostki budżetowej. Dotychczasowa praktyka wskazuje, że samorząd terytorialny widzi również potrzebę stworzenia możliwości organizowania CIS przez powiat lub województwo, bowiem nie zawsze samorządy gmin, zwłaszcza na obszarach wiejskich są w stanie we własnym zakresie podjąć się takiego przedsięwzięcia. Inicjatywa powiatu z kolei mogłaby skłaniać samorządy gmin do ewentualnej partycypacji w kosztach działalności oraz rozszerzania współpracy w obszarze wspólnego przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Ponadto, umożliwienie funkcjonowania samorządowych CIS -ów w formie samorządowych zakładów budżetowych, zgodnie z proponowanym projektem zmiany zapisów ustawy o zatrudnieniu socjalnym, pozwoli na płynne przekształcenie samorządowych CIS.. Centra będą nadal mogły wypracowywać środki finansowe na pokrycie kosztów zadań z zakresu reintegracji społecznej i zawodowej. Przekształcenia Centrów umożliwi jednocześnie płynne przejęcie zobowiązań wynikających z realizacji umów o dofinansowanie ze środków EFS realizowanych projektów.

11 RYS. 1. PORÓWNANIE FORM ORGANIZACYJNYCH SAMORZĄDOWYCH CENTRÓW INTEGRACJI SPOŁECZNEJ Zasady obowiązujące do 31 grudnia 2010 r. Propozycje po 2010 r. wg projektu nowelizacji ustawy o zatrudnieniu socjalnym 2 Instytucja tworząca wójt, burmistrz, prezydent miasta Instytucja tworząca Jednostka samorządu terytorialnego: gmina, powiat lub województwo organizacja pozarządowa organizacja pozarządowa Forma organizacyjna: Forma organizacyjna Samorządowy CIS gospodarstwo pomocnicze Samorządowy CIS 1. Jednostka budżetowa 2. Samorządowy zakład budżetowy, 3. Przekształcenie dotychczasowej formy na jedną z dwóch wymienionych w pkt1. i 2 4. Przekazanie zadań CIS do Pozarządowy CIS wyodrębniona jednostka w Pozarządowy CIS NGO wyodrębniona jednostka w strukturze strukturze NGO NGO Status CIS nadaje wojewoda na 5 lat na Status CIS nadaje wojewoda na 5 lat na wniosek wniosek instytucji tworzącej instytucji tworzącej nowy CIS utrzymanie statusu po przekształceniu w nową formę organizacyjną likwidowanego CIS w formule gospodarstwa pomocniczego. Zakres merytoryczny wniosku o nadanie statusu Centrum art. 4 ust. 2 ustawy o zatrudnieniu socjalnym wszystkie instytucje planujące tworzenie CIS zobowiązane są do przygotowania dokumentacji wnioskowej zgodnie z przepisem art. 4 ustawy o zatrudnieniu socjalnym Miejsce złożenia wniosku o nadanie statusu Centrum art. 4 ust. 1 ustawy o zatrudnieniu socjalnym wszystkie instytucje planujące tworzenie CIS zobowiązane są do złożenia wniosku o nadanie statusu Centrum do wojewody właściwego ze względu na siedzibę Centrum Źródło: Opracowanie własne 2 Projekt nowelizacji ustawy o zatrudnieniu socjalnym przygotowany w marcu 2010 r. przez grupę posłów Sejmu RP pod przewodnictwem T. Tomaszewskiego, Przewodniczącego sejmowej Podkomisji Stałej ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi.

12 Rys. 2 PRZYKŁADOWY SCHEMAT STRUKTURY ORGANIZACYJNEJ CIS ZARZĄD CIS Pracownik Socjalny Kierownik CIS Gł. Księgowy PION ADMINISTRACYJNY Pracownik ds. zaopatrzenia oraz obrotu ekonomicznego (wytwórczość, handel i usługi) Pracownik ds. bhp Pracownik ds. kadr i zatrudnienia wspieranego PION STANDARDÓW USŁUG CIS Doradca zawodowy Psycholog - terapeuta Instruktorzy zawodu Źródło; opracowanie własne

13