Analiza skali zastosowania w MSP produktów i procesów przyjaznych dla środowiska oraz ich wpływ na środowisko naturalne województwa śląskiego Raport

Transkrypt

1 Analiza skali zastosowania w MSP produktów i procesów przyjaznych dla środowiska oraz ich wpływ na środowisko naturalne województwa śląskiego Raport końcowy Katowice, październik 2009

2 Raport końcowy z realizacji badania: Analiza skali zastosowania w MSP produktów i procesów przyjaznych dla środowiska oraz ich wpływ na środowisko naturalne województwa śląskiego Opracowanie wykonane przez: FUNDEKO S.C. ISBN: Wydawca: Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego ul. Ligonia 46, Katowice Wydział Rozwoju Regionalnego tel. (+48) fax (+48) fundusze@silesia-region.pl Egzemplarz bezpłatny Realizacja: Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk Projekt graficzny: Bożena Rociek Redakcja techniczna: Elżbieta Czarnacka Korekta: Dorota Grzegorczyk Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

3 Spis treści 1. Streszczenie raportu Wprowadzenie Opis zastosowanej metodologii oraz źródła informacji wykorzystanych w badaniu Opis wyników badania Produkty i procesy prośrodowiskowe, które mogą być wdrażane przez MSP Gospodarka odpadami i oszczędność surowców Ochrona powietrza, klimatu i oszczędność energii Gospodarka ściekowa, ochrona wód i gleb Ochrona przed hałasem, wibracjami i promieniowaniem jonizującym Działalność badawczo-rozwojowa Pozostała działalność związana z ochroną środowiska Skala zastosowania produktów i procesów przyjaznych środowisku w sektorze MSP w województwie śląskim na tle innych regionów Aktywność MSP w zakresie realizacji działań prośrodowiskowych Produkty i procesy przyjazne środowisku wdrażane przez MSP Charakterystyka jakościowa i ilościowa poszczególnych grup procesów i produktów prośrodowiskowych wdrażanych przez MSP Podsumowanie nakłady na działania prośrodowiskowe w okresie Motywy wdrażania produktów i procesów przyjaznych środowisku w MSP Wpływ wdrażania procesów i produktów przyjaznych środowisku na ogólną kondycję MSP Efektywność ekonomiczna działań polegających na wdrożeniu poszczególnych procesów i produktów przyjaznych środowisku Wpływ na rentowność przedsiębiorstw Wpływ na stan zatrudnienia Wpływ na wizerunek firmy Wpływ wdrażania procesów i produktów przyjaznych środowisku stosowanych w sekorze MSP na stan środowiska Zmiany stanu środowiska w województwie śląskim w okresie Produkcja zanieczyszczeń, a nakłady na ochronę środowiska w poszczególnych powiatach województwa śląskiego Działania podmiotów publicznych podnoszące efektywność działań prośrodowiskowych MSP Istotność działań podmiotów publicznych w opinii przedstawicieli MSP Dostępność działań podmiotów publicznych Przegląd potencjalnych działań podmiotów publicznych na rzecz podniesienia efektywności działań prośrodowiskowych przez MSP, ich istotność, dostępność oraz możliwość zastosowania przez JST Ocena wpływu działań prośrodowiskowych na stan środowiska, przyczyny niezadowalającego stanu oraz najbardziej pożądane działania jednostek samorządu terytorialnego i przedsiębiorstw z sektora MSP Działania prowadzone na zadowalającym poziomie Przyczyny niepodejmowania działań prośrodowiskowych przez MSP Działania prowadzące na niezadowalającym poziomie oraz przyczyny niezadowalającej skali zastosowania najbardziej istotnych działań prośrodowiskowych Ogólne czynniki wpływające na niezadowalający poziom zastosowania działań prośrodowiskowych oraz działania naprawcze Najbardziej pożądane działania prośrodowiskowe przedsiębiorstw z sektora MSP

4 4.7. Wsparcie wdrażania produktów i procesów przyjaznych dla środowiska w ramach funduszy strukturalnych Unii Europejskiej zakres finansowanych działań, komplementarność oraz synergia z innymi działaniami finansowanymi ze środków Unii Europejskiej Znaczenie środków zewnętrznych w realizacji przedsięwzięć prośrodowiskowych w MSP Możliwość wsparcia działań związanych z wdrożeniem produktów i procesów przyjaznych środowisku ze środków Unii Europejskiej w okresie oraz Mechanizmy stymulujące działania prośrodowiskowe MSP oraz wzmacniające komplementarność i synergię działań prośrodowiskowych z innymi działaniami finansowanymi ze środków Unii Europejskiej Główne wnioski i rekomendacje Bibliografia Załączniki Wstępne scenariusze IDI i FGI oraz kwestionariusz CATI 1.1. IDI Przedsiębiorcy IDI Instytucje otoczenia biznesu IDI Eksperci IDI Przedstawiciele zrzeszeń przedsięiorców FGI CATI Przedsiębiorcy

5 1. Streszczenie raportu Badanie miało na celu analizę skali zastosowania produktów i procesów przyjaznych środowisku w MSP. Podstawy przeprowadzenia takiego badania związane są z jednym z filarów polityki horyzontalnej Unii Europejskiej jakim jest dbałość o środowisko naturalne. W ramach badania wyznaczono trzy zasadnicze cele: Analiza skali zastosowania w sektorze MSP produktów i procesów przyjaznych dla środowiska oraz ich wpływu na środowisko naturalne regionu; Ocena poziomu wiedzy przedsiębiorców o możliwych do zastosowania rozwiązaniach prośrodowiskowych; Analiza stosunku kosztów do korzyści w postaci zmian w środowisku naturalnym regionu zachodzących na skutek stosowania lub zaniechania stosowania technologii przyjaznych środowisku. Opis zastodowanej metodologii oraz źródła informacji wykorzystanych w badaniu Badanie zostało podzielone na siedem modułów badawczych, które odzwierciedlają proces dochodzenia do wniosków i rekomendacji. W celu udzielenia odpowiedzi na sformułowane pytania zastosowano następujące metody i techniki badawcze: analiza danych zastanych (desk research), ankieta telefoniczna CATI na próbie 805 przedstawicieli MSP, metoda propensity score matching (PSM), wywiady pogłębione (indywidualne i grupowe), panel ekspertów, warsztaty, analiza kosztów korzyści (CBA), studia przypadków jednostek samorządu terytorialnego, matryca logiczna, analiza przestrzenna, analiza SWOT. 1. Produkty i procesy prośrodowiskowe, które mogą być wdrażane przez MSP Na wstępnym etapie badania zidentyfikowano 6 kategorii oraz 22 podkategorie procesów i produktów prośrodowiskowych możliwych do wdrożenia w MSP. Dla wytypowanych podkategorii przygotowano szczegółowe opisy wraz z przykładami wdrożeń w przedsiębiorstwach. 2. Skala zastosowania produktów i prosesów przyjaznych środowisku w sektorze MSP w województwie śląskim na tle innych regionów Przedmiotem analizy była skala zastosowania produktów i procesów w okresie Aktywność MSP w zakresie realizacji działań prośrodowiskowych Ocena aktywności MSP w zakresie realizacji działań prośrodowiskowych została oparta na badaniu telefonicznym (CATI). Wyniki badania pokazują, że w okresie ,5% MSP wdrażało działania, które w sposób bezpośredni lub pośredni służyły ochronie środowiska. Zespół badawczy dotarł do wyników analogicznych badań prowadzonych we francuskim regionie Franche-Comte. Wynika z nich, że poziom zaangażowania francuskich MSP na rzecz ochrony środowiska był wyższy niż w województwie śląskim około 90% przedsiębiorstw z regionu Franche-Comte objętych badaniem realizowało działania prośrodowiskowe. Produkty i procesy przyjazne środowisku wdrażane przez MSP Przedstawiciele MSP wskazali łącznie 822 działania prośrodowiskowe, które były realizowane w okresie Najczęściej wdrażano przedsięwzięcia dotyczące zwiększenia efektywności energetycznej, oszczędności energii oraz racjonalizacji gospodarki odpadami. 5

