Zakopane - Historia Krupówki Gubałówkę cmentarz na Pęksowym Brzyzku Początki

Transkrypt

1 "Z lewej Giewont, z prawej Gubałówka, a w środku deszcz..." Tak oto położenie Zakopanego określił kiedyś Kornel Makuszyński. Zakopane to miasto, którego mieszkańcy stanowią 1% odwiedzających je rocznie gości. Dla jednych jest podtatrzańskim komunikacyjnym "potworkiem", dla innych bramą prowadzącą w cudowny świat tatrzańskiej przyrody. Co by o nim nie mówić, zawsze jest to miejsce specyficzne, w którym historia wyłania się z każdego zakątka. Zapraszamy do wędrówki w przeszłość, w czasy gdy Zakopane było cichą i spokojną wsią. Dowiedz się więcej o mieście, jego historii i zabytkach, a następnie rusz na spacer ulicami i ścieżkami tego miasta. Zajrzyj na Krupówki, Gubałówkę, cmentarz na Pęksowym Brzyzku... Początki Pierwszymi osadnikami na tych terenach byli ludzie Podhala posuwający się od północy wzdłuż rzek i potoków, poszukujący nowych terenów pod uprawy i terenów pasterskich. Zatrzymywali się tu także czasowo górale podążający wiosna na hale tatrzańskie z owcami. Dopiero na przełomie XV i XVI wieku powoli, w głębi puszczy ciągnącej się na południe od Szaflar, zaczęły powstawać małe osady, zalążki późniejszych wsi. Jedną z takich osad było Zakopane, którego mieszkańcy w 1670 roku decyzją Michała Korybuta Wiśniowieckiego uzyskali przywilej osadniczy. Pierwsze wzmianki o Zakopanem znaleźć można w dokumentach z początku XVII wieku i w kronice parafii czarnodunajeckiej z 1605 roku., w dokumencie sądowym rodziny Rubzdelów z Maluszyny (1615r.) oraz w dokumencie potwierdzającym własność terenów (polana Żywczańskie) Jędrzeja Jarząbka z Bańskiej (1630r.). Jednym z pierwszych osadników był także Gąsienica, którego synowie wybudowali później młyn u zbiegu potoku Białego i 1 / 8

2 Cichej Wody. Do II połowy XVIII wieku tutejsza ludność zajmowała się głównie ubogim rolnictwem oraz pasterstwem. Jednak u progu XVIII wieku w ten zalesiony teren, w sielankowy krajobraz wsi, zaczęły wdzierać się nowe, nieznane tu do tej pory akcenty. W Tatry wkroczył przemysł... Przemysł, badania naukowe i lecznictwo Mimo, że górnictwo, jako bardziej zaawansowanym sposobie poszukiwania skarbów, istniało tu już na przełomie XVI i XVII wieku, o prawdziwym rozkwicie tej gałęzi przemysłu w Zakopanem możemy mówić w związku z wybudowaniem huty żelaza w Kuźnicach w latach 60. XVIII wieku. Przetapiała ona rudy żelaza wydobywane w położonych w Tatrach kopalniach, głównie w dolinach: Chochołowskiej i Kościeliskiej, a także w Jaworzynce. Dobrze prosperującej kuźni, przy której rozwinęło się osiedle, zwane później właśnie Kuźnicami, nie było jednak dane długie, spokojne działanie. We wrześniu 1770 roku cesarzowa Austrii Maria Teresa zajęła zbrojnie starostwa nowotarskie, czorsztyńskie i sądeckie. Lata eksploatacji kopalń rudy w tatrach przez bezwzględnych okupantów doprowadziły do buntu zatrudnionych w nich górali, którzy w 1794 roku napadli na kuźnice, obrabowali kasę i poniszczyli urządzenia. Wprowadzono wtedy na Podhalu stan wojenny, ale napięcie zelżało dopiero z początkiem XIX wieku, kiedy huta (jak i tzw. dobra zakopiańskie) przeszła w ręce Jana Homolacs'a i ponownie zaczęła dobrze prosperować. Rodzina Homolacs'ów na terenie Hamrów postawiła dwór i karczmę. Urządzono tu pokoje gościnne, które wkrótce zaczęły zapełniać się przybywającymi pod Tatry kuracjuszami żętycowymi. Czy jednak naprawdę można ukoić nerwy i nadwątlone zdrowie w miejscu, gdzie słońce zagląda zaledwie kilka godzin dziennie, gdzie mgły i wilgoć są na porządku dziennym? Dlatego ciężar ugoszczenia coraz liczniej przybywających gości przejęło położone w ciszy, wokół budującego się od 1845 roku kościółka, Zakopane. Tak oto letnicy poczęli wpisywać się w życie kulturalne i gospodarcze wsi i stali się jego stałym elementem. Ważną osobą w życiu Zakopanego jest ks. Józef Stolarczyk, przybyły do Zakopanego w 1848 roku i władający parafią aż do śmierci w 1893 roku. Rozbudował w tym czasie kościółek 2 / 8