6 Charakterystyka jakościowa i ilościowa poszczególnych grup procesów i produktów prośrodowiskowych wdrażanych przez MSP na tle innych regionów Jest to jeden z najbardziej rozbudowanych podrozdziałów, w którym przedstawiono charakterystykę jakościową i ilościową poszczególnych grup procesów i produktów prośrodowiskowych wdrażanych przez MSP w okresie Według danych GUS nakłady na środki trwałe służące ochronie środowiska w okresie wyniosły w województwie śląskim łącznie prawie 3,9 mld PLN, co stanowi 17% wydatków poniesionych w skali kraju. Z przeprowadzonych analiz wynika, że poziom nakładów na ochronę środowiska w przedsiębiorstwach województwa śląskiego 1 w większości obszarów tematycznych był zbliżony lub wyższy niż w innych województwach. Nie odbiegał również znacząco od poziomu wydatków przeznaczanych na ten cel w innych analizowanych regionach UE Franche-Comte oraz Zagłębiu Ruhry. Niewielki udział, szczególnie w porównaniu z francuskim regionem Franche- Comte, stanowiły jednak rozwiązania najbardziej zaawansowane technologicznie i organizacyjnie. 3. Wpływ wdrażania procesów i produktów przyjaznych środowisku na ogólną kondycję MSP Ocena rentowności została oparta o badanie telefoniczne wśród przedstawicieli MSP, analizę kosztów korzyści oraz analizę efektu netto z wykorzystaniem metody propensity score matching (PSM). Z przeprowadzonych badań wynika, że większość działań prośrodowiskowych charakteryzuje się korzystną relacją kosztów do korzyści. Korzyści wygenerowane dzięki wdrożeniom rozwiązań prośrodowiskowych rekompensują zwykle poniesione nakłady i przekładają się na poziom obrotów i zysków. Mechanizm tego oddziaływania jest jednak zróżnicowany i ściśle uzależniony od charakteru podejmowanych działań oraz specyfiki przedsiębiorstwa. Głównym czynnikiem wpływającym na rentowność są zwykle oszczędności wynikające z mniejszego zużycia energii i surowców. Powyższe stwierdzenia potwierdza wynik badania telefonicznego wśród przedstawicieli MSP większość podmiotów, które wdrażały działania środowiskowe wysoko oceniła ich efektywność. Wśród podmiotów, które nisko oceniły efektywność ekonomiczną zastosowanych rozwiązań nieznaczna część była zdania, że realizacja działań prośrodowiskowych była błędem. Z kolei wyniki analizy efektu netto w oparciu o metodę propensity score matching (PSM) wskazują, że przedsiębiorstwa wdrażające działania prośrodowiskowe po zakończeniu realizacji przedsięwzięć zanotowały wzrost obrotów o 1/4, jednocześnie prawie pięciokrotnie wyższy wzrost poziomu zysków w stosunku do podmiotów, które w analogicznych okresach nie realizowały działań prośrodowiskowych. Do najbardziej efektywnych ekonomicznie należą działania ukierunkowane na zwiększanie efektywności energetycznej oraz oszczędności energii i surowców. 4. Wpływ wdrażania procesów i produktów przyjaznych środowisku stosowanych w sekorze MSP na stan środowiska W rozdziale opisano stan oraz zmiany jakości środowiska w województwie śląskim w latach Szczególny nacisk położono na wpływ sektora MSP na stan poszczególnych komponentów środowiska. Z przeprowadzonej analizy wynika, że stan środowiska w województwie śląskim ulega stałej poprawie, a dynamika zmian jest często wyższa niż w innych analizowanych województwach. Odpady Na skutek działań prośrodowiskowych prowadzonych przez przedsiębiorstwa zmniejszeniu uległa ilość produkowanych odpadów na jednostkę produkcji. W skali województwa w okresie ilość wytwarzanych odpadów spadła o ok. 30%. W ostatnim dziesięcioleciu na terenie województwa śląskiego udało się również wyeliminować praktycznie wszystkie składowiska odpadów komunalnych, które nie posiadały odpowiedniego uszczelnienia. Zdecydowanie zwiększył się również poziom odzysku odpadów i stopień ich wykorzystania. Stan i jakość powietrza atmosferycznego W okresie badawczym w województwie nastąpiła bardzo wyraźna poprawa w dziedzinie ochrony powietrza. Pewien wpływ na zmianę jakości powietrza miała likwidacja przedsiębiorstw prowadzących działalność w oparciu o przestarzałe technologie, jednak istotne znaczenie miały również inwestycje prośrodowiskowe realizowane w największych i najbardziej uciążliwych zakładach przemysłowych. Dzięki działaniom ograniczającym emisję zanieczyszczeń, która np. w przypadku pyłów spadła o 62% (przy czym dynamika procesu była o 5% wyższa niż w skali kraju), zdecydowanie obniżył się poziom imisji takich zanieczyszczeń jak CO czy SO 2. 1 w przeliczeniu na 1000 podmiotów 6

7 Taki stan osiągnięto dzięki działaniom, które miały na celu zarówno zapobieganie powstawaniu zanieczyszczeń (zmiana technologii grzewczych i produkcyjnych), jak również ograniczaniu ich emisji przez instalowanie filtrów i odpylaczy. Działaniami mającymi pośredni, lecz dość istotny wpływ na pozytywne trendy, było zwiększanie efektywności energetycznej oraz oszczędność energii. Stan wód powierzchniowych i podziemnych oraz ochrona gleb W badanym okresie na terenie województwa poprawiła się ogólna jakość wód powierzchniowych z ponad 90% wód pozaklasowych w roku 1999, do 30% udziału wód najniższej jakości w roku Interpretując te dane należy jednak pamiętać, że w roku 2004 zmieniono sposób klasyfikacji jakości wód, co utrudnia jednoznaczną interpretację opisanych zmian. Zakres zmiany wskazuje jednak, że na poprawę jakości wód musiały mieć wpływ działania podmiotów publicznych i prywatnych ukierunkowane na ochronę i poprawę jakości wód. Zidentyfikowana poprawa jakości wód jest efektem systemowych i kompleksowych działań związanych w głównej mierze z poprawą gospodarki wodno-ściekowej województwa. W działalności przemysłowej zmniejszył się zarówno pobór wody, jak i ilość odprowadzanych ścieków. Zidentyfikowane trendy miały wyższą dynamikę w regionie niż w skali kraju w przypadku zużycia wody niemal siedmiokrotnie, a odprowadzania ścieków około trzykrotnie. Powierzchnia obszarów zdegradowanych również ulega systematycznemu zmniejszeniu, tempo tego procesu wydaje się jednak zbyt wolne do skali potrzeb związanych z rekultywacją. 5. Działania podmiotów publicznych podnoszące efektywność działań prośrodowiskowych MSP 2 W celu doboru optymalnych rozwiązań na wstępnym etapie badania zaproponowano katalog działań podmiotów publicznych, które potencjalnie mogłyby przyczynić się do szerszego wdrożenia działań prośrodowiskowych w MSP. Następnie dokonano oceny istotności, dostępności oraz adekwatności poszczególnych form wsparcia. Ocena została oparta o wyniki ankiety telefonicznej CATI przeprowadzone wśród przedstawicieli MSP oraz wywiadów pogłębionych przeprowadzonych wśród przedstawicieli instytucji finansujących lub wspierających ochronę środowiska, jak również ekspertów branżowych. W opinii respondentów do najistotniejszych działań wspierających należą ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw wprowadzających rozwiązania prośrodowiskowe, jak również działania polegające na rozwoju infrastruktury ochrony środowiska na obszarach przemysłowych oraz przeznaczonych pod inwestycje. Ważną rolę odgrywa także dbałość podmiotów publicznych o skuteczne egzekwowanie prawa w zakresie ochrony środowiska. Jednocześnie, w opinii respondentów, dostępność działań podmiotów publicznych odbiega od oczekiwań zainteresowanych przedsiębiorców. Większość uczestników badania nie było w stanie wskazać przykładów aktywnego wsparcia MSP przez jednostki samorządu terytorialnego w obszarze ochrony środowiska. 6. Ocena wpływu działań prośrodowiskowych na stan środowiska, przyczyny niezadowalającego stanu oraz najbardziej pożądane działania jednostek samorządu terytorialnego oraz przedsiębiorstw z sektora MSP 3 Ta część raportu jest ściśle związana z częścią opisującą stan środowiska i dynamikę jego zmian oraz analizą działań podmiotów publicznych. W rozdziale dokonano podziału działań, które prowadzone są na zadowalającym poziomie oraz tych, które wciąż stanowią obszary zdecydowanie problemowe. Punktem odniesienia były przede wszystkim faktyczne zmiany stanu środowiska w województwie śląskim. Analiza została przeprowadzona w podziale na następujące obszary tematyczne. Gospodarka odpadami i oszczędność surowców Ochrona powietrza, klimatu i oszczędność energii Gospodarka ściekowa, ochrona wód i gleb Działalność badawczo-rozwojowa Pozostała działalność związana z ochroną środowiska. Dla zidentyfikowanych obszarów przedstawiono ocenę głównych problemów, ich przyczyny oraz propozycję działań naprawczych szczególnie w kontekście działań podmiotów publicznych, w tym w szczególności JST. Każdy z obszarów został podzielony na następujące części: Ocena identyfikacja działań, które były wdrażane na niezadowalającym poziomie; 2 Rozdział zawiera wyniki analiz prowadzonych w ramach modułu badawczego nr 5. W ramach rozdziału skupiono się na opisie, ocenie istotności oraz dostępności potencjalnych działań podmiotów publicznych. Rekomendacje dla podmiotów publicznych, które były również elementem modułu badawczego nr 5, zostały zawarte w następnym rozdziale. 3 Rozdział zawiera wyniki analiz prowadzonych w ramach modułu badawczego nr 6. W ramach rozdziału zawarte są również rekomendacje dla podmiotów publicznych, które były elementem modułu badawczego nr 5. 7

8 Przyczyny ocena przyczyn niezadowalającego poziomu wdrożenia wybranych działań; Propozycje rekomendacje i propozycje działań naprawczych. Zespół badawczy wskazał także ogólne czynniki wpływające na niezadowalający poziom zastosowania działań prośrodowiskowych. Tu również wskazane zostały propozycje działań naprawczych szczególną uwagę zwrócono na działania, które mogą być wdrożone przez podmioty publiczne. W końcowej części rozdziału odniesiono się także do najbardziej pożądanych działań prośrodowiskowych przedsiębiorstw z sektora MSP. 7. Wsparcie wdrażania produktów i procesów przyjaznych dla środowiska w ramach funduszy strukturalnych Unii Europejskiej zakres finansowanych działań, komplementarność oraz synergia z innymi działaniami finansowanymi ze środków Unii Europejskiej W rozdziale zestawiono główne kierunki dofinansowania działań prośrodowiskowych MSP w okresie i oraz scharakteryzowano najistotniejsze różnice. W okresie katalog działań finansowanych ze środków UE jest szerszy niż w latach Z różnych względów, głównie na skutek niewystarczającej w stosunku do potrzeb ilości środków na ochronę środowiska w MSP, dostępność funduszy pomocowych jest niewielka. Fundusze unijne odgrywają pewną rolę w zachęcaniu przedsiębiorców do podejmowania działań prośrodowiskowych. W dalszej części rozdziału omówiono mechanizmy stymulujące działania prośrodowiskowe MSP oraz wzmacniające komplementarność i synergię działań prośrodowiskowych z innymi działaniami finansowanymi ze środków Unii Europejskiej. Główne wnioski i rekomendacje Ostatnim elementem raportu jest podsumowanie badania, w którym zestawiono najważniejsze wnioski i rekomendacje dotyczące: Skali zastosowania produktów i procesów przyjaznych środowisku w sektorze MSP w województwie śląskim na tle innych regionów; Efektywności przedsięwzięć prośrodowiskowych MSP oraz działań, które mogą przyczynić się do zwiększenia udziału przedsięwzięć najbardziej efektywnych; Stanu poszczególnych komponentów środowiska w województwie śląskim oraz najbardziej pożądanych działań JST oraz MSP, które mogą przyczynić się do poprawy stanu środowiska; Dostępności i skuteczności działań JST stymulujących MSP do wdrożenia procesów i produktów prośrodowiskowych; Pożądanych kierunków przeznaczenia środków zewnętrznych oraz działań podmiotów publicznych wzmacniających synergię interwencji. 8

9 2. Wprowadzenie Jednym z filarów polityki horyzontalnej Unii Europejskiej jest dbałość o środowisko naturalne. Rozwój gospodarczy powinien odbywać się w sposób zrównoważony, tzn. z poszanowaniem potrzeby trwałej ochrony środowiska naturalnego, jako przestrzeni życia człowieka. Zrównoważone podejście jest szczególnie istotne w przypadku regionów silnie uprzemysłowionych, gdzie może występować znaczne natężenie niekorzystnych oddziaływań w wyniku ich kumulacji. Do grupy tej można zaliczyć województwo śląskie, które ze względu na wysoki poziom uprzemysłowienia oraz wysoki stopnień zanieczyszczenia powinno kłaść szczególny nacisk na promowanie wśród przedsiębiorców rozwiązań ograniczających negatywny wpływ na środowisko, w tym tzw. technologii prośrodowiskowych. Szerokie promowanie zrównoważonego podejścia do rozwoju gospodarczego może mieć istotny wpływ na szersze wykorzystanie technologii, produktów i procesów przyjaznych środowisku. Konsekwentne wdrażanie rozwiązań prośrodowiskowych, które służy poprawie jakości środowiska, w dłuższej perspektywie może przyczynić się również do poprawy jakości życia oraz zdrowia mieszkańców regionu. W województwie śląskim widoczne są pozytywne zmiany w obszarze ograniczenia uciążliwości przemysłu. Minimalizacja i likwidacja negatywnego wpływu działalności gospodarczej na środowisko poprzez wprowadzanie technologii prośrodowiskowych stanowi jeden z podstawowych trendów wśród zmian zachodzących w śląskiej gospodarce na przestrzeni ostatnich lat. Zachowanie równowagi pomiędzy prowadzoną działalnością gospodarczą a ochroną środowiska jest warunkiem zbudowania długotrwale stabilnej gospodarki. To zaś może przełożyć się na tworzenie i utrzymanie trwałych oraz atrakcyjnych miejsc pracy. Często świadomość korzyści płynących z zastosowania proekologicznych rozwiązań oraz wiedza na temat dostępnych technologii przyjaznych środowisku wśród przedsiębiorców z sektora MSP jest niezadowalająca. W ramach badania wyznaczono trzy zasadnicze cele: Analiza skali zastosowania w sektorze MSP produktów i procesów przyjaznych dla środowiska oraz ich wpływu na środowisko naturalne regionu; Ocena poziomu wiedzy przedsiębiorców o możliwych do zastosowania rozwiązaniach prośrodowiskowych; Analiza stosunku kosztów do korzyści w postaci zmian w środowisku naturalnym regionu zachodzących na skutek stosowania lub zaniechania stosowania technologii przyjaznych środowisku. Wiedza zgromadzona i udostępniona w ramach badania może mieć wpływ na zwiększenie efektywności interwencji publicznych, w tym z wykorzystaniem funduszy unijnych, na rzecz wsparcia działań prośrodowiskowych przedsiębiorców sektora MSP, a także może być przydatna dla samych przedsiębiorców w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych. Zamieszczone w opracowaniu wyniki analiz oraz przykłady powinny stanowić zachętę do wdrażania najbardziej efektywnych rozwiązań prośrodowiskowych. 9

10 3. Opis zastosowanej metodologii oraz źródła informacji wykorzystanych w badaniu Badanie zostało podzielone na siedem modułów badawczych, które odzwierciedlają proces dochodzenia do wniosków i rekomendacji. Moduł 1. Zdefiniowanie produktów i procesów przyjaznych środowisku Na wstępnym etapie badania zdefiniowano sześć głównych kategorii oraz dwadzieścia jeden podkategorii działań prośrodowiskowych, które są podejmowane lub możliwe do podjęcia przez przedsiębiorców z sektora MSP. Moduł 2. Ocena skali zastosowania produktów i procesów przyjaznych dla środowiska w sektorze MSP Dla zdefiniowanych działań prośrodowiskowych, w oparciu o możliwe do pozyskania dane, określona została skala zastosowania w ujęciu finansowym oraz procentowym. Dane charakteryzujące województwo śląskie zostały odniesione do sytuacji innych województw: dolnośląskiego, pomorskiego i wielkopolskiego oraz innych uprzemysłowionych regionów UE, które podobnie jak województwo śląskie przeszły głęboką transformację w zakresie ograniczenia presji na środowisko związanej z działalnością gospodarczą: Zagłębia Ruhry (Niemcy); Franche-Comté (Francja). Moduł 3. Ocena wpływu wdrażania procesów i wprowadzania produktów przyjaznych dla środowiska stosowanych w sektorze MSP na ogólną kondycję przedsiębiorstw Zespół badawczy podjął próbę odpowiedzi na pytanie, czy istnieje zależność między faktem wdrożenia działań prośrodowiskowych, a kondycją przedsiębiorstwa, w tym rentownością, konkurencyjną pozycją, potencjalnym rozwojem i poziomem zatrudnienia. Moduł 4. Ocena wpływu wdrożenia procesów i wprowadzania produktów przyjaznych dla środowiska stosowanych w sektorze MSP na stan środowiska W ramach analizy przygotowano diagnozę stanu środowiska województwa śląskiego w ujęciu dynamicznym, w oparciu o ogólnodostępne dane statystyczne GUS oraz dane gromadzone przez WIOŚ. Na podstawie dalszej analizy określono, czy wpływ na zmiany stanu środowiska miały działania prośrodowiskowe podejmowane przez sektor MSP województwa śląskiego. Moduł 5. Pożądane działania podmiotów publicznych podnoszące efektywność działań prośrodowiskowych MSP Zespół badawczy opisał oraz przeanalizował istotność oraz dostępność różnych działań podmiotów publicznych, które potencjalnie mogą mieć wpływ na podniesienie efektywności działań prośrodowiskowych MSP. Następnie zaproponowano katalog rekomendacji dla podmiotów sektora publicznego zaangażowanych we wsparcie MSP w celu podniesienia efektywności działań podejmowanych na rzecz poprawy stanu środowiska. Moduł 6. Przyczyny ewentualnego niezadowalającego wpływu działań prośrodowiskowych w sektorze MSP na zmiany stanu środowiska W oparciu o wyniki wcześniejszych analiz oraz konsultacje z ekspertami, dokonano ogólnej oceny zakresu oraz skali realizowanych działań prośrodowiskowych MSP. Następnie dla wybranych obszarów tematycznych określono przyczyny niezadowalającego wpływu działań prośrodowiskowych realizowanych przez przedsiębiorstwa z sektora MSP na zmiany stanu środowiska. Wskazano również czynniki ograniczające szerokie wdrożenie działań prośrodowiskowych oraz rekomendacje, których wdrożenie może przyczynić się do ograniczenia wpływu tego rodzaju niekorzystnych czynników. 10