3 (położony przy obecnej ul. Kościeliskiej), urządził pierwszy cmentarz (na Pękowym Brzyzku). Nakłaniał górali do wynajmowania letnikom swoich izb. Sam był także zapalonym turystą. W międzyczasie, na początku XIX wieku, w Tatry wkroczyli naukowcy różnych dziedzin. Badania prowadzili tu m.in. Stanisław Staszic - geograf i geolog, Ludwik Zejszner - geolog, czołowy badacz Tatr i Karpat, Seweryn Goszczyński - etnograf, Ludwik Pietrusiński - propagator turystyki i idei ochrony przyrody. Natomiast lecznicze właściwości zakopiańskiego klimatu wysławił na całą Polskę warszawski doktor Tytus Chałubiński. Sam związał swoje życie z tym miejscem, osiedlając się tu pod koniec życia na stałe. Chałubiński stał się przyjacielem, ojcem, nauczycielem i lekarzem górali. Wycieczki Chałubińskiego w Tatry, trwające zwykle po kilka dni, były wielkimi wydarzeniami w spokojnym życiu wsi. Angażował on na swoje potrzeby kilkunastu przewodników, tragarzy i muzykantów. Prowadził także w Tatrach badania botaniczne i geologiczne. Sława zakopiańskiego dobroczynnego klimatu wpływała na rozwój lecznictwa w tym zakątku. W 1875 roku powstał w Kuźnicach pierwszy zakład wodoleczniczy doktora Ludwika Ganczarskiego. Pod koniec lat 80. XIX wieku wielki zakład wodoleczniczy otworzył także Andrzej Chramiec - lekarz wywodzący się z górali zakopiańskich. W 1898 roku natomiast powstało pierwsze w Zakopanem sanatorium przeciwgruźlicze. Turystyka, kultura, rozwój wsi i początki miasta Powstałe w 1873 roku Towarzystwo Tatrzańskie w ogromnym stopniu przyczyniło się nie tylko do rozwoju turystyki, ale i do rozwoju samej wsi. Swoimi środkami budowało chodniki, stawiało pierwsze latarnie. Z jego inicjatywy w 1875 roku powstała Szkoła Przemysłu Drzewnego, w 1881 roku szkoła ludowa, a w 1883 roku szkoła koronkarska dla dziewcząt. W siedzibie Towarzystwa Tatrzańskiego, którą stał się Dworzec Tatrzański, powstał pierwszy ośrodek kultury z biblioteką i czytelnią. W 1888 roku powstało pierwsze w Polsce muzeum regionalne - Muzeum tatrzańskie. Wszystko to sprawiało, że pod Tatry przyjeżdżało coraz więcej ludzi. Szczególnie, że i problem z dotarciem do Zakopanego stał się mniejszy. W 1884 roku powstało bowiem połączenie kolejowe Sucha Beskidzka - Chabówka. Do Zakopanego kolej dotarła w 3 / 8

4 1899 roku. Doprowadzenie kolei do Zakopanego zmieniło charakter pobytu w Zakopanem. Mniej już było letników, przybywać natomiast zaczęło turystów spędzających tu kilka lub kilkanaście dni. Sława Zakopanego pod koniec XIX wieku przyciągała tu coraz więcej gości, wśród których było wielu artystów, literatów i naukowców. W ogromnym tempie powstawały pospiesznie budowane hotele i pensjonaty. Tym samym piękne, choć proste, budownictwo góralskie zaczęło się mieszać z modnym wówczas stylem szwajcarskim. Witkiewicz uratował budownictwo zakopiańskie od zalania tandetą określając "styl zakopiański", który stał się charakterystycznym elementem zakopiańskiej zabudowy. Jednak chaotyczna i nadmierna urbanizacja połączone z brakiem planów na rozwój infrastruktury przyczyniły się do zdecydowanego pogorszenia funkcjonowania Zakopanego jako stacji klimatycznej. Były też przyczyną serii pożarów, w jednym z których ucierpiał także Dworzec Tatrzański. W nowe stulecie Zakopane weszło już nie jako wieś, lecz jako miasteczko, którym, zgodnie z nowym statutem, stało się w 1901 roku. Podtatrzański ośrodek patriotyczny, kulturalny i uzdrowiskowy na początku XX wieku zyskał jeszcze jedną funkcję: ośrodka zorganizowanego narciarstwa. Propagatorem tej dyscypliny był Stanisław Barabasz, dyrektor Szkoły Przemysłu Drzewnego, a także Mariusz Zaruski - przyszły naczelnik TOPR. Założyli oni Zakopiański Oddział Narciarski, przekształcony póniej w Sekcję Narciarską Towarzystwa Tatrzańskiego. Powstanie wspomnianego Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, o potrzebie powołania którego coraz częściej się mówiło, przyspieszył wypadek Mieczysława Karłowicza - wybitnego kompozytora, członka i wiceprezesa ZON, który zginął w lawinie pod Małym Kościelcem podczas narciarskiej wycieczki. "Białe szaleństwo" ogarnęło wielu gości, a przed I wojną światową prasa po raz pierwszy nazwała Zakopane "zimową stolicą Polski". I i II Wojna Światowa 4 września 1914 roku podhalańska kompania strzelecka wyruszyła z Zakopanego by w 4 / 8