11 Moduł 7. Wsparcie wdrażania produktów i procesów przyjaznych dla środowiska w ramach funduszy strukturalnych UE Analizą objęto dotychczas podejmowane oraz aktualnie możliwe kierunki i mechanizmy wsparcia działań prośrodowiskowych MSP w ramach funduszy UE, ze szczególnym uwzględnieniem dających się zaobserwować efektów interwencji publicznej w tym obszarze. Przedstawiono również propozycje działań pozwalających zwiększyć dynamikę lub wzmocnić efekty przedsięwzięć prośrodowiskowych realizowanych przez MSP. Zastosowane metody i techniki badawcze W badaniu zastosowano następujące metody i techniki badawcze: analiza danych zastanych (desk research), ankieta telefoniczna CATI, metoda propensity score matching (PSM), wywiady pogłębione (indywidualne i grupowe), analiza kosztów korzyści (CBA), studia przypadków jednostek samorządu terytorialnego, panel ekspertów, matryca logiczna, analiza przestrzenna, analiza SWOT, warsztaty. Poniżej przedstawiono metody i techniki wykorzystane w ramach poszczególnych modułów. Desk research IDI MODUŁ Dane statystyczne Bazy danych projektów Akty prawne Publikacje i opracowania Dokumenty programowe CATI MODUŁ 1 x x x MODUŁ 2 x x x x x x x MODUŁ 3 x x x x x x x x x x x MODUŁ 4 x x x x x x x x MODUŁ 5 x x x x x x x MODUŁ 6 x x x x x x x x x x MODUŁ 7 x x x x x x x Badanie CATI zostało przeprowadzone na próbie 805 przedsiębiorców z sektora MSP (z podziałem na mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa), prowadzących działalność na terenie województwa śląskiego, działających głównie w branżach wywierających szczególnie silny wpływ na środowisko: górnictwo i wydobywanie; działalność produkcyjna; zaopatrzenie w gaz, wodę, energię elektryczną; budownictwo; transport; gospodarka magazynowa; łączność oraz gospodarowanie odpadami. Indywidualne wywiady pogłębione (łącznie 38 IDI) przeprowadzono z ekspertami z zakresu ochrony środowiska i inwestycji prośrodowiskowych, przedstawicielami instytucji otoczenia biznesu, przedsiębiorcami stosującymi produkty i procesy przyjazne środowisku oraz przedstawicielami zrzeszeń przedsiębiorców. W wywiadzie grupowym (FGI), który podsumowywał badania wzięli udział eksperci specjalizujący się w dziedzinach objętych badaniem, przedstawiciele przedsiębiorstw działających w branży ochrony środowiska, jak również instytucji, zajmujących się m.in. wspieraniem działań prośrodowiskowych MSP. PSM Przedsiębiorcy Instytucje otocz. biz. Eksperci FGI CBA Studia przypadków JST Panel ekspertów Matryca logiczna GIS SWOT Warsztaty 11

12 4. Opis wyników badania 4.1. Produkty i procesy prośrodowiskowe, które mogą być wdrażane przez MSP Katalog działań prośrodowiskowych możliwych do wdrożenia w MSP jest dość szeroki i zróżnicowany. Na wstępnym etapie badania wyodrębniono i opisano 6 kategorii oraz 22 podkategorie procesów i produktów przyjaznych środowisku, które na dalszych etapach badania poddano szczegółowej analizie: Gospodarka odpadami oraz oszczędność surowców Zwiększenie efektywności gospodarowania odpadami w przedsiębiorstwach; Rozwój systemu zbierania, transportu i zagospodarowania odpadów; Ograniczenie zużycia wody, paliw oraz surowców w procesie produkcyjnym; Wykorzystanie surowców wtórnych; Zastosowanie urządzeń charakteryzujących się niskim zużyciem energii, wody, surowców eksploatacyjnych oraz paliw; Wdrażanie zintegrowanej polityki produktowej minimalizacja wpływu na środowisko w całym cyklu życia produktu. Ochrona powietrza, klimatu i oszczędność energii Ograniczanie emisji zanieczyszczeń oraz CO 2 do powietrza; Zwiększanie efektywności energetycznej i oszczędność energii; Budownictwo ekologiczne; Wprowadzanie proekologicznych surowców grzewczych; Wprowadzanie paliw proekologicznych w transporcie; Zastosowanie środków transportu charakteryzujących się niskim zużyciem paliw; Technologie przechwytywania i składowania CO 2. Gospodarka ściekowa, ochrona wód i gleb Usprawnienie procesu oczyszczania ścieków przemysłowych; Usuwanie szkód w środowisku powstałych w wyniku prowadzonej działalności, ochrona gleb oraz krajobrazu. Ochrona przed hałasem, wibracjami i promieniowaniem jonizującym Zmniejszenie hałasu i wibracji; Ochrona przed promieniowaniem jonizującym. Działalność badawczo-rozwojowa Działalność badawczo-rozwojowa służąca ochronie środowiska. Pozostała działalność związana z ochroną środowiska Wprowadzanie najlepszych dostępnych technik (tzw. BAT); Wprowadzanie zintegrowanych systemów zarządzania środowiskiem w przedsiębiorstwach (ISO 14001; EMAS); Zielone zamówienia; Uzyskanie eko-znaków i etykiet ekologicznych. 12

13 Gospodarka odpadami i oszczędność surowców Zwiększenie efektywności gospodarowania odpadami w przedsiębiorstwach Wysokie wymagania dotyczące zagospodarowania odpadów postawiły przed nami dyrektywy UE 4, które zostały transponowane do polskich przepisów prawnych. Podstawowe zasady postępowania z odpadami, określone w prawie polskim, można uszeregować w następującej kolejności: Ograniczenie powstawania odpadów i minimalizacja ich ilości; Zbieranie bądź magazynowanie odpadów, selekcjonowanie odpadów do wykorzystania lub unieszkodliwiania; Wykorzystywanie lub unieszkodliwianie odpadów w miejscu ich powstawania, a jeżeli to nie jest możliwe to przekazanie ich innym podmiotom, które zajmują się ich właściwym zagospodarowaniem; Składowanie tylko tych odpadów, których nie udało się wykorzystać, bądź unieszkodliwić w inny sposób (chemicznie, fizycznie, biologicznie). Zwiększenie efektywności gospodarowania odpadami w przedsiębiorstwach może przyjmować następujące formy: Wprowadzenie selektywnej zbiórki odpadów; Wprowadzenie rozwiązań i technologii minimalizacji ilości powstających odpadów; Wprowadzenie technologii powtórnego wykorzystania odpadów w procesie produkcyjnym (w tym odzysk energii); Wprowadzanie technologii bezodpadowych. Wprowadzenie selektywnej zbiórki odpadów Celem tego działania jest wprowadzenie selektywnej zbiórki odpadów u źródła, tzn. w miejscu ich powstawania. U podstaw takiej filozofii leży przekonanie, że wydzielone w ten sposób surowce wtórne charakteryzują się najwyższą jakością i nadają się do dalszych procesów recyklingu. Selektywna zbiórka polega na takim gromadzeniu odpadów w oddzielnych, oznakowanych pojemnikach, aby uniknąć ich mieszania i uzyskać jak najczystsze frakcje odpadów nadające się do recyklingu i odzysku energetycznego. Wprowadzenie rozwiązań i technologii minimalizacji ilości powstających odpadów Doświadczenia krajów najbardziej zaawansowanych w ochronie środowiska wykazują, że minimalizacja wytwarzania odpadów u źródła jest najbardziej efektywną strategią w gospodarce odpadami. Zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów przynosi bowiem wymierne korzyści ekonomiczne podnosząc efektywność procesów technologicznych, pobudzając rozwój techniki i organizacji w zakładzie, obniżając koszty związane z transportem, unieszkodliwianiem i składowaniem odpadów. Podstawowymi etapami pracy są: zebranie i analiza danych związanych z miejscami technologicznymi powstawania odpadów, analiza dotychczasowych sposobów utylizacji odpadów, oszacowanie rzeczywistych kosztów w zakładzie związanych z odpadami, propozycje kierunków technologicznych zmian lub wprowadzenia innych metod ukierunkowanych na recykling lub odzysk, porównawcza analiza kosztów i korzyści wprowadzenia zmian oraz wskazanie najbardziej optymalnych kierunków zagospodarowania odpadów. Wprowadzenie technologii powtórnego wykorzystania odpadów w procesie produkcyjnym (w tym odzysk energii) Powtórne wykorzystanie odpadów jest jednym z najbardziej efektywnych procesów zagospodarowania odpadów. Możemy przy tym wyróżnić dwa modele: wykorzystanie odpadów bezpośrednio u źródła, czyli wykorzystanie odpadów wytworzonych w procesie produkcyjnym, powtórnie w tej samej instalacji; wykorzystanie przygotowanych odpadów w innych instalacjach np. wykorzystanie tzw. paliw alternatywnych w przemyśle cementowym, wykorzystanie szkła z selektywnej zbiórki w procesie produkcyjnym szkła. Wprowadzenie technologii bezodpadowych Technologie mało- i bezodpadowe są traktowane jako docelowy system rozwiązania problemu odpadów produkcyjnych i zanieczyszczenia nimi środowiska naturalnego. 4 Kwestie związane z gospodarką odpadami w Unii Europejskiej reguluje szereg aktów prawnych. Do najważniejszych należą: Dyrektywa 2006/12/ WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie odpadów; Dyrektywa Rady 1999/31/WE z dnia 26 kwietnia 1999 r. w sprawie składowania odpadów; Dyrektywa 2002/96/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 stycznia 2003 r. w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (WEEE); Dyrektywa 2002/95/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 stycznia 2003 r. w sprawie ograniczenia stosowania niektórych niebezpiecznych substancji w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (RoHS); Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/53/WE z dnia 18 września 2000 r. w sprawie pojazdów wycofanych z eksploatacji; Dyrektywa 2006/21/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie gospodarowania odpadami pochodzącymi z przemysłu wydobywczego. 13

14 Technologia bezodpadowa (TBO) polega na niedopuszczeniu do powstawania odpadów i na pełnym, kompleksowym wykorzystaniu surowca. Stanowi ona ciąg procesów technologicznych związanych z wydobywaniem i z kompleksowym przetwarzaniem surowców na wyroby, zmierzającym do wyeliminowania odpadów a w razie niemożliwości ich całkowitego wyeliminowania, zapewniającym ich zagospodarowanie bez zanieczyszczania środowiska naturalnego. Przykłady zastosowania RONDO 2 (Katowice) Ograniczenie ilości powstających odpadów Opis problemu: We wstępnej fazie procesu produkcyjnego powstawały duże ilości odpadów z tworzyw sztucznych, które następnie składowane były na wysypisku i stanowiły znaczne obciążenie dla środowiska naturalnego, a także znaczny koszt dla przedsiębiorcy. Rocznie w firmie powstawało około 1,5 tony odpadów z poliuretanu i około 2 ton odpadów z PCV. Podjęte działania: Po wykonaniu badań i prób okazało się, że selektywnie zbierane odpady z poliuretanu i PCV mogą być z powodzeniem zawracane do procesu produkcyjnego. W związku z tym firma zakupiła dwa młyny do mielenia odpadów jeden do PCV a drugi do poliuretanu. Zawró cenie do procesu produkcji tych odpadów pozwoliło firmie na obniżenie ilości kupowanych przez nią surowców (1,5 tony poliuretanu i 2 tony PCV rocznie) przynosząc oszczędności finansowe (poliuretan PLN/tonę, PCV 4000 PLN/tonę). Korzyści: W firmie z powodzeniem wprowadzono system selektywnej zbiórki odpadów, zaprzestając składowania na wysypisku odpadów PCV i z poliuretanu. Spowodowało to zmniejszenie opłat ponoszonych przez firmę za wywóz i unieszkodliwianie odpadów. Jednocześnie firma zmniejszyła ilość kupowane go surowca, co rocznie przynosi oszczędności rzędu PLN. Koszty: Badania i testy nad możliwością powtórnego wykorzystania odpadów w procesie produkcyjnym wykonano we własnym zakresie. Zakup dwóch młynów to wydatek PLN. Biorąc pod uwagę oszczęd ności z tytułu mniejszej ilości kupowanych surowców, zwrot inwestycji nastąpi po dwóch latach. Źródło: Czysty biznes jak zarobić chroniąc środowisko naturalne, Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, grudzień Opracowanie przygotowane w ramach projektu finansowanego ze środków programu LIFE, dostępne na stronie Rozwój systemu zbierania, transportu i zagospodarowania odpadów W Polsce powstaje średnio 354 kg odpadów komunalnych na mieszkańca rocznie, czyli łącznie ok. 12 mln ton. W 2004 roku selektywnie zbieranych było tylko 2%, a ponad 90% odpadów komunalnych było składowanych, w tym często na składowiskach nie spełniających odpowiednich norm i przepisów. Wynika to m.in. z tego, że obecnie w Polsce nie ma wystarczającej ilości instalacji do zagospodarowania odpadów. Ilość wytwarzanych odpadów przemysłowych szacowanych jest na 120 mln ton z czego ponad 80% poddawanych jest odzyskowi 5. W 2000 roku wytworzono w Polsce 1,6 mln odpadów niebezpiecznych, w tym 92% w przemyśle, a 8% w gospodarstwach domowych. Prawie 30% odpadów niebezpiecznych podlega odzyskowi, a blisko 67% unieszkodliwianiu. Przedstawione dane wskazują, że w zakresie gospodarowania odpadami jest jeszcze bardzo wiele do zrobienia w szczególności dotyczy to odpadów komunalnych. W Krajowym Programie Gospodarowania Odpadami przyjęto następujące cele średniookresowe do roku 2014: Utrzymanie tendencji oddzielenia wzrostu ilości wytwarzanych odpadów od wzrostu gospodarczego kraju PKB; Zwiększenie udziału odzysku, w tym w szczególności odzysku energii z odpadów, zgodnego z wymaganiami ochrony środowiska; Zmniejszenie ilości wszystkich odpadów kierowanych na składowiska, ze szczególnym uwzględnieniem odpadów biodegradowalnych, które (zgodnie z obowiązkiem narzuconym przez UE, ujętym w Krajowym Planie Gospodarki Odpadami zgodnie z Dyrektywą Rady 1999/31/EC, art. 5) powinny być deponowane na składowiskach w 2010 r. w ilości nie przekraczającej 75%, natomiast w 2013 r. 50% masy tych odpadów wytworzonych w 1995 r.; Zamknięcie do końca 2009 r. wszystkich krajowych składowisk niespełniających standardów Unii Europejskiej; Wyeliminowanie praktyki nielegalnego składowania odpadów; Usunięcie ze środowiska do 2012 r. wyrobów zawierających azbest występujących na obiektach zaliczonych do tzw. pierwszego stopnia pilności; 5 Relatywnie wysoka wartość wskaźnika wynika z faktu, iż większość odpadów przemysłowych (w ujęciu masowym) pochodzi z przemysłu wydobywczego (jest to tzw. skała płonna) tego rodzaju odpady zazwyczaj znajdują swoje wykorzystanie np. w pracach niwelacyjnych i rekultywacyjnych. 14