5 legionowych mundurach walczyć o Polskę. Z biegiem czasu jednak zakopiańczycy w większości odwrócili się od Legionów Piłsudskiego i zaczęli popierać koncepcje polityczne endecji, a w październiku 1918 roku powstała Organizacja Narodowa pod przewodnictwem Stefana Żeromskiego, która wypowiedziała posłuszeństwo Austrii. 30 października 1918 roku polscy oficerowie przejęli władzę w Zakopanem i oddali się do dyspozycji Organizacji Narodowej. 1 listopada Organizacja narodowa, uzupełniona o przedstawicieli PPS, przekształciła się w radę Narodową z Żeromskim na czele i objęła władzę nad tzw. Rzeczpospolitą Zakopiańską. Przetrwała ona kilkanaście dni, do utworzenia oficjalnych władz centralnych. Lata międzywojenne to dalszy rozrost tatrzańskiego kurortu. Przybysze bawili się na dancingach, przyjeżdżali na narty, miasto zabudowywane było kolejnymi pensjonatami. Z jednej strony były tu sale wystawowe, teatry, międzynarodowe zawody narciarskie, a z drugiej strony nadal bieda, brud, brak kanalizacji. Trwała wojna dwóch urzędów trzymających w Zakopanem władzę: gminy - chcącej opanować klimatyczne fundusze i Komisji Klimatycznej, chcącej wydrzeć gminie egzekutywę. W 1926 roku Komisja Klimatyczna i rada gminna zostały zlikwidowane przez władze centralne. W 1929 roku nowym burmistrzem został Leopold Winnicki, pod którego okiem przeprowadzono wiele inwestycji kulturalnych i komunalnych. 18 października 1933 roku Zakopane otrzymało już formalnie prawa miejskie. Rozpoczęły się prace nad wprowadzeniem kanalizacji miejskiej, rozbudową wodociągów i poszerzaniem głównych ulic. Prace rozpoczęte za kadencji Winnickiego kontynuowane były przez jego następcę - Eugeniusza Zaczyńskiego. Za jego rządów wybudowano ważne dla przyszłości Zakopanego inwestycje turystyczne i sportowe, przede wszystkim kolej linową na Kasprowy Wierch (1936 rok) i kolejkę na Gubałówkę (1938 rok). Największymi imprezami w międzywojennym Zakopanem były narciarskie mistrzostwa świata FIS w 1929 i 1939 roku. 1 września 1939 roku wojska niemieckie zajęły Zakopane. Willa "Palace" zamieniona została w więzienie, w którym zginęło wielu zakopiańczyków. W okresie wojny w Zakopanem działał równolegle zakopiański oddział Związku Walki Zbrojnej oraz Goralenvolk, którego przywódcy współdziałali z okupantem. W 1942 roku na czele kolaboracyjnego Komitetu Góralskiego stanął Wacław Krzeptowski. Duch oporu w zakopiańczykach był jednak silniejszy. Na przywódców Goralenvolku i konfidentów gestapo zorganizowane podziemie wydało wyroki śmierci. 20 stycznia 1945 roku wyrok został wykonany na Władysławie Krzeptowskim, większości jednak udało się uciec. Niemcy opuścili Zakopane 29 stycznia 1945 roku, po nich bez walk miasto zajęła Armia Czerwona. 5 / 8