15 Całkowite wyeliminowanie i unieszkodliwienie PCB 6 do 2010 r.; Rozbudowa systemu odzysku i unieszkodliwiania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz zużytych baterii i akumulatorów ukierunkowanego na całkowite wyeliminowanie ich składowania; Zapewnienie pełnej skuteczności działania systemu zbierania i demontażu pojazdów wycofanych z eksploatacji oraz odzysku, w tym recyklingu, odpadów powstających z pojazdów wycofanych z eksploatacji; Stworzenie kompleksowej bazy danych o wprowadzanych na rynek produktach i gospodarce odpadami w Polsce. Rozwój systemu zbierania, transportu i zagospodarowania odpadów może przyjmować następujące formy: rozwój systemu zbierania i transportu odpadów, w tym odpadów komunalnych; unieszkodliwianie i usuwanie odpadów niebezpiecznych; unieszkodliwianie i usuwanie odpadów innych niż niebezpieczne; recykling odpadów. Rozwój systemu zbierania i transportu odpadów Jak wspomniano powyżej w Polsce powstaje około 12 mln ton odpadów komunalnych rocznie, które są generalnie poddawane unieszkodliwianiu przez składowanie. Daje to ogromne masy zbieranych i transportowanych odpadów, gdzie nawet niewielkie usprawnienia mogą przynosić znaczne korzyści ekonomiczne. Optymalizacja systemu zbierania i transportu odpadów może polegać na: wprowadzeniu nowych, bardziej ekonomicznych środków transportu; wprowadzeniu innego systemu zbierania lub innego systemu pojemników; wprowadzeniu selektywnej zbiórki odpadów; wprowadzeniu innego podziału na zbierane odpady. Wszelkie tego rodzaju działania powodują zwiększenie efektywności ekonomicznej procesu. Przykładem takiego działania jest np. zastępowanie tradycyjnych pojazdów systemami zbiórki przez samochody ładowane z boku, lub samochody ładowane od góry (opisane w studium przypadku do tego procesu). Usuwanie i unieszkodliwianie odpadów niebezpiecznych Właściwe usuwanie i unieszkodliwianie odpadów niebezpiecznych powoduje zmniejszenie ilości substancji niebezpiecznych, które dostają się do środowiska i migrują w nim. Do odpadów niebezpiecznych w strumieniu odpadów komunalnych można zaliczyć: baterie i akumulatory; sprzęt elektryczny i elektroniczny; leki; środki ochrony roślin; farby, lakiery, itp. W przypadku odpadów niebezpiecznych produkowanych przez przemysł wyróżnić można wiele rodzajów odpadów w zależności od branży, w której się pojawiają oraz od stosowanych procesów produkcyjnych. Usuwanie i unieszkodliwianie tych odpadów jest również specyficzne dla tych procesów. Można wyróżnić następujące procesy unieszkodliwiania odpadów, które mogą być stosowane: składowanie odpadów; spalanie odpadów; zgazowanie i piroliza; poddawanie procesom chemicznym np. zobojętnianie prowadzące do powstania produktów obojętnych dla środowiska; poddawanie odpadów procesom fizyko-chemicznym (np. stabilizacja). Usuwanie i unieszkodliwianie odpadów innych niż niebezpieczne Odpady inne niż niebezpieczne mają mniejszy negatywny wpływ na środowisko niż odpady niebezpieczne. Nie oznacza to jednak, że nie należy szukać dla nich nowych technologii usuwania i unieszkodliwiania. W chwili obecnej najbardziej popularny sposób ich unieszkodliwiania to składowanie, jednak coraz częściej pojawiają się inne technologie, takie jak spalanie, czy zgazowanie lub inne procesy fizyko-chemiczne. Recykling i unieszkodliwianie odpadów Zgodnie z hierarchią postępowania z odpadami należy w pierwszej kolejności unikać ich powstawania, następnie poddawać recyklingowi (np. przez ich powtórne użycie lub recykling materiałowy), w dalszej kolejności odzyskowi energetycznemu, a dopiero w ostatniej kolejności unieszkodliwiać. Oczywiście istnieją odpady, dla których nie ma jeszcze procesów recyklingu lub jest on nieefektywny ekonomicznie. 6 Polichlorowane bifenyle. 15

16 Przykłady zastosowania MO-BRUK (Katowice) Gospodarcze wykorzystanie odpadów przemysłowych Opis problemu: W ciągu roku Zakład Odzysku Odpadów przyjmuje kilkanaście tysięcy ton odpadów, z których większość nadaje się do powtórnego wykorzystania z pożytkiem dla środowiska i ludzi. Zarówno składowisko jak i zakład zlokalizowane są na terenach byłej kopalni węgla kamiennego, w miejscu występowania tysięcy ton miału powęglowego. Podjęte działania: Montaż instalacji, w której mogą być przetwarzane m.in.: przepracowane oleje silnikowe, zużyte oleje jadalne, smary, sorbenty i materiały filtracyjne, tworzywa sztuczne, rozpuszczalniki i farby, impregnowane drewno. Korzyści: Efektem obróbki fizyko-chemicznej odpadów jest produkt w postaci granulatu, będący substytutem węgla o kaloryczności ok kj/kg. BRUK-eko znajduje zastosowanie w przemyśle ciepłowniczym, hutniczym oraz cementowym, jako dodatek (do 25%) do mieszanki z węglem. Wartość opałowa i zawartość popiołu w granulacie BRUK-eko oraz emisja zanieczyszczeń (pyły, związki organiczne, tlenek węgla, dwutlenek siarki, dioksyny i inne) są adekwatne do tychże wskaźników w węglach ka miennych klasy 22/30, jednakże zawartość metali ciężkich oraz siarczanów i chlorków, są zdecydowanie niższe, niż dla próbek popiołu, pochodzących z węgla kamiennego. Równocześnie rozwiązano problem zagospodarowania popiołu, powstałego w procesie spalania w cementowniach wchodzi on w skład klinkieru. Korzyści ekonomiczne dla wytwórcy są oczywiste firma zarabia na przyjęciu odpadu oraz sprzedaży produktu, odbiorca natomiast otrzymuje paliwo o parametrach porównywalnych z węglem za cenę kilkakrotnie niższą. Koszty: Inwestycja obejmująca projektowanie wraz z zakupem, montażem oraz rozruchem przedmiotowej linii w Zakładzie Recyklingu Odpadów wymagała nakładu PLN. Źródło: Czysty biznes jak zarobić chroniąc środowisko naturalne, Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, grudzień Opracowanie przygotowanie w ramach projektu finansowanego ze środków programu LIFE, dostępne na stronie Ograniczenie zużycia wody, paliw oraz surowców w procesie produkcyjnym Surowcochłonność polskiej gospodarki, podobnie jak jej energochłonność jest znacznie wyższa niż w krajach Europy Zachodniej. Surowcochłonność określana jest najczęściej za pomocą indeksu materiałowego, tj. stosunku wagi zużytych surowców do wagi gotowego produktu. Dość znacząco zależy ona od branży przemysłowej. Wysoka wartość indeksu jest wprost proporcjonalna do wysokiej surowcochłonności. Wysoką surowcochłonnością charakteryzują się produkty wysoko przetworzone. Procesy polegające na ograniczeniu zużycia surowców można sprowadzić do kilku kluczowych działań opisanych poniżej. Ograniczenie zużycia wody w procesach produkcyjnych Istnieje wiele sposobów na zminimalizowanie zużycia wody w przedsiębiorstwie: zastosowanie optymalnego z punktu widzenia firmy modelu obiegu wody; ulepszanie metod czyszczenia urządzeń, zastępowanie typowego mycia myciem na sucho i odkurzaniem; używanie środków czyszczących i detergentów nie zawierających szkodliwych substancji detergent pozwala na zmniejszenie napięcia powierzchniowego wody, dzięki czemu zanieczyszczenia znacznie szybciej są usuwane z zanieczyszczonych powierzchni przekłada się to na mniejsze zużycie wody; wykorzystanie wody z węży w połączeniu ze sprężonym powietrzem do mycia i czyszczenia zakładu i pojazdów; zastąpienie tam gdzie to jest możliwe ciągłego przepływu wody, przepływem przerywanym, najlepiej z automatycznym sterowaniem; zmniejszenie poboru wody przez zainstalowanie odpowiednich dławików na końcówkach węży; natychmiastowe naprawy miejsc przecieku wody i wydobywania się pary; regulacja termostatów i regulatorów ciśnienia; wszystkie części armatury, zawory, kurki i uszczelki powinny być często sprawdzane, regulowane, a uszkodzone uszczelki wymieniane na nowe. Wprowadzanie obiegów zamkniętych wody w procesach produkcyjnych Obiegi zamknięte wody wprowadzane są głównie w elektrowniach. W pozostałych branżach przemysłowych, np. przetwórstwo warzyw i owoców, bardzo często stosuje się obieg częściowo zamknięty (zawracanie części wód z procesów technologicznych do wstępnego podczyszczenia i ponownego użycia w instalacji). 16

17 Przygotowanie wody jest złożoną i kosztowną operacją i dlatego raz przygotowana woda krąży w obiegu zamkniętym. W trakcie pracy układu występują jednak pewne nieszczelności, a w wyniku tego, także pewne ubytki wody. Braki te należy uzupełniać dodatkową wodą, po wcześniejszym jej przygotowaniu. Ograniczenie zużycia paliw Istotny wpływ na ograniczenie zużycia paliw grzewczych ma odpowiedni dobór kotła, których parametry dostosowane są ściśle do rodzaju surowca grzewczego. Właściwy wybór kotła, rodzaju paliwa i odpowiednia obsługa instalacji pomocniczej pozwala wyeliminować nadmierne zużycie paliw. Na szczególną uwagę zasługuje zastosowanie kotłów o wyższej sprawności, np. kotły kondensacyjne (które charakteryzują się najwyższym obecnie poziomem sprawności). Pozostałe czynniki umożliwiające ograniczanie zużycia paliw to: Odzysk ciepła technologicznego; Przejście na spalanie biomasy w celach grzewczych ograniczenie zużycia paliw konwencjonalnych; W przedsiębiorstwach transportowych może to być także organizacja ruchu i sposobu użytkowania floty aut w oparciu o sprawdzone rozwiązania logistyczne oraz stosowanie tzw. jazdy ekologicznej. Ograniczenie zużycia surowców w procesach produkcyjnych Zużycie surowców technologicznych charakteryzuje się określoną specyfiką, w zależności od danej branży przemysłowej. Wpływ na ograniczenie zużycia surowców mają często niewielkie modyfikacje procesu technologicznego lub logistycznego. Optymalizację wykorzystania surowców umożliwia np. zastosowanie automatyki dozowania surowców skorelowanej z instalacją urządzeń monitorujących parametry procesów technologicznych. Surowiec jest automatycznie podawany na linię produkcyjną, co eliminuje ryzyko jego marnotrawstwa. W każdym procesie technologicznym występują produkty wadliwe, których udział może stanowić od kilku do kilkunastu procent. Dlatego istotne oszczędności mogą przynosić również modyfikacje, które przyczyniają się do zmniejszenia udziału wyrobów wadliwych, lub ponownego wykorzystania tego rodzaju odpadów w procesie technologicznym. Przykłady zastosowania DOC Kaas BA Hoogeveen (Holandia) Nabiał bez wody: Zrównoważona produkcja przetworów mlecznych Opis problemu: Tradycyjne fabryki sera zużywają 0,8 l wody do przetworzenia 1 l mleka, wytwarzając jednocześnie 1,1 l ścieków. Używaną wodę można podzielić na dwa rodzaje: woda stosowana w wewnętrznym procesie i woda do chłodzenia. Podjęte działania: W ramach projektu opracowano metodę ekstrahowania wody (spełniającej standardy ponownego użycia w procesie produkcyjnym) oraz system zarządzania procesem. W fabryce stworzono warunki do przepływu wody z buforami wodnymi o zróżnicowanej temperaturze i wymiennikami ciepła. Obecnie przy produkcji serwatki woda jest odfiltrowywana i może być ponownie użyta w procesie produkcyjnym. Woda potrzebna do produkcji w całości pochodzi z kondensatu, co zaowocowało decydującym obniżeniem ilości zużywanej przez firmę wody. Korzyści: Odnotowano znaczne oszczędności w zużyciu wody przy produkcji sera, serwatki i skondensowanego mleka dzięki użyciu w procesie produkcyjnym kondensatu z wyparek. Beneficjent szacuje, że ok. 70% pozyskiwanej przy produkcji wody może zostać przeznaczona do ponownego użycia. Ostatecznie projekt przyczynił się do następujących rezultatów: Redukcja poboru wody o 550 mln litrów rocznie (ok. 35% stanu sprzed inwestycji); Redukcja produkcji ścieków z 800 do 545 mln litrów rocznie; Eliminacja potrzeby korzystania z wody gruntowej. Oszczędności finansowe: Producent zaoszczędził rocznie 550 tys. Euro dzięki redukcji poboru wody. Nowa technologia zaowocowała również imponującymi oszczędnościami w zużyciu energii. W tym zakresie osiągnięto następujące rezultaty: Redukcja energii potrzebnej do chłodzenia kwh rocznie. Taki rezultat oznacza redukcję CO 2 o ok. 3,5 tys. ton rocznie; Redukcja energii potrzebnej do ogrzewania m 3 gazu rocznie. Oznacza to redukcję CO 2 o ok. 4,3 tys. ton rocznie. Koszty: Całkowity koszt projektu Euro, w tym wkład z Programu LIFE Euro. Wykorzystanie surowców wtórnych Zgodnie z założeniami krajowej i wspólnotowej polityki ochrony środowiska należy dążyć do maksymalizacji wykorzystania surowców wtórnych. Wykorzystanie surowców wtórnych w przedsiębiorstwie może przyjmować różne 17

18 formy, od najprostszych polegających na wykorzystaniu papieru z recyklingu, do zaawansowanych polegających na modyfikacji lub wprowadzeniu nowych rozwiązań technologicznych, które pozwalają częściowo lub całkowicie zastąpić surowce pierwotne surowcami wtórnymi. Wtórne wykorzystanie papieru W dobrze zorganizowanych i świadomych społeczeństwach wskaźnik odzysku odpadów z papieru i tektury jest wysoki w Europie przodują Niemcy oraz Finlandia, gdzie około 73% zużywanego papieru i tektury jest odzyskiwana w postaci makulatury. Dla całej Unii (bez nowych krajów członkowskich) wskaźnik ten wynosi około 58%, w Polsce około 37%. Recykling 1 tony papieru pozwala na zaoszczędzenie: od 2,3 do 7 m 3 miejsca na składowisku odpadów, litrów wody, 1476 litrów ropy, 4200 kwh energii. W krajach UE więcej niż połowa wsadu włóknistego (54%) przy produkcji papierów i tektur to włókno z recyklingu. Recykling papieru to domena dużych przedsiębiorstw celulozowo-papierniczych. Podaż produktów papierniczych z recyklingu jest ściśle skorelowana z popytem na tego rodzaju produkty, który kształtują w dużym stopniu przedsiębiorcy z sektora MSP, którzy np. wykorzystują opakowania z tektury lub papieru z recyklingu. Wtórne wykorzystanie metali Pozyskanie i przetwarzanie coraz większych ilości rud metali wiąże się ze znacznym zanieczyszczaniem środowiska. Produkcja metali wymaga zużycia ogromnej ilości energii. Dlatego niezbędny jest rozwój metod umożliwiających produkcję wysokiej jakości stopów na bazie np. złomów poamortyzacyjnych lub rozszerzenie zastosowań wyrobów z metali lekkich dzięki zastosowaniu specjalnych technik wytwarzania np.: thixoforming, rapid solidification, hydroekstruzji, umożliwiających uzyskanie nowych własności użytkowych. Na przykładzie produkcji aluminium pokazano, w jaki sposób można wtórnie wykorzystywać odpady aluminiowe zarówno powstające podczas samej produkcji, jak i dostarczane z zewnątrz z odzysku. Typowymi źródłami złomu aluminiowego są: złom technologiczny, zużyte puszki po napojach, folie, złom po wyciskaniu, złom przemysłowy, wióry oraz stary walcowany i odlewany metal. Ponadto, aluminium odzyskuje się również z tzw. kożucha powstającego w procesie technologicznym. Kożuchy usunięte z pieca zawierają aluminium na poziomie 20 80%. Kożuchy są czasami przetwarzane w celu zmniejszenia emisji i dalszego utleniania zawartego w nich metalu. Wtórne wykorzystanie plastiku i innych produktów przemiany ropy naftowej W ostatnich latach zaobserwowano tendencję wzrostową produkcji tworzyw sztucznych (rocznie na poziomie 9,9%), a więc coraz poważniejszy staje się problem zagospodarowania odpadów polimerowych. Z tego względu powtórne przetwórstwo w krajach wysoko rozwiniętych stało się priorytetowym zadaniem badawczym zarówno z punktu widzenia ochrony środowiska, jak i ekonomiki produkcji. Ponowne wykorzystanie tych materiałów jest istotne dla redukcji odpadów stałych na składowiskach. Spośród omawianych surowców tworzywa sztuczne pochodzące z recyklingu mają największy potencjał wykorzystywania przez MSP, gdyż dużo częściej niż papier, metal i szkło stanowią substrat w procesach produkcyjnych w mniejszych przedsiębiorstwach. Można rozróżnić dwa podstawowe typy wtórnego wykorzystania tworzyw sztucznych: Odpady powstające w procesie przetwórczym, po rozdrobnieniu są zawracane do procesu produkcyjnego i powtórnie wykorzystywane; Odpady z polimerów termoplastycznych pochodzące ze strumienia odpadów komunalnych i poużytkowych są zbierane, segregowane, oczyszczane, suszone, rozdrabniane, aglomerowane i powtórnie przetwarzane. Wtórne wykorzystanie szkła Według światowych trendów szkło będzie miało coraz szersze zastosowanie. Uważa się, że stanie się ono materiałem XXI wieku. Ze szkła coraz częściej wykonuje się np. ściany budynków. Takie zastosowanie szkła spowodowane jest nie tylko estetycznym wyglądem, ale efektywnością ekonomiczną. Przy jego wytwarzaniu niższe są koszty produkcji, aniżeli innych materiałów w przeliczeniu na jednostkę budowlaną. Poza tym szkło należy do materiałów podlegających bardzo wydajnemu odzyskowi do celów np. opakowaniowych. Szkło opakowaniowe ze stłuczki szklanej posiada bardzo zbliżone parametry do produktu pierwotnego. Poniżej przedstawiono przykłady zastosowania stłuczki szklanej: Stłuczka szklana może być wykorzystywana do produkcji włókien szklanych oraz mat i płyt izolacyjnych. Włókna szklane stosuje się w laminatach do wzmacniania wyrobów z tworzyw sztucznych, a zwłaszcza rur i kształtek, które ze względu na podwyższone ciśnienie wymagają wyższej wytrzymałości. Istnieje możliwość wytwarzania szkła piankowego, posiadającego strukturę komórkową wypełnioną gazem szkło piankowe stosuje się jako materiał izolacyjny w budownictwie, przemyśle chłodniczym, okrętowym, energetyce jądrowej, drogownictwie itp. 18