6 Lata powojenne Lata powojenne to - jak w całym kraju - dochodzenie do ładu. Moda na Zakopane jednak wcale nie zmalała. Wręcz przeciwnie: liczba przyjezdnych dramatycznie wzrastała, z ok. 60 tysięcy w 1938 roku do ok. 3 milionów w 1978 roku. W dużym stopniu do tego wzrostu przyczynił się powstały w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej Fundusz Wczasów Pracowniczych, który przejął kontrolę nad większością dawniej prywatnych pensjonatów i dzięki któremu powstawały nowe. Wraz ze wzrostem po wojnie roli Zakopanego jako ośrodka sportowego i kulturalnego, następował zanik jego funkcji leczniczej. Większą część sanatoriów zlikwidowano w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych, a władza jako priorytetową uznała sportową i wczasową funkcję Zakopanego. Uzdrowiskowe walory Zakopanego zanikały także wraz z postępującą jego urbanizacją i pogarszaniem się stanu ekologicznego. Wprawdzie od grudnia 1975 szlak kolejowy Kraków - Zakopane został zelektryfikowany, co pozwoliło na zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza, ale Zakopane nadal zatruwały tysiące indywidualnych kotłowni, pieców węglowych i tysiące samochodów. Pozytywną stroną masowego napływu przyjezdnych był szybki rozwój kultury w Zakopanem. Dużą rolę w jej zachowaniu i rozwoju odegrały lokalne organizacje, ze Związkiem Podhalan na czele. W 1962 roku odbyła się pierwsza "Tatrzańska Jesień", której najważniejszym elementem od 1968 roku stał się Międzynarodowy Festiwal Ziem Górskich. Także w 1962 roku w Zakopanem odbyły się kolejne narciarskie mistrzostwa świata FIS. Swoją działalność rozwijało Muzeum Tatrzańskie, które otwierało nowe oddziały w różnych częściach Zakopanego i Podhala. W samym Zakopanem powstały muzea biograficzne: Kasprowicza (1950 rok), Makuszyńskiego (1966 rok), Szymanowskiego (1976 rok). W 1977 roku zorganizowany został pierwszy festiwal Dni Muzyki Karola Szymanowskiego. W 1985 roku utworzono Teatr im. S. I. Witkiewicza. Po II wojnie światowej nie zmieniła się siła przyciągania Zakopanego licznych twórców, artystów. Z najbardziej znanych wymienić należy Władysława Hasiora, Tadeusza Brzozowskiego, kompozytorów Wacława Geigera i Jana Pasierba-Orlanda. 6 / 8

7 III Rzeczpospolita Od 1990 roku nowe, pierwsze niekomunistyczne władze, z burmistrzem Maciejem Krokowskim na czele, zaczęły zajmować się problemami stanu ekologicznego miasta i gminy. Dorobkiem pierwszej kadencji władz samorządowych było kilkadziesiąt kilometrów sieci kanalizacyjnej, rozpoczęcie procesu gazyfikacji oraz wykorzystywania energii geotermalnej i modernizacja wielu urządzeń komunalnych. Dzięki staraniom dwóch kolejnych burmistrzów: Franciszka Bachledy-Księdzularza i Adama Bachledy-Curusia oraz wielu organizacji zakopiańskich udało się doprowadzić do wizyty w Zakopanem papieża Jana Pawła II w dniach 4-7 czerwca 1997 roku. Z tej okazji władze miasta zmieniły herb Zakopanego, na którym widnieje teraz krzyż na szczycie Giewontu ponad skrzyżowanymi kluczami św. Piotra z herbu watykańskiego. Od roku 1980 Zakopane kilkanaście razy było gospodarzem Pucharu świata w skokach narciarskich, w których swoje sukcesy odnosili także Polacy: w latach 80. Stanisław Bobak i Piotr Fijas, a od 2002 roku Adam Małysz. Konkursy odbywają się na Wielkiej Krokwi. Na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku ruch turystyczny znacznie się zmniejszył i ograniczył się głównie do miesięcy sezonowych. Powodem tego były głównie likwidacja różnych form wypoczynku zbiorowego i wzrost cen. Ponowny spadek liczby przyjeżdżających do Zakopanego nastąpił na przełomie XX i XXI wieku. Głównym czynnikiem powodującym ten stan były znowu ceny. Koszty pobytu w Zakopanem znacznie przewyższały koszty pobytu na przykład po słowackiej stronie Tatr, a porównywalne były z kosztami pobytu w krajach alpejskich. Zakopane jednak w tym czasie wiele zyskało. Znacznie poprawił się stan estetyczny centrum miasta, powstało wiele nowych restauracji, kawiarni, hoteli. Liczba gości przyjeżdżających do Zakopanego od początku XXI wieku przekracza 3 miliony osób rocznie. 7 / 8

8 Opracowanie: Dżagietka 8 / 8