19 Istnieje możliwość wytwarzania grysu i cegieł do tynków elewacyjnych zastosowanie stłuczki w produkcji cegieł ma znaczenie przede wszystkim ekologiczne, gdyż wówczas stłuczka nie musi być składowana w środowisku. Stłuczka szklana niejednorodna może być wykorzystana do mas ceramicznych. Dodatek ten umożliwia wytwarzanie spieków ceramicznych w niższych ( C) temperaturach, aniżeli stosowane są do wypalania spieków tradycyjnych (ok C), a tym samym uzyskuje się oszczędność energii cieplnej. Przykłady zastosowania Huta Szkła i Kryształów EWA Opis problemu: Huta wytwarza produkty ze szkła, wykorzystując zmieszaną stłuczkę kolorową. Metody tradycyjne w tym zakresie stwarzają duże problemy natury technologicznej z uwagi na różnorodny skład chemiczny stłuczki. Problem stanowią przede wszystkim zakłócenia procesu topienia oraz zmiana barwy, co w rezultacie dyskwalifikuje finalny wyrób. Dlatego też tego rodzaju stłucz ka nie jest wykorzystywana w hutach szkła i jest traktowana jako odpad. Podjęte działania: Firma podjęła działania mające na celu zagospodarowanie stłuczki kolorowej zarówno powstającej jako odpad na terenie huty, jak również pochodzącej z innych zakładów. Efektem końcowym działań są gotowe produkty, posiadające obok praktycznego zastosowania także walory artystyczne. Zastosowana w procesie metoda polega na rozdrobnieniu stłuczki do wymaganej granulacji, odpowiednim jej uformowaniu i spieczeniu w procesie wysokotemperaturowym. W procesie wykorzystuje się energooszczędne piece elektryczne, skonstruowane na specjalne zamówienie huty, które obok braku emisji lotnych związków do atmosfery, pozwalają zaoszczędzić do 80% energii elektrycznej. Metoda nie wymaga zastosowania żadnych związków chemicznych mających negatywny wpływ na środowisko. Największą zaletą technologii, opracowanej na podstawie własnych wyliczeń oraz prób doświadczalnych, jest możliwość mieszania stłuczki różnego gatunku i róż nych kolorach. Korzyści: zagospodarowanie odpadu zalegającego na hałdzie, przyjazna dla środowiska technologia (bez emisji i szkodliwych chemikaliów), zmniejszone zużycie energii (do 80%), produkt mający praktyczne zastosowanie, zredukowane koszty magazynowania i zagospodarowania odpadu, dodatkowy przychód ze sprzedaży produktu. Koszty: Zakup dwóch pieców elektrycznych PLN Źródło: Czysty biznes jak zarobić chroniąc środowisko naturalne, Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, grudzień Opracowanie przygotowanie w ramach projektu finansowanego ze środków programu LIFE, dostępne na stronie Zastosowanie urządzeń charakteryzujących się niskim zużyciem energii, wody, surowców eksploatacyjnych oraz paliw Wprowadzenie energooszczędnych urządzeń wiąże się najczęściej z wymianą starych urządzeń, które uległy awarii, lub śmierci eksploatacyjnej. Zazwyczaj każda kolejna generacja charakteryzuje się lepszymi parametrami energoi surowcochłonności. Wdrażanie odbywa się poprzez zakup i instalację nowych urządzeń chłodniczych, grzewczych, transportowych i służących produkcji. Krajowa Agencja Poszanowania Energii wspólnie z Ministerstwem Gospodarki opublikowały Opracowanie propozycji kryteriów środowiskowych dla produktów zużywających energię, możliwych do wykorzystania przy formułowaniu specyfikacji na potrzeby zamówień publicznych. Dokument ten zawiera opis zagadnień efektywności energetycznej w świetle wymagań krajowych i europejskich oraz opracowane kryteria środowiskowe wraz z konkretnymi wskazaniami technicznymi dotyczącymi poszczególnych grup sprzętów elektrycznych. Dokument został stworzony głównie na potrzeby opracowania wskazówek dla zielonych zamówień publicznych, jednak równie dobrze posłużyć może jako podręcznik ułatwiający przedsiębiorcy samodzielny wybór zakupu urządzeń energooszczędnych. W dokumencie możliwości podniesienia efektywności energetycznej dzięki urządzeniom energooszczędnym (opis parametrów technicznych) uszeregowane zostały następująco: Urządzenia AGD (chłodziarki, zamrażarki, chłodziarko-zamrażarki, suszarki i pralki bębnowe, zmywarki do naczyń i piekarniki elektryczne); Oświetlenie; Sprzęt biurowy i IT; 19

20 Zielona energia elektryczna; Pojazdy samochodowe i silniki elektryczne; Systemy i komponenty budynków. Równie istotnym zagadnieniem jest wymiana mobilnych środków produkcji na charakteryzujące się niskim zużyciem paliwa. Dotyczy to w szczególności przedsiębiorców wykorzystujących sprzęt i maszyny spalinowe. Przestarzały sprzęt zużywa zazwyczaj większą ilość paliwa, a co za tym idzie, jest przyczyną nadmiernej emisji. Wdrażanie zintegrowanej polityki produktowej minimalizacja wpływu na środowisko w całym cyklu życia produktu Wszystkie produkty i usługi oddziałują na środowisko podczas ich produkcji, bądź użytkowania lub unieszkodliwiania. Z uwagi na powyższe, wyzwaniem jest szukanie rozwiązań zrównoważonych, które umożliwiają osiągnięcie lepszej jakość produktów, jak i poprawę stanu środowiska. Podejście takie wpływa w długim okresie na poprawę stanu środowiska, jak również wpływa na zwiększenie konkurencyjności przemysłu. Do osiągnięcia takiego stanu dąży Zintegrowana Polityka Produktowa (ZPP). ZPP wprowadza nowe spojrzenie na produkt oraz proces jego wytwarzania, jak również ponownego wykorzystania. Zintegrowane podejście polega na spojrzeniu na ilość wykorzystywanych surowców i energii w całym cyklu życia produktu, a więc od momentu projektowania do momentu przerobienia odpadu na surowiec nadający się do recyklingu lub odzysku. Tak więc uwzględnia się nie tylko surowiec, z którego wykorzystany jest produkt, ale również surowce i energię, które zostały wykorzystane na etapie produkcji, transportu i dystrybucji. Rozpatrywana jest również trwałość produktu, oraz jego właściwości umożliwiające łatwe przetworzenie i ponowne wykorzystanie zastosowanych materiałów. Z uwagi na powyższe, wdrażanie założeń zintegrowanej polityki produktowej można określić mianem działań przyszłości. Wdrażanie ZPP i minimalizacja wpływu na środowisko w całym cyklu życia produktu może przyjmować następujące formy: eko-projektowanie, analiza oddziaływania w całym cyklu życia projektu, zastosowanie materiałów przyjaznych środowisku (umożliwiających ponowne wykorzystanie). Należy jednak dodać, że dwa ostatnie zagadnienia są częścią ekoprojektowania. Ekoprojektowanie stanowi nowe podejście do projektowania wyrobów i polega na identyfikowaniu aspektów środowiskowych związanych z produktem i włączaniu ich do procesu projektowania już na wczesnym etapie rozwoju produktu, z uwzględnieniem oddziaływań powstających w całym cyklu życia wyrobu, od chwili nabycia surowców niezbędnych do produkcji do zagospodarowania odpadu. Ekoprojektowanie określa się także mianem projektowania dla środowiska, czy projektowania zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Wśród podstawowych zasad wdrażania zintegrowanej polityki produktowej można wymienić następujące: dbałość o projektowanie nie tylko samego wyrobu, ale również jego cyklu życia czyli należy zwracać uwagę na produkt od jego fazy koncepcyjnej, aż do jego ostatecznego zagospodarowania, zwrócenie uwagi na aspekt zużycia energii czyli projektowanie w oparciu o zastosowanie energochłonności na każdym etapie cyklu życia produktu, zarówno w fazie jego powstawania jak i użytkowania, minimalizowanie zużycia materiałów dbałość o racjonalne wykorzystywanie surowców i materiałów, używanie materiałów z recyklingu czyli ograniczanie zużycia nowych surowców, a tym samym zmniejszenie ilości powstających odpadów, używanie materiałów przyjaznych środowisku, czyli takich które umożliwiają ich ponowne użycie, przedłużanie cyklu życia produktów dbałość o to, aby produkt był jak najdłużej użyteczny. Często wykorzystywana jest środowiskowa ocena cyklu życia (LCA) technika ilościowa wspomagająca ekoprojektowanie. W przypadku LCA analizie poddane zostają wszystkie rodzaje aspektów środowiskowych. Przy użyciu LCA można zidentyfikować i ocenić wpływy na środowisko wywołane podczas cykli życia analizowanych wyrobów. Dążenie do minimalizacji wpływu na środowisko w całym cyklu życia produktu może obejmować różne działania, np.: Przeprowadzenie analizy wyrobu określenie jak produkt oddziałuje w poszczególnych fazach życia; Wybór odpowiednich narzędzi i sposobów produkcji, karty sprawdzeń kontrolnych, wytycznych; powiązanie eko-projektowania z argumentami ekonomicznymi; Włączenie do działania odpowiedniego łańcucha dostawców i dystrybutorów, sprawdzenie możliwości standaryzacji; Ciągłe ulepszanie. 20